Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Болжалды шарт бағыныңқы.
- Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем
| сырғып түстім де қалдым (Мұқанов). Егер аттылар осылай қарай т у р а беттегенде, Олжабек сасқанынан «ал, Жамал, ұсталдық» деуге де б е й і м е д і (Мұстафин).
III. Болжалды шарт бағыныңқы. Шартты бағыныңқы сөйлемнің бұл түрінде қойылған шарт реалды түрде болады, бірақ оның орындалуы не орындалмауы әлі белгісіз, тек болжалды түрде ғана көрініп тұрады. Сондықтан да мұндай сөйлем кейде мүмкіндікті шарт бағыныңқы деп те атала береді. Мына бір сөйлемді талдап қа-райық: Егер осы ойларды і с к е а с ы р а а л с а, «Кеңтоғай» кол-хозы лезде бұрқырап ө с і п к е т у г е т и і с т і (Мұқанов). Бұл сөйлемдегі уақиға, әрекеттің болымдылық нәтижесі әлі тек болжалды түрде ғана берілген. Оның (уақиға, әрекеттің) орындалмай қалуы да мүмкін. Ал, мұнда бұл құбылыстың орындалуы үшін ойлардың іске асырылуы қажет. Ойлар іске асырылса, сөз жоқ, «Кеңтоғай» колхозы өркендейді. Бұл тәрізді болжалды шарт бағыныңқы сөйлемдердің басыңқысының құрамында кейде мүмкін, тиіс модаль сөздері айтылады. Жоғарыда келтірілген сөйлемнің басыңқысының баяндауышы тиісті модаль сөзімен тіркесе жұмсалып тұр. Болжалды шарт бағыныңқы сөйлемде уақиға, әрекеттің орындалуы күмән түрінде беріле-тіндіктен, тюркологияда мұны реалды мен ирреалды шарт бағыныңқылардың аралығында қарайды. Болжалды шарт бағыныңқыда екі жақ компоненттің баяндауыш- тары да келер шақта айтылады. Бұл түсінікті де, өйткені болжалды шарт бағыныңқыда айтушы адамның бір нәрсе жайында қалау-тілегі арман, ойы, түрліше көңіл-күйі, шамалау, топшылауы т. б. сезімдік әсерлері баяндалып отырылады. Мұндай модальдық белгілер өз көрінісін тек келер шақтық ұғымнан ғана таба алады. Ал, келер шақта баяндалу бұл сөйлемдердің болжалдылығын айқындайды. Бағыныңқы сөйлемнің осы түрі, негізінен, болжау мағынасында айтылғанмен, мұның өз ара бір-бірінен іштей аз да болса модальдық белгілері болады. Бұл модальдық белгілер бүтіндей сөйлемнің мазмұны және басыңқы сөйлем баяндауышының жасалу жолдары арқылы танылады. Қос қанат құсқа біткен маған бітсе, Барар ем қалқа жанға , әлденеше (Сейфуллин). Менің еркіме салса, мұның бәрін қойып майданға кетер ем... (Мұқанов). Шіркін, күріш ексең , қандай тұнып шығар еді! (Мұқанов). Дауылды күні ылайланған суық жайқын көбік атып толқын ұрса, ортасында кішкентай көк жасыл арал қандай көз тартар еді (Әуезов). Егер он бес мыңдай кісі жиналса, бірінші кезектің жер қазу жұмысын осы екі айда бітіріп кетуі мүмкін (Мұқанов). — Е, тәңір-ау, осы жолы итті қан-қан қылып кетсем, арманы болмас еді! (Сейфуллин). Бір көріп сөйлесіп, жаным шығарда «Шұ- ғам!» деп бетіме бетін тигізсе, бар арманым бітіп, дүниеден армансьш өтер едім (Майлин). Осындай жап-жас адам осы күннен жаманшылық етсе, қылмысқа үйренсе, мұның келешегі кім болады? (Әуезов). Бұл мысалдардағы шарт арман, қалау-тілек, шамалау-топшылау және күман мәндерімен ұштаса келген. Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем Бағыныңқы компоненті басыңқы сөйлемдегі оқиға мазмұнына қарама-қарсы мағыналық қатынаста келетін сөйлемдер қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем деп аталады. Патша жер жүзіне жасауылдарын таратып қанша і з д е т с е д е, мұңсыз адам табылмады (Алтынсарин). Бұл сөйлемнің синтаксистік компоненттері арасындағы мағыналық байланыс бағы- 202 ныңқылардың басңа түрлеріндегідей емес, мұнда оқиға желісі бірін-бірі толықтап сипаттап тұрған жоқ, керісінше, бір-біріне қарама-қар-сы мәнде айтылған. Жоғарыдағы сөйлемнің алғашқы компонентінде патшаның әрекеттенгендігі хабарланса, соңғысында — сол әрекет-терінің іске аспағандығы баяндалады. Құрылысы жағынан кейбір жай сөйлемдер қарсылықты бағы-ныңқыға ұқсас болып келеді. Бұл, әсіресе, — са да түрінде қолданылған сөзі бар жай сөйлемдерде болады. Ондай сөздер тобы, көбінесе, қайда болса да, қашан болса да, қандай болса да, сондай болса да, болмаса да, не жазса да т. б. тұрақты тіркес түрлерінде қолданылады. Маңдайыма н е ж а з с а д а осы үйден күтіп алам (Мұқанов). — Қайда б о л с а да өзіміздің бөлім емес пе — дей салды. Қ ай же р б о л с а д а осы үйге бір соқпай кетпейді (Мұстафин). Сонымен қатар, құрамында түгіл, былай тұрсын тәрізді сөздері бар сөйлемдер де мағыналық жақтан қарсылықты бағыныңқыға ұқ-сайды. Алайда құрылысы жағынан мұндай сөйлемдер жай сөйлем-дердің қатарына қосылады. Өйткені бұлар бағыныңқының өзіне тән белгілеріне жауап бере алмайды. Түгіл шылауы мен былай тұрсын сөзі бірде мақсатты келер шақ тұлғасындағы сөздермен, бірде есім сөздермен тіркесе айтылады. жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|