Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- EVİNİ BAŞINA UÇURMAQ (YIXMAQ), EVİNƏ OD VURMAQ (YANDIRMAQ) DEYİMLƏRİNİN TARİXİ KÖKÜ
- Açar Sözlər
Keywords: lexeme, dialecticism, writing monuments, Turkic languages, household terms. “İnsan dili – qeyri-adi çoxşaxəli fenomendir. Dilin həqiqi mahiyyətini anlamaq üçün onun müxtəlif aspektlərdən nəzərdən keçirilməsi zəruridir; onun necə qurulması, onun sisteminin elementlərinin hansı münasibətdə olması, ətraf mühit tərəfindən onun hansı təsirlərə məruz qalması, tarixi inkişaf prosesində hansı səbəblərə görə dildə dəyişikliklərin baş verməsi, insan cəmiyyətində dilin hansı konkret mövcudolma formaları və funksiyaları əldə etməsi nəzərdən keçirilməlidir” (Общее, 1970: 9). Dil sanki canlı bir orqanizmdir. Onun lüğət tərkibində ayrı-ayrı leksik vahidlər yaranır, yaşayır və işləklikdən düşür, obrazlı desək, ölür. Dilin lüğət tərkibinin aktiv hissəsindən çıxan leksik vahidlərin bir qismi onun passiv fonduna keçir. Ədəbi dildə arxaikləşən sözlərin bir hissəsi bütövlükdə dil baxımından köhnələrək işləkliyini itirir, həm ədəbi dildən, həm də onun dialekt və şivələrindən çıxır, bir hissəsi isə yalnız ədəbi dil baxımından köhnələrək, dilin bu və ya digər dialekt və şivələrində işləkliyini qoruyub saxlayır. “Dildə bu və ya başqa bir sözün köhnəlməsi olduqca mürəkkəb bir prosesin nəticəsidir. Buna görə də bu və ya digər sözün köhnəlməsi üçün süni olaraq sərhəd qoymaq mümkün deyildir. Söz dildə ya uzun illər fəal vahid kimi ömür sürür, ya da bəzi səbəblərlə əlaqədar olaraq müəyyən dövrdən sonra köhnələ bilir. Hər bir sözün taleyi onun ifadə etdiyi məna ilə, xidmət etdiyi xalqın düşüncəsi ilə bağlı olur. Bütün bunlara əsasən də sözün köhnəlməsi obyektiv qanunauyğunluq əsasında meydana çıxır” (Qurbanov, 2003: 215). Vaxtilə Azərbaycan ədəbi dilində fəal şəkildə işlənmiş xeyli sayda leksik vahid vardır ki, hal- hazırda onlar müasir ədəbi dildə işlənmir, lakin bir sıra dialekt və şivələrdə, həmçinin tədqiq etdiyimiz Qərbi Azərbaycan şivələrində işlənməkdədir. Bu qəbildən olan sözlər insanın həyat və fəaliyyətinin müxtəlif sahələrini əhatə edir – qohumluq əlaqələrini bildirən arxaik sözlər, məişətlə bağlı arxaik sözlər, təsərrüfatla bağlı arxaik sözlər və s. “Dilimizdə sözlərin arxaikləşməsinin müxtəlif təzahürləri vardır. Belə ki, bəzi sözlərin özü, bəzi sözlərin isə mənası köhnəlir. Buna görə də arxaik sözlər bir-birinin eyni olmayıb, müxtəlif növlüdür” (Qurbanov, 2003: 218). Bu söz qrupları içərisində məişətlə bağlı arxaikləşmiş sözlər xüsusi maraq doğurur: dam, aş, bəlgə, sini və s. Bunları ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək: 1.Dam leksik vahidi Karvansaray və Kalinino şivələrində “tövlə”, Çəmbərək, Vedi, Zəngibasar şivələrində “ev, hər cür tikili bina” (Bayramov, 2011: 115) mənalarında, Vedibasar, Gərnibasar, Zəngibasar mahalları və İrəvan şəhəri şivələrində “1. ev; 2. hər cür tikili” (Ələkbərli, 2009: 44) mənalarında işlənmişdir. Bundan əlavə, Çəmbərək şivəsində əl damı ifadəsi “ev əşyalarının bir hissəsinin
584 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu qoyulduğu əlavə tikili” mənasını (Bayramov, 2011: 115), Vedibasar, Gərnibasar, Zəngibasar mahalları və İrəvan şəhəri şivələrində dam-daş leksemi isə “ev, bina tikili” (Ələkbərli, 2009: 44) mənalarını ifadə edir. «Древнетюркский словарь»-da Mahmud Kaşğariyə əsaslanaraq bu leksik vahid “divar” mənasında izah olunmuşdur: “ol tamqa tirändi – он прислонился к стене; ol tamïγ jölädi – он подпер стену; topraq qaza tam toqïju – копая землю, воздвигая стену» (Древнетюркский, 1969: 529). Ş.Yunusova V.V.Radlovun lüğətinə əsaslanaraq, dam (tam) sözünün uyğur, qırğız, kaşğar, cağatay və s. dillərdə “üstü örtülü daş ev, divar qatı” mənasında işləndiyini qeyd etmişdir (Yunusova, 2005: 18). Hal-hazırda dialekt və şivələrdə işlənən bu leksik vahid vaxtilə ədəbi dildə də işlək olmuşdur: “Kitabi-Dədə Qorqud”da: “Gördi kim, oğrı köpək, yekə dana evini bir-birinə qatmış, tavuq komasına,
