Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы

626 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

 

ANTONIMLAR HOQIDA 

Sharapatdin Baltaniyazovich XOJANOV



 

Резюме:  Maqola  tyurkologiyaning  antonimlarni  o’rgatish  tarixiga  xususan  o’zbek,  qozoq,  turkmen,  kirgiz 

tilshunosliklariga  bog’ishlangan.  Shulardan  kelib  chiqib  qoraqolpoq  tilining  antonimlarini  o’rganishning 

dolzarb taraflari belgilanadi. 

Kalit  So’zlar:  dialektikaning  qarama-qarshiliklarning  birligi  va  kurashi  qonuni,  obektiv  qarama-qarshilik, 

pragmatik  qarama-qarshilik,  mutlaq  qarama-qarshilik,  kontrar  qarama-qarshilik,  komplementar  qarama-

qarshilik, mantiqiy markaz.  

About Antonyms  

Abstract:  The  artisle  deals  with  the  history  of  investigating  antonyms  in  Turkology,  namely  in  Uzbek, 

Kazakh, Turkmen, Kirgiz linguistics. Basing on this reason the actuality of studying Karakalpak antonyms is 

also defined.  

Keywords:  the  law  of  contradiction  units,  objective  contradiction,  pragmatic  contradiction,  absolute 

contradiction, complementary contradiction, logical point. 

Antonimlar o’rganilgan ishlarning ko’pchiligida ular belgi bildiradigan so’zlar orasida uchrashi va 

bu ularning asosiy xususiyati  ekanligi takidlanadi. Butun olam qarama-qarshiliklardan iboratligi haqidagi 

fikrlar antik davrlardan boshlab olimlarga malum bo’lgan. Masalan, Aristotel bu haqida shunday yozadi: 

«Tirikchilikdagi narsalar va hodisalar qarama-qarshiliklardan iboratligini hamma etirof etadi.  

İnsoniyatning  ibtidosi  qarama-qarshiliklardan  tarkib  topganini  barcha  malum  qiladi.  Bu  o’rinda 

bazilar taq va jupqa, boshqalari ji’lli’ va suwi’q ga, uchinchilar esa sheklilik va sheksizlik ga, to’rtinchilar 

qastıyanli’q  va  muhabbat  ga  tenglashtiradi.  Demak,  yaratilishning  o’zi  qarama-qarshiliklardan  tarkib 

topgan. Antonimlarning bunga qanday aloqasi bor? - degan savol tug’iladi.  

Qozoq  tilidagi  antonimlarni  mahsus  o’rgangan  J.Musin:  «Lingvistikada  qarama-qarshi 

tushunchalarni  anglatuvchi  so’zlar  antonimlar,  zidlik  tushunchalarni  bildiruvchi  so’zlar  bo’lishsizlik 

kategoriyasi  deb  ataladi.  Biroq  bu  antonimlar  so’zni  emas,  balki  tushunchalarni  anglatuvchi    guruh 

ekanligini anglatmaydi. So’zlarning qarama-qarshiligi – antonimlar hodisalarni o’zicha aks ettirishi bilan 

bavosita  bog’liq  emas»  Qoraqalpoq  tilshunosligida  A.Bekbergenov:  «Antonimlar  narsaning  yoki  uning 

belgilarining  qarama-qarshiligini  emas,  faqat    ular  manolarining  qarama-qarshiligini  ko’rsatadi»  -deb 

yozadi.  

Qirg’iz tilidagi antonimlarni maxsus o’rgangan B.Usubaliev: «Manodagi qarama-qarshilik so’zning 

semantik xususiyatidan kelib chiqmaydi, balki obektiv qarama-qarshiliklarni bildirishidan paydo bo’ladi. 

Antonimlarning obektiv asoslarini bevosita obektiv va pragmatik (obrazli) qarama-qarshilik tashkil etadi. 

Ularning  ikkisi  ham  haqqoniy  -deb  yozadi.  Biz  bu  fikrlarni  qo’llab-quvvatlaymiz.  Chunki,  so’zlar, 

shuningdek antonimlar narsalar, hodisalar, harakatlarning eng umumiy belgilarining nomlari hisoblanadi.  

«Tushunchalardan  faqat  eng  ahamiyatli  belgilarga  asoslangan  narsalar  ko’rsatiladi.  Belgi  (ramz) 

tushunchasining  o’zi  narsalarning  bir-biri  bilan  o’xshashlikka  yoki  farqqa  ega  bo’lishini  ko’rsatuvchi 

asos… Tushuncha bir xildagi narsalarning ko’pligini eng ahamiyatli belgilarini umumlashtirish natijasida 

yuzaga kelib, haqqoniylikni ilmiy bilishning eng asosiy shakllaridan biri bo’lib hisoblanadi.  

A.Bekbergenov  antonimlarning  narsa  yoki  belgilarini  qarama-qarshiligini  emas,  balki  ular 

manolarining  qarama-qarshiligini  ko’rsatishini  aytib,  «bas-ayaq»  yoki  «wot-suw»  bir-biriga  qarama-

qarshi turgan narsalar emas, ular bizni qurshagan dunyoda birga bo’ladigan narsalar : «bas-ayaq» odam 

azolari bo’lsa, «ot-suo’» bizga hamisha zarur bo’lgan aniq narsa ekanligini aytadi.  

