Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері
| Байжанның баласы Апақ с у ы р інінен шыққан жылтыр тас
көмірге кездесті (Мүсірепов). Мартен цехында инженер Са- гатова —құрышты ОТКа-ға тапсырайын деп жатыр екен. Әне біржерде жатқан белбеу — өзен — Н ұ р а ө з е н і емес пе? (Шашкин). Әдетте ілік және тәуелдік жалғаулы сөздер тобы екеу-екеуден қосақтала матасса, кейде ілік жалғаулы бірнеше есімге қатысты тәу- елдеулі бір-ақ есім және керісінше ілік жалғаулы бір есімнің бірнеше тәуелдеулі заты болуы мүмкін: Сөйтіп ол ащы, көңілсіз к ү н д е р д ің, ж ы л д а р д ы ң, ғасырлардың д ә у і р і н бұзды, (Ерубаев). Раушанның қызыл шырайлы ж ү з і, күлімсіреген к ө- з і, баптап сөйлеген с ө з і Бекенді сиқырлаған сияқты болды {Майлин). Меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері Меңгеріле байланысатын сөз тіркестерінің ерекшелігін олардың құралу тұлғасынан білеміз: бағыныңқы сөз барыс, шығыс, табыс, жатыс, көмектес жалғауларының бірінде болады да, басыңқы сөз сол жалғаудағы сөзді керек ететін етістік не есім болады. Осыдан меңге-ріле байланысқан сөз тіркесі жасалады. Меңгеруші сөз жетектеуші де, меңгерілуші оның жетегіне еруші сөз болады. Септік жалғаулары сөз бен сөзді байланыстырумен қатар, түрлі-түрлі синтаксистік қатынасты білдіреді. Мысалы, барыс септігіндегі сөз бет алысты, бағытты, мақсатты, мезгілді т. б. білдіреді. Сондай мағыналық қатынастар тек жалғау жалғанған сөздердің әр түрлі болуынан ғана 33 тумайды, тұтас сөз тіркестерінің қарым-қатынасынан туады. Жоғарыда аталған септік жалғауларын меңгеріп, түрлі-түрлі мағыналық қатынастағы сөз тіркесін құрайтын сөздер, негізінен, етістіктер болады. Солай болатындықтан меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері кең түрде жұмсалып, түрлі құрамды болып келеді. Оған қарағанда меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері сирек қолданылады. Соңғы тіркестердің бағыныңқы сыңарлары барыс, шығыс, жатыс, көмектес жалғауларының бірінде жұмсалады да, басыңқылары көбінше баяндауыш қызметіндегі есімдер болады, мыс.: [Жерім] малға бай, [Ол] сөзге шорқақ, [Досан] комиссияға мүше, [Мен] саған кіммін? [Оның сөзі] маған түсініксіз, [Бұл ат] мінуге жақсы, [Бұл қылығың] өзіңе жаман. Бұл тіркестердің байланысу формасы — меңгеру. Есімдердің; есімдерді меңгеруі, етістікті тіркестердегідей, әрі мағыналық, әрі синтаксистік тығыз байланыс негізінде емес, әлсіз байланыс ыңғайында пайда болады. Оны түсіну үшін бір-екі мысал алайық: кетті, келді сияқты етістіктерді бөлек алғанда, олардың лексикалық мағыналары қаншалықты түсінікті болғанмен, мүшелік мазмұнында бір күңгірттік бар сияқты болады да тұрады. Ол күңгірттікті жойып, мүшелік мазмұнын толық ашу үшін кетті, келді етістіктерінің алдына кім кеткенін, кім келгенін, оның қайда кеткенін, қайдан келгенін көрсету керек, мыс.: Асқар қалаға кетті, Темір қаладан келді. Осындағы сөздер бірін-бірі керек етіп, өз ара жымдаса, байланысқан. Соның негізінде қалаға кетті, қаладан келді деген меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері жасалған. Ал кіммін, түсініксіз деген есімдерді баяндауыш қызметінде бөлек алғанда, олармен байланыса айтылатын бастауыштың орны жоқталады, ал барыс жалғауындағы толықтауыштың орны жоқталмайды. Өйткені кіммін, түсініксіз сөздерінің мазмұны саған сияқты сөздердің тіркесуін тікелей керек етпейді. Сонда да [Мен] саған кіммін? [Айтқаның] маған түсініксіз сияқты меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестерін құрауға болады. Есімдердің бұлай тіркесуі жеке сөздің тікелей лексикалық мағынасынан тумайды, жалпы сөйлемнің мазмұнынан, айтайын деген ойға, баяндауышқа жалғаулы есімдердің керек болуынан туады. Сондықтан меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері онша көп кездеспейді және барлық есімдер бірдей ондай сөз тіркесінің меңгеруші сыңары бола алмайды. Есімдердің ішінде көбінесе бастауыштың күйін, халін білдіретін сөздер есімді сөз тіркесінің басыңқысы болып жиі жұмсалады. Олар мынандай есімдер. 1. Сын есімдер. Негізінде сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары болатын сын есімдер баяндауыш қызметінде жұмсалғанда, есімді сөз тіркесінің басыңқы сыңары болып та айтылады. Біраң олардың бәрі бірдей сөз тіркесін құрай алмайды: мысалы, заттың түсін білді-ретін сын есімдер тек қардан ақ, қаннан қызыл, күйеден қара сияқты тіркес құрамында келеді, ал заттың ішкі-сыртқы сапасын білдіретін сын есімдер ондай құрамда әлдеқайда көп кездеседі, мыс.: өзіңе жақсы, маған түсінікті, тазалыққа жаман, сөзге сараң, жусаннан биік. Барыс, шығыс, көмектес, кейде жатыс септіктеріндегі есімдер сын есімдермен тіркесіп толықтауыштық және пысықтауыштық қа-тынастарда жұмсалады: Жуас түйе жүндеуге ж а қ с ы (мақал). Қаршыға, бүркіт тазалыққа ү й і р, қарақұс, күшеген өлексеге ү й і р (Мұстафин). Өнімсіз іс к е ш е п-ш е б е р (Абай). Көңілсіз құлақ жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|