İ.Nəsimidə: “Ol dam içində mən bilirəm kim, nə danədir” (Nəsimi, 2004: 157); Qərbi Azərbaycan şivələrində işlənməklə yanaşı, bu leksik vahid Azərbaycan dilinin digər dialekt və şivələrində də işlənir. Kürdəmir, Quba, Ordubad şivələrində “tavan” mənasında: Evin damı qurtarmayıb (Ordubad). Gəncə, Göyçay, Karvansaray, Kürdəmir, Salyan şivələrində “tövlə” mənasında: Qoyunnarı dama salmışam. Borçalı, Cəbrayıl, Gədəbəy, İmişli, Qazax şivəsində “qazma” və “hər cür tikili, bina” mənasında işlənir (Azərbaycan, 2007: 113). 2.Aş leksik vahidi Çəmbərək, Kalinino, Zəngibasar şivələrində “plov”, Basarkeçər şivəsində isə “əriştə” (Bayramov, 2011: 48) mənasında işlənir. Aş kökü ilə bağlı Qərbi Azərbaycanın Ağbaba şivələrində məcazi mənalı aşırmax (yemək), Zəngilan şivəsində aşxa (quru otun heyvan yeyəndən sonra qalan hissəsi - qırıntıları), Culfa şivəsində isə aşmal (piti) sözləri də diqqəti cəlb edir (Ələkbərova, 2004: 83). Vedibasar, Gərnibasar, Zəngibasar mahalları və İrəvan şəhəri şivələrində aş kökü ilə bağlı aşqara leksik vahidi “plovun xuruşu, qarası” (Ələkbərli, 2009: 13) mənasında, Meğri şivəsində aşdan-başdan
E.V.Sevortyan Türk dillərində aş leksik vahidinin 8 mənasını izah etmişdir: 1. yemək, qida, xörək, azuqə mənasında Türkmən, Türk, krım-tatar, karaim, qumıq, qaraçay-balkar, qırğız, qazax, noqay, qaraqalpaq, tatar, başqırd, uyğur, salar, lobnor, altay, xakas, tuvin, yakut dillərində; 2. şorba mənasında Türk, karaim, krım-tatar, tatar, başqırd dillərində; 3. plov mənasında Türkmən, Azərbaycan, qumıq, özbək, uyğur dillərində və dialektlərində, həmçinin, sıyıq mənasında Azərbaycan və salar dillərində; 4. qonaqlıq, ziyafət mənasında sarı uyğur dilində; 5. yas mərasimi mənasında qırğız, qazax, qaraqalpaq, uyğur dillərində; 6. çörək mənasında qumıq, xakas dillərində; buğda mənasında altay, xakas dillərində və s.; 7. bəhrə mənasında qırğız, yakut dillərində, meyvə mənasında (yalnız bəzi bitkilərə aid) qırğız dilində,
E.V.Sevortyan qeyd edir ki, Türk dilləri arasında aş sözünün ən qədim mənalarından biri bişirilmiş, qaynadılmış, yalnız ətdən deyil, həm də tərəvəzlərdən hazırlanan “şorba” mənasıdır. Bu leksik vahidin kifayət qədər qədim, ümumiləşdirilmiş “yemək, xörək, qida” mənasının Türk dillərinin ən qədim abidələrində də işləndiyini qeyd edən müəllifin bir fikri ilə razılaşmaq olmaz ki, o, aş sözünün ümumiyyətlə “yemək, xörək, qida” mənasının yalnız Azərbaycan dili istisna olmaqla, bütün Türk dillərində işləndiyini qeyd edir (Севортян, 1974: 211). Halbuki Azərbaycan dilində də aş leksik vahidi ümumiyyətlə bütün yeməklərin adını bildirmişdir. B.Əhmədov qeyd edir ki: “Bütün xörəklərin adı aş olub. İndi məna daralıb, söz, əsasən, plov mənasında işlədilir. Amma aşpaz, qatıqaşı, aşxana, ayranaşı kimi sözlərdə qədim məna qalmaqdadır (qatıqaşı heç də plov demək deyil. Aşpaz heç də təkcə plov bişirməklə məhdudlaşmır və s.” (Əhmədov, 1999: 48). V.V.Radlov aş lekseminin 7 mənasını göstərmişdir: 1. qida, yem mənasında teleut, altay, lebedin, şor, qara qırğız, qırğız, tarançin, barabin, kazan, koman şivələrində, Azərbaycan və Krım dillərində; 2.