Bir qaraganda bu fikrga qo’shilish mumkin. Biroq bu so’zlarning antonim bo’lish tabiatini teranroq 

o’rgansak,  bas  va  ayaq  so’zlarining  antonim  bo’lishining  asosi  belgilik  manoga-birining  yuqorida, 

ikkinchisining quyida joylashganligiga bog’liq. Wot va suw so’zlarining antonim bo’lishi: wot-issiq, suw-

sovuq bo’lishiga bog’liqdir. Bulardan xulosa chiqaradigan bo’lsak, antonimlar belgilik mano yoki sifatni 

bildiruvchi so’zlar bo’lib hisoblanadi. Narsalar, hodisalar, harakatlar sifati bo’yicha yaxshi yoki yomon, 

                                                      



 

Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti Qoraqalpoq tilshunosligi kafedrasi - Qoraqalpoq tili, qoraqalpoq 

adabiyoti ixtisosligi bo’yicha katta ilmiy xodim-izlanuvchisi, sharap_05@mail.ru,  1-doctor_2013@bk.ru 

628 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

ko’lami bo’yicha katta  yoki kichik, vazni bo’yicha og’ir yoki engil, o’ringa munosabati bo’yicha uzoq 

yoki  yaqin  bo’lishi  mumkin.  Manolarida    narsa  va  hodisalarning  sifati  aniq  va  to’liq  aks  etgan  so’zlar 

antonimlarni shakllantiradi.  

Bu fikrdan antonimlarning  tilda vujudga kelishining asosi yaratilishdagi narsalar va hodisalarning 

qarama-qarshiligidir,  degan  xulosaga  kelamiz.  Biroq  antonimlarning  asosini  tashkil  etadigan  qarama-

qarshiliklar  bir  xil  emas.  Bu  xususiyatlarni  hisobga  olib  B.Usubaliev  antonimlarni  ikkiga  ajratgan:  a). 

Bevosita  obektiv  qarama-qarshiliklarni  anglatuvchi  antonimlar;  b).  Pragmatik  qarama-qarshiliklarni 

anglatuvchi antonimlar. 

Obektiv borliqdagi narsalar va hodisalar bir-biridan o’zining hajmi, salmog’i, rangi, o’rin va vaqtga 

munosabati  kabi    belgilari  bo’yicha  ajraladi.  Ularni  bir-biriga  qiyoslash  orqali  aniqlaymiz.  Masalan, 

Mag’an    tarli’q  yetip  ati’r,  Bul  Hindistan  ken’  bolsa  da  (Q.Mambetov).  «Birde  sansi’z  jaman  bolsan’, 

birde asa jaqsi’ bolsan’ adamlar ko’zine tu’sesen’» degen ga’p duri’s yeken-da’ (A.A’bdiev).  

Keltirilgan misollarda antonimlar qiyoslash orqali paydo bo’lgan. Chunki narsalarni, belgilarni bir-

biriga qiyoslaganda ular o’zaro qarama-qarshiliklarni vujudga keltiradi. Masalan, ken’ va tar so’zlari bir-

biriga antonim bo’ladi. Ularning ken’ maydan – tar maydan, ken’ bo’lme-tar bo’lme degan kontekstlarda 

keltirib qaraganda narsalarning qiyosiy qarama-qarshi qo’yilishi aniq seziladi.  

Bu  bevosita  obektiv  qarama-qarshiliklarni  anglatuvchi  antonimlarni  bildiruvchi  antonimlarni 

yuzaga keltiradi. Ularning ikkinchi turi-mutloq qarama-qarshiliklarni anglatuvchi antonimlar bo’lib, ular 

harakat,  hodisa,  jarayonlarning  butunlay  qarama-qarshiligini  bildiradi:  (At  beline  minedi,  Iynine  sawi’t 

kiyedi  («Alpami’s»).  Kewlimde  qaynap  qosi’q).  Misollardagi  kiyedi-sheshedi,  qaynap-suwi’p  so’zlari 

bevosita mutlaq qarama-qarshiliklar asosida shakllangan. 

Hozirgi qoraqalpoq tilidagi qiyosiy qarama-qarshi mano ifodalovchi antonimlar asosan belgi, holat, 

xususiyat  manolarini,  mutlaq  qarama-qarshi  mano  bildiruvchi  antonimlar  esa  hodisa,  jarayon,  harakat 

manolarini anglatuvchi so’zlar orasida mavjud bo’lishi malum bo’ldi. 

