Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
| Гудок бүгін бұрынғысынан ұзағырақ айқайлаған тәрізді Горький). Мен к е ш е Щербаковпен сөйлестім (Мұстафии). Қожаш кеш келіп, ерте кетуші еді (Көбеев). Ертеңінде таңертең тұтқын үй есігі ашылады (Әуезов). Ол к ү н д і з д е, т ү н д е д е ағаштарды өсірудің қцамын ойлады (Брагин). Керуен тартып шұбатып, Астық тиеп күндіз-т ү н (Саин). Жиренше т а ң е р т е ң Құнанбай аулына бір әдемі тарғыл тазы ертіп келді (Әуезов).
Биыл, былтыр, жылда, жылма-жыл, қысы-жазы, күзде тәрізді үстеулер қатысты сөз тіркестері жыл мезгілі кезеңдерін көрсетеді: Жеңіп ем б ы л т ы р ғ а н а Арғынбайды, Осы үйде домбырасы даңғырлайды (Жамбыл). Ж ы л д а осылайша... бірнеше айды бірге өткізуші е д і (Әуезов). Жаңа, енді, әуелі, енді-енді, алдымен үстеулері етістіктермен тір-кесіп, істің алғашқы кезеңін білдіреді. Өйткені келген почтаны а л-дымен өзі тексереді («Жұлдыз»). Ұдайы, үнемі, ылғи, ұзаққа, талай үстеулері етістікті сөз тіркес-терінің құрамында жұмсалып, істің созылу мерзімін білдіреді: Бұл екі ауылдың арасында мұндай қақтығыс ұ д а й ы б о л ы п т ұ - р а д ы. Тары әңгімесі ұ з а қ қ а с о з ы л д ы (Мүсірепов). Тарының шықпай қалғанын Айранбай т а л а й а й т қ а н (Майлин). Лезде, тез, шапшаң, қайта, қайта-қайта, әрқашан, дем арасында үстеулері етістіктермен мезгілдік қатынасқа түсіп, істің шапшаң-дық, қайталақтау кезеңін немесе дүркінділігін мезгілдік ыңғайда білдіреді: Сен, немене, Қайрақтыңа қайта қайтпақпысың? (Мү-сірепов). Л е з д е о л қ а й т а о р а л ы п, от тамызды (Сланов). Біз сол сұлу шоғырға т е з ж е т у г е аса құмартып келеміз (Бекхожин). Мекендік. Іс-әрекеттің қайда болғанын білдіру — етістікті сөз тіркесінің арнаулы қызметінің бірі. Сондықтан мекен үстеулері етістіктермен жиі тіркеседі де, олар көлемдік қатынаста жұмсалады: Арасында құлын-тай, а й н а л а ш а у ы п бұлтылдап, Жоғары - төмен үйрек, қаз ұшып тұрса сымпылдап (Абай). Ол күлімсіреп т ө- м е н қ а р а д ы (Мұқанов). Айнадай төңкерілген, ү с т і м д е ас-пан, т ө м е н д е көк толқындар к ө б і к ш а ш қ а н (Жароков). Полк і л г е р і жүріп кетті (Мүсірепов). «Мәстек міңген, әрі тұр, жүйрік мінген, бері т ұ р» (Жамбыл). Ауылға баратын жол б і р е- с е о л а й, б і р е с е б ы л а й к е т е д і. 4 Мезгіл үстеулердің есім баяндауыштарға да қатысты болатыны бұган жатпайды. 