barabin və şor dillərində; 7. sap və ya parçanı bərkitmək üçün undan hazırlanan yapışqan mənasında kazan dilində (Радлов, 1893: 583-585). «Древнетюркский словарь»da aş leksik vahidinin: 1. yemək, qida (biliglig kišilär bïšïγ jer ašïγ – bilikli adamlar yeməyi bişmiş yeyirlər; tonum qoj jüŋi tap jegüm arpa aş – geyimim qoyun yunundandır, (bu) bəsimdir, yeməyim (isə) arpadır); 2. ziyafət, qonaqlıq (qalï ašqa bẹglär oqïsa sẹni - əgər bəylər səni ziyafətə çağırsa; olardïn birisi küdänkä aš ol / ya sünnät ašï ya toγursa oγul – onlardan (ziyafətlərdən) biri toydur / və ya oğlunun sünnəti ya da doğulmasıdır) (Древнетюркский, 1969: 61) mənaları izah olunmuşdur. Bundan əlavə, aš baščïsï – baş aşpaz (aš baščïsï χan salar negü tẹg kẹräkin ajur – bu fəsil 585 Doç. Dr. Sevinc SADIKOVA/Garbi Azerbaycan Şivelerinin Leksik Terkibi baş aşpazın necə olması barədə bəhs edir); aš ičkü – yemək və içki, qida (azuča jẹmä kirlig tapčalïγ javïz artaq aš ičkülärig adïnlarqa bertim ẹrsär – və ya əgər mən çirklənmiş, pis yeməyi başqalarına təklif etsəydim); aš iščisi – mətbəx işçisi, aşpaz (nẹkü tẹg kẹräk ajγïl aš iščisi – de, aşpaz necə olmalıdır) (Древнетюркский, 1969: 61-62) və s. ifadələrin tərkibində aş lekseminin işlənməsinə aid nümunələr verilmişdir. Birinci mənasında özünü daha çox Muğan qrupu şivələrində saxlamışdır. Neftçala şivəsində xəmraşı, süddüaş, ayran aşı (dovğa) kimi yemək adlarında bu söz öz varlığını qoruyub saxlamışdır. Aş sözünə xana şəkilçisi qoşularaq aşxana sözünü əmələ gətirmişdir ki, Salyan şivələrində işlənən bu söz “yemək bişirilən və yeyilən kiçik ev, daxma” mənasını ifadə edir. Aş sözünə ikinci mənasında isə Şərqi Abşeron şivələrində rast gəlinir. Məs.: alla:şı, həcaşı, orucaşı, imamaşı mərasimləri. Üçüncü mənasında isə aş sözü semantik daralmaya məruz qalaraq konkret bir yemək adı ilə bağlı olmuşdur. Aş sözü əksər şivələrdə plov sözünün sinonimi kimi, bəzi şivələrdə isə dovğa mənasında işlənir. Aş sözü ilə bağlı olaraq bir neçə yemək adları da yaranmışdır. Məs.: lobyalı aş, çığırtmalı aş və s. (Məmmədova, 2004: 104).
2004: 89), “Ölüləriŋə aş verdigiŋ vaqt əllərindən aluram. Həm ölülərimiz içün verdügimiz aşı əllərindən çəkib, alub yer imiş” (Kitabi, 2004: 155) nümunələrində isə “ehsan” mənasında işlənmişdir. “Dastani- Əhməd hərami”də: “Gəlir danəvü irişir hərisə, Dəxi zərdəvü hər nə aş ərisə” (Dastani, 2004: 85); İ.Nəsimidə: “Ey rəqib, bir yerdə ölgil ki, bulunmaz aşü su, Qarğavü quzğun yığılsın leşinə, hey leşinə” (Nəsimi, 2004: 51); Ş.İ.Xətaidə: “Söz vardır ağulu aşı, Bal ilən edər yağ bir söz” (Xətai, 2006: 31), “Gözümün yaşın ki, saldım içdigim sudur mana, Bağrımın qanın ki, gördüm ağulu aşımdır ol” (Xətai, 2006: 69); şifahi xalq ədəbiyyatında: “Nə tökərsən aşına, o da çıxar qaşığına.; Harda aş, orda baş.; Molla aşı gördü, Quran yadından çıxdı.; Azca aşım, ağrımaz başım.; Az aşın duzu deyil.; Aşının suyunu verdim.” və s. “Bütün oğuz qrupunu əhatə edən “aş” ismi müasir Türk ədəbi dilində “qida, yemək, şorba” mənasında, şivələrdə isə “plov”, “şirniyyat” mənasında işlənir. Türkmən ədəbi dilində yemək, qida, sıyıq, plov mənalarını ifadə edən aş leksemi aşxana “yeməkxana”, aşqazan “mədə” sözlərinin kökü kimi də mövcuddur. Aşxana sözü müxtəlif fonovariantlarda “mətbəx” mənasında Azərbaycan dialektlərində, Türk (aşğana, aşhane), krım (aşxane), tatar (aşxanə), qırğız (aşkana), qazax, qaraqalpaq (aşxana) dillərində müştərək olmuşdur (Ələkbərova, 2004: 82). Aş ismindən yaranmış aşamağ “xörək yemək” feli də məlumdur ki, Azərbaycan dilinin Quba və Dərbənd şivələrində indi də işlənir. Bu felə eyni fonosemantik tərkibdə Türk dilinin Afyon-Karahisar, İstanbul, Konya, həmçinin Krım-tatar, Qaraçay- balkar, qırğız, tatar, başqırd dillərində, asa şəklində, qazax, qaraqalpaq, yakut, aja şəklində tuva, aşı şəklində isə karaim dilində rast gəlinir (Ələkbərova, 2004: 84). 