Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Талғаулы салалас сөйлем
| Онша үлкен төрелігім жоқ, әйтсе де айтып көріңіз (Май-лин). Алыстан әлдекімдердің күбірлеген дауысының жаңғырығы ес- тілген сияқтанды, б і р а қ қай жақтан естілгенін шамалай алмаймын (Мұқанов). Мен, әрине, олардай үлкен адам емеспін, алай да менің айналамда да өзіме лайық адамдарым болу керек қой (Есенжанов). Менде ондай талант бар деп ойламаймын, дегенмен Мақан мен Қайыздың алдында «Алпамышты» өз өнерім жеткенше айтып беремін (Мұқанов). Көп уақыт өткен сияқты болды, ә й т к е н м е н - мағынасыз өткізген сағаттарға Хакім өкінген жоқ (Есенжанов).
Қарсы мағынаны білдіретін жалғаулықтардың тіліміздегі басқа жалғаулықтардан негізгі бір өзгешелігі — бұлардың басым көпшілі-гінің толық мағыналы сөздік қасиеттерінен әлі де болса айрыла қой-мағандықтарында, контекске қарай кейде негізгі мағыналы сөз, сөйлем мүшесі қызметінде де қолданылатындықтарында. Жай сөйлемдерді құрмаластыру функциясында қолданылғанда қарсылық мәнді жалғаулықтардың бір-бірінен ешқандай мағыналық өзгешеліктері жоқ, бірінің орнына бірі қолданыла береді. Мыс.: Мұ-қата сөйлеген Шұғылдың сөзін Хакім де естіді, бірақ бұл сөзді ол кек тұтқан жоқ (Есенжанов). Осы сөйлемдегі б і р а қ жалғаулығы-ның орнына жоғарыда көрсетілген қарсылық жалғаулықтарының кез келгенін келтіріп айтуға болады, одан сөйлемнің мағыналық жағына да, стилдік жағына да ешқандай нұқсан келмейді. Бұл жағынан ал-ғанда қарсылық мәнді жалғаулықтар мезгілдес, я болмаса себептес мәнді жалғаулықтар сияқты емес, мағыналары біркелкі, бір тектес болып келеді. Мағыналары бір-біріне қайшы келетін жай сөйлемдер, кейде, а л жалғаулығы арқылы да құрмаласады. Мыс.: Ондай студенттер көп кездеседі, а л ана доктор бақытты кісіге ғана кездеседі (Есенжанов). Бұл малдарды әкемнің тез жинап алғысы келеді, ал қарызға алғандардың көпшілігінде қолма-қол қайтарып берерлік күш жоқ. (Мұқанов). 176 Салалас сөйлемнің мұндай түріндегі қарсылықты мағына екі түрлі құбылысты, затты, іс-әрекетті, көріністі салыстыра баяндауға негізделеді. Сондықтан ал жалғаулығы арқылы құрмаласатын жай сөйлемдер барлық жағдай да бірдей қайшы мәнде айтыла бермейді. Мысалы: Әрине, кескі-кейпі күн нұрымен жайнар ед, а л тұла бойын көктем шуағы жайлар еді (Әуезов) — дегенде жай сөйлемдер бір-біріне мағыналары қайшы әрекеттерді баяндап тұрған жоқ, жарыса, қатар болған екі түрлі жайды білдіріп тұр. Талғаулы салалас сөйлем Талғаулы салалас сөйлем, компоненттерде баяндаған әрекеттердің екшеліп, талғаньш, әйтеуір біреуінің болатындығын немесе болу жеректігін баяндайды. Талғаулы салаластың компоненттері, салалас құрмаластың басқа түрлеріндей емес, тек интонациялық жағынан ғана болмаса, мағыналық жағынан бір-біріне тәуелсіз, дербес әрекеттерді баяндайды. Мысалы: Күн жылынып еді, көк қаулап өсе бастады, — деген салалас құрмаласта комлоненттер бір-бірімен мағыналық жағынан ұштасып жатыр. Мұнда күннің жылынуы көктің өсуіне себепші болып тұр. Ал енді, Бүгін қар жауады, немесе жаңбыр жауады. — деген талғаулы салаластың компоненттері арасында алдыңғы мысалдағыдай мағыналық қатынас жоқ. Мағыналық жағынан мұнда бір-біріне тәуелсіз екі түрлі әрекет баяндалғанда, олар өз ара мағына іліктестігіне қарай емес, интонациялық бірлігіне қарай құрмаласқан. Талғаулы салаластың өзіндік бір ерекшелігі — мұның құрамына енген жай сөйлемдер бір-бірімен жалғаулықсыз құрмаласа алмайды, тек жалғаулықтар арқылы ғана құрмаласады. Талғаулы салаластың жалғаулықсыз түрінің болмауының бір себебі де, жоғарыда айтыл-ғандай, компоненттерінің мағыналық жағынан бір-бірімен іліктес болмай, әрқайсыларының өз алдарына дербес әрекеттерді баяндаула-рынан. Мағыналарында іліктестік болмағаннан кейін, тек сыртқарғы бір дәнекерлер (жалғаулық) арқылы байланысып тұрады да, ол дәне-керден айрылса-ақ, бастары бірікпей, бөлек-бөлек сөйлем болып бы-тырап кетеді. Сөйлемге талғаулық мағына беретін және жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыратын жалғаулықтар— н е, н е м е с е, я, я к и, болмаса, я болмаса, әйтпесе, әлде, мейлі, құй — деген талғаулықты жалғаулықтар. Бір топқа жатқызыльш, бір ғана атаумен атала тұрса да, бұлардың ішінде өзіндік мағыналық және колданылу ерөкшелігі бар жалғаулықтар жоқ емес. Оны мына мысалдардан байқауға болады: жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|