37 Кеме ақырын ғана к е й і н шегініп барады. Божышы аттың басын к е р і бұрады (Иманжанов). Жүністің Қарагері мен бір торы ат... қатар к е л е ж а т ы р (Көбеев). А м а л. Мұндай сөз тіркестері пысықтауыштың қатынаста істің әр түрлі істелу амалын, тәсілін білдіреді. Мысалы, тез, тез-тез, шап-шаң, ақырып, әрең, жай, қатты, жалма-жан, кілт, жалт сияқты үстеулер етістіктермен тіркесіп, істің қарқынын, даму дәрежесін көрсетеді: Поезд т е з ж ү р і п к е л е д і (Мұқанов). Байжанның әр сөзінің артынан азғана а я л д а у ғ а ә р е ң шыдап, тагы да т е з-т е з қ а й т а л а п ж і б е р д і (Мүсірепов). Ол а қ ы р ы н- ғ а н а жол үстіне қисайып отыра кетті де, қайта тұрды (Мү-сірепов). Абай... а қ ы р ы н а я ң д а п, әкесінің үйіне келді (Әуе-зов). Біреулер қ а т т ы-қ а т т ы қарқылдап, біреулер а қ ы ры н - ғ а н а ы р ж и я д ы (Мұстафин). Мұрат ж а л м а-ж а н қалтасындағы 20 тиынды алды..., артынша к і л т тұ ры п қ а л- д ы (Иманжанов). Кенеттен, етпетінен, шалқасынан, қолма-қол, көзбе-көз, тікелей, зорға, әрең, басқа, әбден тәрізді сын-қимыл үстеулері етістікті сөз тіркестерінің құрамы да қимылдың болу тәсілдерін білдіреді, мыс.: к е н е т т е н шығ а к е л у, е т п е т і н е н қ ұ л а у, қ о л м а-қ о л б е р у, к ө з б е-к ө з сөйлесу. Байжан әбден ұзап к е т к е н с о ң, әйелдер... үйге қарай беттеді (Мүсірепов). Көп, аз, талай, бірталай, анағұрлым, мұнша, бастан-аяқ, біржо-лата тәрізді сан-мөлшер үстеулері етістіктермен тіркесіп анық-тауыш-пысықтауыштық қатынасқа түседі: Қожаш б а с т а н-а я қ барлық сырын а й т т ы. Ертең б і р ж о л а т а қайтамыз (Көбеев). Үстеулер күрделі болып та келеді: К е л е с і жылы құрғақшылық б о л с а қ а й т т ің? (Тілеков). Алдыңғы к ү н і ақтар Фортқа жақындап қ а л ғ ан (Вишневский). Әбіш... к е л е р ж ы л ы оқуын тамамдай қайтатынын айтты (Әуезов). Туынды үстеулер қатысты сөз тіркестері. Басқа есім сөздерге -ша\ \ -ш е, -д ай\\-д ей, -сыз\\-сіз т. б. аффикстері жалғану арқылы туынды үстеулер жасалатыны белгілі. Осы аффикстердің соңғы екеуі қатыстық сын есімдер жасап, сөйлем құрамында пысықтауыш мүшелердің де қызметін атқара береді. Қатыстық сын есімдер ондайда үстеуге айнальш кетпейді. Ондай тұлғадағы үстеуге айналған сөздер, көбінесе, етістіктермен тіркесте жұмсалады. Туынды үстеулер қатысты етістікті сез тіркестері әр түрлі анық-тауыш-пысықтауыштық қатынастарда жұмсалады: -ша\\ше косым- шалы үстеулермен (биылша, бүгінше, қазірше, ізінше, артынша) келген сөз тіркестері қимылдың әр түрлі мезгілдік кезеңдерін білдіреді. Бұл үшін ол үстеулер көбінесе қимыл етістіктерімен тіркеседі: биылша барма, бүгінше тоқтай түр, әзірше жүрмеймін, ізіңше кейін қайт, артынша қарадым. Қабашбай, ізінше қалаға тарт (Сланов). Бү г і н ш е д е м а л, ертең Қызылжарға атта-натын бол! (Тілеков). Б ү г і н ш е ж а т с ы н осы кухняда (Мұқанов). Маған дегенде Митягиннің іші бұрынғыша е л ж і р і п т ұ р а д ы (Макаренко). жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|