3. Bəlgə arxaik leksik vahidi Qərbi Azərbaycanın Dərələyəz şivəsində iki mənada işlənir: 1) ağacla
Zəngibasar mahalları və İrəvan şəhəri şivələrində də “adaxlanmış oğlan evindən qız evinə göndərilən ilk nişan şeyləri” (Ələkbərli, 2009: 19), Əştərək şivəsində isə bu məna ilə yanaşı, bəlgə taxmax “qızın barmağına üzük taxmaq, başına yaylıq bağlamaq, “hə”sini almaq” (Bayramov, 2011: 64), Kalinino rayonunda bəlyə “qız evinə nişanla bağlı aparılan hədiyyə” (Bayramov, 2011: 65) mənalarını ifadə edir. Salyan şivələrində bəlgə “bəhanə” (Yaxşı adam bəlgə gətirməz), Bakı şivələrində “şaftalı qaxı” (Ordubatdan gələndə birez bəlgə getirmişdim, mənnəm hansının qəzəbinə gəlib), Şuşa şivələrində “gön aşılamaq üçün narın qabığında və yarpağında və yarpağından hazırlanan maddə” (Bəlgə qurtardı, gön istaxda qaldı), Zəngilanda “boyaqçılıqda istifadə olunan maddə”, Bakı və Salyan şivələrində “sənəd, əsas”, , İmişli və Kürdəmir şivələrində “batması üçün balıq torunun yan iplərinə bağlanan qamış” (Lələ, torun bəlgəsi sınıb, qarğı gətirim düzəldəg) mənasında işlənir (Azərbaycan, 2007: 50). E.Əzizov bu leksik vahidin dialekt leksikasında bəlgə//bəlyə şəklində işləndiyini qeyd edir: bəlgə (Gəncə, Kəlbəcər), bəlyə (Şəki) “evlənən oğlan tərəfindən qız evinə göndərilən birinci nişan”; bəlgə (Ağdaş), “əkin yerlərinin hüdudunu bildirən nişan”; bəlgə (Bakı) “ağac davasında qola sarınan qalın
«Древнетюркский словарь»da bəlgə leksik vahidinin belgü fonovariantı qeydə alınmışdır və mənası “əlamət, nişan” kimi izah edilmişdir: “qut bujanlar bẹlgüsi – xoşbəxt xeyirxahlıq əlamətləri; qut
586 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu bẹlgüsi bilig – xoşbəxtliyin nişanı bilikdir; kišilik bolur čïn kiši bẹlgüsi - əsl insanın əlaməti – insanlıqdır” (Древнетюркский, 1969: 93). E.V.Sevortyan bəlgə lekseminin mənalarını belə izah etmişdir: “1.belge/bəlgə Türk, lobnor, altay dillərində və Azərbaycan dilinin dialektlərində “işarə, nişan, əlamət, sübut”, Azərbaycan dilinin dialektlərində “nişanlanma zamanı verilən hədiyyələr”; Türkmən dilində “sənəd”; altay dilində “falabaxma”; yakut dilində “qeyd, irad, gələcəyi bilmə, tanıma, bilmə, hissetmə”; 2.Türkmən, Türk, karaim, qumıq, balkar, qaraçay-balkar, qırğız, noqay, qaraqalpaq, özbək, tuva, qazax, altay, lobnor, uyğur, tatar, başqırd dillərində “işarə, əlamət, nişanə, simptom, fərqləndirici xüsusiyyət, iz, şahidlik, damğa”, çuvaş dilində “qəbirüstü daş” və s.; qaraçay-balkar, qaraqalpaq, tatar dillərində “simvol, emblem”, qaraçay-balkar, tatar, özbək dillərində “nişan/döş nişanı”; karaim, krım tatarlarının dillərində
dillərində “məşhur” və s.; özbək dilinin dialektlərində “damğa, nişan”; 4.uyğur dilində “nəyinsə üzərini oymaqla işarə qoymaq”; qaraqalpaq dilində “nişan qoymaq, işarələmək” və s. mənaları ifadə edir (Севортян, 1974: 108-109). Bu sözə Orxon-Yenisey abidələrində də rast gəlinir: Bin yıllık, tümən günlük bitigimin, belgümin
156).
ƏDƏBİYYAT Общее языкознание. Формы существования, функции, история языка. Издательство «Наука», Москва. Qurbanov A. (2003), Müasir Azərbaycan ədəbi dili. Bakı. Bayramov İ. (2011), Qərbi Azərbaycan şivələrinin leksikası. Bakı, “Elm və təhsil”. Ələkbərli Ə. (2009), Qərbi Azərbaycanın dialektoloji lüğəti, Bakı. Древнетюркский словарь. (1969), Л, Наука. Yunusova Ş. (2005), Azərbaycan dili şivələrində arxaizmlər. Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya. Bakı. Kitabi-Dədə Qorqud (2004), Bakı, “Öndər nəşriyyat. Azərbaycan Dilinin Dialektoloji Lüğəti (2007), Bakı, Şərq-Qərb. Ələkbərova E. (2004), “Kitabi-Dədə Qorqud” Oğuz dilləri konteksində. Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya. Bakı. Севортян Э.В. (1974), Этимологический словарь тюркских языков (Общетюркские и межтюркские основы на гласные). Издательство «Наука», Москва. Əhmədov B.(1999), Azərbaycan dilinin qısa etimoloji lüğəti, Bakı, Mütərcim. Радлов В.В. (1893), Опыт словаря тюркских наречий. Т.1,ч.1. Санкт-Петербург. Məmmədova Q. (2004), Nəsiminin dili və Azərbaycan şivələri, Bakı, “Nurlan”. Dastani-Əhməd Hərami (2004), Bakı, “Şərq-Qərb”. Nəsimi İ. (2004), Seçilmiş əsərləri.2 cilddə, I c., “Lider nəşriyyat”, Bakı. Xətai Ş.İ. (2006), Seçilmiş əsərləri. Bakı, Çaşıoğlu. Mirzəyev H. (2003), Dərələyəz mahalının toponimləri və şivə sözləri. Bakı, “Ağrıdağ”. Əzizov E. (1999), Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. Bakı, Bakı Universiteti nəşriyyatı. Məmmədov A. (2003), Orxon Yenisey abidələri və Azərbaycan dili: Leksika. Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya, Bakı. EVİNİ BAŞINA UÇURMAQ (YIXMAQ), EVİNƏ OD VURMAQ (YANDIRMAQ) DEYİMLƏRİNİN TARİXİ KÖKÜ Seyfettin ALTAYLI
baxışını, onun milli kimliyini əks etdirir. Deyimlərlə atalar sözləri arasında müəyyən fərqliliklər vardır. Bəzi atalar sözü deyimlərə, bəzi deyimlər də atalar sözlərinə yaxındır. Azərbaycan, Türkcənin həddən artıq zəngin bir coğrafiyasıdır və burada işlədilən deyimlər mifoloji çağlardan bəri yarana-yarana gəlib günümüzə kimi çatıbdır.
identity to the world. İdioms and proverbs even then they are different to each other. Same idioms are very near to proverbs and some proverbs are very near to idioms. The geography of Azerbaijan is very vast for Turkish language and meny idioms are composed from dhe era of mythology. Keywords:Language, turks, idioms, proverbs, beliefs, mantalty, human Dil, bir millətin özünün tarixi ilə paralel olaraq addımlayan və daimi olaraq inkişaf edən sosioloji xarakterli varlığı, milli mənsubiyyətinin də bünövrə daşı kimi qəbul edilən canlı mədəniyyət abidəsidir (Altaylı, 2010: 125). Bir dilin öz qanunları çərçivəsində inkişafını araşdırma işi dilçiliyin ən aktual problemlərindən biridir (Qarayev, 1999: 7). Təbii olaraq dilimiz ilə tariximiz arasında həddən artıq bir yaxınlıq və əlaqə vardır (Nevayî, 1996: 10). Dilimiz və tariximiz arasında sınmaz bir əlaqə vardır və bunlar tarix boyu yanaşı addımlayıblar. Əlbəttə bir millətin dili, həm o millətin keçdiyi tarixi yolunu, həm də yola saldığı tarixi prosesləri özündə əks etdirir. Çünki tarixi proseslər hər bir millətin dilində müəyyən izlər salır və bu izlər tarix boyu o millətlə birlikdə yol gedir (Qıpçaq, 2002: 9). Azərbaycan və Anadolu coğrafiyası Türklüğün ən qədimdən bəri doğma yurdudur. Fuzuli bölgəsində Azıx kahası, Avey dağdakı Damcılı Mağara, Qobustandakı qayalıqlar, Urmiyə bölgəsindəki arxeoloji qalıqlar, indi Ermənistan işğalındakı Soyuqbulaqda tapılan qaya üstü şəkillər, Kür-Araz boyu tapılan mədəniyyət qalıqları, Konya vilayətinin Çumra qəsəbəsi yaxınlığındakı Çatalhöyük adlı qədim yaşayış yerində tapılanlar, Hakkari vilayətində tapılan daşbabalar da bu fikrimizi təsdiqləyən dəlillərdir (Arazoğlu, 1999: 9). Bir sözlə biz buraların yerli xalqıyıq. Anadolu və Azərbaycan, həm yerli, həm də böyük köçlərlə buralara üz tutan Oğuz-Qıpçaq boylarının yaratdığı və inkişaf etdirdiyi mədəniyyətlərin coğrafi məkanıdır. Bu fikirdən hərəkətlə Azərbaycan Türklüyünün yaratdığı mədəniyyətin, Türk Dünyası içində mümtaz bir yerə malik olduğunu vurğulamağımız vacib bir məsələdir. Bura eyni zamanda sadəcə olaraq türklərin deyil, Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin də keçid və tapışma yolu üstündə olmasından asılı bunlardan da müəyyən dərəcədə təsirlənib, onlara öz təsirini göstəribdir. Azərbaycan türklüyünün 13-cü əsrdə yetişdirdiyi Şeyx Səfiyəddin Urməvi (Az.S.Ensiklopediyası C.8, 1984: 409)., həmin əsrdə yaşamış böyük astronomiya alimi Nəsrəddin Tusi (Az.S.Ensiklopediyası C.7, 1983: 244), ustad Nizami (Az.S.Ensiklopediyası C.7, 1983: 244), 15-16-cı əsrdə yaşasa da nəfəsi öz təsirini və kəsərini itirməyən Fizuli (A.Britannica 1986: 207) məqsədimizin aydınlaşdırılmasında kifayət edəcək örnəklərdir. Mən bu məqalədə “Evini başına uçurmaq (yıxmaq), Evinə od vurmaq” deyimlərinin tarixi köklərini analiz etməyə çalışacağam. Öncəliklə deyim və atalar sözlərinə qısa da olsa nəzər salmaq istəyirəm. Azərbaycanda frazeoloji birləşmə, idiom adlanan terminə Türkiyədə “deyim” deyilir. Azərbaycyan Türkcəsində deyim isə tamamilə başqa mənada işlədilir. Bu daha çox Türkiyə Türkcəsində işlədilən “söyləm” termini yerində işlədilir. Söyləmin mənası isə Türkcə sözlükdə “Qəlibləşmiş söz, ifadə” anlamında izah edilib.
Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində “idiom” termini haqda bunlar yazılıb: “Yalnız müəyyən bir dilə xas olan və mənası tərkib hissələrini təşkil edən sözlərin ayrı-ayrılıqda götürülən mənası ilə düz gəlməyən, parçalanmayan söz birləşməsi; ifadə, ibarə, təbir” (Orucov, C.II: 504).
Bakı Avrasiya Universiteti, altayli_s@yahoo.com
588 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Yunan sözü olan frazəologiya Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğətinin ikinci cildində “Hər hansı dilə xas olan sabit söz birləşmələri və ifadələrin məcmusu” şəklində izah ədilib (Orucov, C.II: 209) TDK’nun Büyük Türkçə Sözlük adlı əsərdə isə deyim, “Ümumiyyətlə gerçək anlamından az çok fərqli olan, maraq doğuran anlam daşıyan qəlibləşmiş söz qrupu, təbir” şəklində izah edilib. Fikir verilsə hər iki lüğətin də bu terminlə bağlı anlayışı bir-birinə çox yaxındır, hətta eynidir deyə bilərik. Azərbaycan Dilinin Frazeologiya Lüğəti adlı əsərdə isə deyim, “Vahid leksik məna ifadə edən, əksər hallarda qarşılığının bir sözlə ifadə olunması və həmişə bir cümlə üzvü vəzifəsində çıxış etməsidir” (Məhərrəmli, 2015: 3) şəklində izah edilib. Bugün Türk dünyasının əhali sayı hardasa üç yüz milyona çatır və hələ də bir şivəmizi və ya ləhcəmizi ünsiyyət dilinə çevirə bilməmişik, ancaq ingilislər 78 milyonluq bir əhaliyə malik olsalar da dillərini dünya dili səviyyəsinə çatdırıblar; bu məsələ hər bir Türk ziyalısını dərin fikrə aparmalı və qarşımızda dayanan mövcud problemin həlli yolunda fikirlər irəli sürməli, hansı işlər görüləcəksə tezliklə görülməli, gələcək nəsillərin qarşısında aydınlıq bir yol açılmalıdır. Fikrimcə bu böyüklükdəki Türk dünyasının bir-birini yaxşı başa düşməsini, bir-birini anlamasını, xalqlar arasında möhkəm bir ünsiyyət yaranmasını istəyiriksə yaxşı bilməliyik ki, öncəliklə terminoloji lüğətlərinin yaradılması vacib bir məsələ kimi qarşımızda dayanır. Çünki terminoloji dili dilin hardasa bütün sahələrinin özülünü təşkil edir və danışıq dilinin gündəlik həyatının hər bir sahəsində öz hökmranlığını yaradıbdır. Bir şeyi də diqqətdən kənarda buraxa bilmərik. Azərbaycan Türkcəsi bu gün təəssüflər olsun ki, Güney Azərbaycanda Fars siyasətinin, Azərbaycan Cümhuriyyətində də Rusca vasitəsi ilə Latın köklü kəlmələrin və söz qruplarının təsirindən hələ də çıxa bilməyib. İran coğrafiyasında farslardan 3500 il əvvəlinə gedib çıxan bir mədəniyyətə malik olan biz türklər (Həqqi, 2005: 5) siyasi səhvlər və tutarsızlıqlar səbəbi ilə dilimizin hakimiyyətini Farscaya təhvil vermişik. Ancaq Azərbaycan Türkcəsinin güclü və dinamik genetik qurğusu bütün təzyiqlərə baxmayaraq öz milli kimliyini qoruyub-saxlaya bilib. Aydındır ki, hər bir xalq öz milli xarakterinə uyğun deyimlər və atalar sözləri yaradır. Bunların ikisi də qəlibləşmiş ifadələrdir və bu ifadələrin bir kəlməsini götürüb eyni mənaya gələn ayrı bir sözü onun yerinə qoysan artıq o nə deyim olar, nə də atalar sözü, çünki atalar sözlərinin də, deyimlərin də müəyyən bir vəzni, ifadə forması vardır. Buna örnək kimi də “Dəliyə yel ver, əlinə bel ver” şəklindəki atalar sözünü “Dəliyə fit ver, əlinə bel ver” şəklində söylədiyiniz zaman artıq o atalar sözü olmaqdan çıxıb yalnızca maraqlı bir fikri çatdıran adi cümləyə dönmüş olur (Altaylı, 2010: 127). İbrətamiz ifadələrdən ibarət olan atalar sözləri insanları daimi olaraq nəzarət çərçivəsində saxlayaraq onları tərbiyə etmək, onlara etiq qaydaları xatırlatmaq və əxlaq dərsi keçməyi məqsəd götürür. Bunlar da digər folklor örnəkləri kimi yaşanan mühitin gerçək olayları və faktları nəticəsində yaranırlar (Yaqubqızı 2013: 8). Bir xalqın yaratdığı atalar sözlərini və ya deyimləri nə özgə bir xalqa məxsus atalar sözləri və deyimlərin içinə qatmaq mümkün deyildir, çünki hər bir xalq yaratdığı atalar sözü ilə deyimlərində öz milli kimliyini əks etdirir (Axundov: 160). Digər tərəfdən bir dildə olan deyimlərin sayının çoxluğu o dilin qədimliyinin göstəricisidir (Adilov: 5). Azərbaycan Türkcəsi Deyimlər Sözlüğü adlı əsərimizdə 22 mindən artıq deyimin yer tutması, bu dilin zənginliyini və qədimliyini sübut edən ən ümdə dəlildir (Altaylı, 2005: 7). Deyimlər də eyni ilə atalarsözləri kimi qısa və özlü (lakonik) söz qruplarından ibarətdilər. “Ağ yuyub qara sərmək Təhqir etmək (Altaylı, 2005: 27); Cücə basdırmaq Təklif edilən şeyi qəbul etməmək (Altaylı, 2005: 151); Tası damdan düşmək Rüsvay olmaq, fiziki qüdrətini itirmək (Altaylı, 2005: 496), Dəli qız ərin tanımamaq Qatmaqarışıqlıq, qələbəlik, tünlük yer” (Binab: 184) bunlara örnək kimi verilə bilər.
Deyimlərin en önəmli xüsusiyyəti və onları atalar sözlərindən ayıran yeganə fərq deyimlərin bir anlayışı ifadə etmələri və özlərinə məxsus qəlibləri, vəznləri olmalarıdır. Bu vəznlərdə də Türk şifahi xalq ədəbiyyatının ən qədim heca ölçüsü ilə üzləşirik (Oy: 561). Hər bir atalar sözü və deyim bəlkə də yüzlərlə il ərzində ancaq atalar sözü və ya deyim halına gəlir. “Evini başına yıxmaq (uçurmaq)”, “Evinə od vurmaq” deyimləri də yüz illər ərzində yaranmış söz qəlibləridir. Atalar sözü isə qısa və lakonik qurğuya malikdilər, ümumiyyətlə də bir və ya iki cümlədən ibarət olurlar. Daha uzunları isə nadir hallarda qarşımıza çıxır. Anlam yönündən mütləq və aydın fikir ifadə edən atalar sözü eyni zamanda anlam zənginliyinə də malik olub öyüd-nəsihət verən söz qruplarıdır (Hatipoğlu, 1964: 468). 589 Seyfettin ALTAYLI/Evini Başına Uçurmak, Evine Od Vurmak Deyimlerinin Tarihi Kökü Məqalənin başında Azərbaycanın həddən artıq strateji bir coğrafiyada yerləşdiyini, yolların qovşaq nöqtəsində olduğunu və bir çox xalqla tarix boyu ünsiyyətdə olduğuna işarə etmişdim. İmperiya siyasəti güdən dövlətlər və xalqlar tarix boyu bu strateji bölgəni ya ələ keçirmək fikrinə düşüb və ya onu nəyin bahasına olarsa olsun əldə etməyə çalışıb. Bu səbəblə tarix boyu yaranan hadisələr bəzən Azərbaycana böyük zərbələr də endirib. Azərbaycanın Monqol hakimiyyətinə keçdiyi və kütləvi qırğına məruz qaldığı tarixən məlumdur. Monqollar işğal etmək istədikləri yerlərin insanları onlara müqavimət göstərməz isə yalnızca hər bir şeyi qarət edir, ancaq onların canına toxunmurdu, ancaq müqavimət göstərənləri isə kütləvi şəkildə qırır, şəhərlərini, kəndlərini yerlə yeksan edir, hətta onların dünyasını dəyişmiş xaqanlarının sümüklərini belə qəbirdən çıxardıb yandırırdı (Cüveyni, 1998: 327). Monqol hakimiyyəti Çingizin oğlu Ögədəy zamanında Çindən və Maçindən başlayıb Suriyəyə kimi gedib çıxırdı (Cüveyni, 1998: 193). Çingizin oğlu Cəbə Noyan Təbriz, Marağa və Naxçıvanı işğal edib xalqını kütləvi şəkildə qırdıqdan sonra Dərbəndən keçərək Qıpçaq Çöllərinə üz tutmuşdu (Cüveyni, 1998: 160-161). Cəbə Noyan da bu davranışı atası Çingizdən görmüş və həyata keçirmişdi. Çingiz, Səmərqəndi işğal etdikdən sonra Xarəzmə bir ordu yolladı. Cığatay və Ögədəyin də onlara qoşulması ilə Xarəzmi ələ keçirdilər. Peşə sahibi və sənətkar olan yüz mindən artıq insanı ayırıb digərlərini oğul-uşaq, qoca-qadın fərqi qoymadan qılıncdan keçirdikdən sonra bütün evləri qarət etdilər, sonra da yıxıb-dağıtdılar və peşəkar insanlarla sənətkarları əsir götürüb apardılar (Cüveyni, 1998: 147-149). Çingiz xan, böyük bir cahangir olmaqla yanaşı kütlə psixolojisini də yaxşı bilən bir sərkərdə idi. Özünə müqavimət edənlərə əsla mərhəmət etməzdi və bu işi hər gördüyü vaxt da onun xəbərinin yaxın- uzaq hər bir tərəfə yayılmasına fikir verərdi, yəni o dövrün ən qüdrətli təbliğat maşınına malikdi. Uyğur türkləri idarəçilərinə o vaxtlar “idiqut” deyirdi. Çingiz zamanında xaqanları Barçuk idi. Qara Hitaylar monqolların “Kitan” tayfasındandı. Onlar Mavəraunnəhr və Türküstanın müəyyən şəhərlərində zəfər qazandıqları vaxt hökmdarlarının adı Qara Hitaydı. Uyğur xaqanı Barçuq da Qara Hitaya qarşı gələ bilməyəcəyini anlayıb onun hakimiyyətini qəbul etməklə birlikdə müəyyən qədər də vergi ödəməyi boynuna götürdü. Qara Hitay da Uyğur bölgəsinə Şavkəm adlı birini şahnə təyin etdi. Şahnə isə, dini işlər xaric digər bütün işlərdən məsul olan və onlara nəzarət edən bir rütbə idi, bir növ ümumi valilik kimi. Şavkəm, Uyğur bölgəsinə yerləşdikdən sonra İduqut Barçuku saymadı, onun əmrlərinə nəinki boyun əymək heç fikir də vermədi. Çingiz xanın Hitay bölgəsində zəfər qazandığı xəbəri yayılar-yayılmaz İdiqut Barçukun əmri ilə Şavkəmin dalına düşdülər və onu Qara Xoca deyilən bir kənddə qısdırdılar. Şavkəm qaçıb bir evə girdi, uyğur əsgərləri də o evi Şavkəmin başına uçurub o biri dünyaya yolladılar (Cüveyni 1998: 97). Uyğurlar bu dəfə Çingizin hakimiyyətinə daxil oldu və Şavkəmin başına gələn bu iş bütün ellərə yayıldı. Çingiz xan ölüb Ögədəy xaqan olar-olmaz Hıtay üstünə səfərə çıxdı. Önünə çıxan Hıtay ordusunu məhv edib Güney Çindəki Namging (Nan-Ching) bu günkü Kaifəng şəhərinə hücum çəkdi. Şəhərin idarəçisi olan Altun Xan öncə müqavimət göstərsə də onlarla başa çıxa bilmədi. Monqollar şəhrə daxil olub Hıtay əsgərlərinin əksəriyyətini qılıncdan keçirdilər. Altun Xan bunları görüb uşaqlarını və yoldaşlarını götürüb-qaçaraq bir evə girdi. Ögədəyin qardaşı Uluğ Noyanın əmri ilə evin ətrafına təpələmə odun yığdılar və od vurdular. Altun Xan və ailəsi o evlə birlikdə yanıb kül oldu (Cüveyni 1998: 183-190). Yenə bu xəbər də Monqol təbliğat maşını ilə dörd bir tərəfə yayıldı. Deyimlərin hər biri ya mifoloji, ya ictimai ya tarixi və ya hər hansı bir səbəbə görə yaranır, yüz illər ərzində xalqın dilində dolana-dolana deyim halına gəlir və müəyyən qəlibə düşmüş şəkildə nəsildən nəslə ötürülür. Azərbaycan Türkcəsində işlədilən “Evini başına uçurmaq (yıxmaq) və “Evinə od vurmaq” şəklindəki deyimlərin də bu iki tarixi hadisədən bəhrələndiyi fikrindəyəm. жүктеу/скачать 42,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|