Pragmatik  antonimlar  haqida  L.A.Novikov  bunday  deydi:  «…  qarama-qarshilik  to’g’ri  manosida 

berilmaydi,  balki  pragmatik  yo’l  bilan,      obrazli  qarama-qarshi  qo’yish  bilan  beriladi».  Demak,  bunda 

so’zlar  ko’chma  manoda  antonimlik    munosabat  hosil  qiladi.  Yuqorida  keltirilgan  «bas-ayaq»  so’zlari 

buning yaqqol misoli bo’ladi. Shuningdek, pal va uw so’zlarining «mazali’-ashshi’» semalarida antonim 

bo’lishi pragmatik antonimlarga misol bo’la oladi. 

Antonimlarning tabiatini ochishda qarshilik tushunchasiga ham oydinlik kiritish zarur. «Qarshilik 

(kontradiktorlik) munosabatida bo’ladigan tushunchalar deb biri qanday belgilarga  ega bo’lsa, ikkinchisi 

shu belgilarni boshqa belgilarga almashtirmasdan, faqat ularni inkor etuvchi tushunchalarga aytiladi. Bu 

tushunchaning  ko’lami  to’liq  ravishda  bir  qatorga  kiradigan  tushuncha  ko’lami  bilan    izohlanadi. 

Masalan, A-«qora rang», A ning inkor etuvchisi- «qora emas rang». 

Mantiqdagi  qarama-qarshilik  bilan  qarshilik  bir-biri  bilan  mustahkam  bog’liqdir.  Mantiq  uch 

elementdan iborat: a) fikr; b) fikrning bo’lishsiz tomonidan; s) uning haqiqiy yoki bo’lishli tomonidan. Bu 

elementlar  mantiqdagi  qarshiliklarning  sifatini  muayyan  bir  fikrning  to’g’ri  va  noto’g’ri  tomonlari 

bo’lishi aniq. Mantiqda bunday qarshilik tushunchalar A-A emas shakl orqali tushuntiriladi. 

J.Musin bu masalalar haqida quyidagi  xulosaga kelgan: «Qarshilik tushunchalar bir-birini yo’qqa 

chiqaradi.  Masalan,  A-A  emas,  B-B  emas.  Bular  orasida  hech  qanday  oraliq  azo  bo’lmaydi. 

Tilshunoslikda bo’lishsizlik kategoriyasi deb aytiladi. Qarama-qarshi tushunchalar bir mantiqiy qatorning 

eng oxirgi ikki azosi bo’lib hisoblanadi. Ular orasida uchinchi oraliq tushuncha (azo) bo’lishi mumkin. 

Qarama-qarshi  tushunchalar  bir-birini  yo’qqa  chiqarib  qolmasdan,  shuningdek  narsaga,  hodisagagina 

baho beradi. Mantiqda bularning oraliq, munosabati A-A emas, B-B emas –S. 

Shunday, antonimlarning vujudga kelishi qarama-qarshiliklar bilan mustahkam bog’liq bo’ladi. 

ADABIYOT 

1. Шукуров Р. Лексико-семантическая природа антонимов в современном ўзбекском языке. АКД. -Ташкент, 

1973. 

2. Усманов С. Антонимлар. – //Ўзбек тили ва адабиёти масалалари. 1958. №2. 

3. Қудайбергенов М. Қарақалпақ тилиниң морфонологиясы. -Тошкент: «Зар қалам». 2006.  

4. Мусин Ж. Антонимы в казахском языке. АКД. -Алма-Ата, 1970. 

5. Талыбов К. Антонимы в современном азербайджанском языке. АКД. -Баку, 1971. 

6. Усубалиев Б. Антонимы в киргизском языке. АКД. -Фрунзе, 1982. 

7. Байжанов Б. Антонимы в туркменском языке. АКД. -Ашхабад, 1985. 

AVROPA ƏDƏBİYYATINDA TÜRK İZLƏRİ 

T. F. MƏMMƏDOVA



 

Xülasə:  Bu  məqalədə  Türklərin  Avropa  ədəbiyyatındakı  mövqeyi,  tarixi  yeri,  bədii  baxımdan  onlardan 

bəhrələnməsi  tədqiq  olunmuşdur.  Avropanın  ən  mühüm  və  məşhur  ədəbi  nümunələrində  Türk  izlərinin 

tapılması başlıca məqsəddir. 

Açar Sözlər: Türk, Avropa ədəbiyyatı, Türklərin izi, Türk təsiri 

Turkish Signs in the European Literature 

Abstract:  In  this  article  Turkish  position  in  European  literature,  historical  location,  benefiting  from  an 

artistic  point  of  view  has  been  investigated.  In  Europe’s  the  most  important  and  popular  literary  samples 

founding traces of Turkish is main goal. 

Keywords: Turkish, European literature, Turkish trace, Turkish influence 

Bəşər mədəniyyətinin bugünkü inkişafına, əldə etdiyi nailiyyətlərə nəzər salanda daha çox Qərbin 

uğurları qabardılıb ön plana çıxarılsa da, əslində Ex Oriente Lux – İşıq Şərqdən gəlir (Asiya: 2009: 3). 

Bunu istər coğrafi mənada - Günəşin Şərqdən tülu eləyib Qərbdə qürub etməsi anlamında, istərsə də elm 

və incəsənətin doğuşu və yayılması mənasında qəbul etsək, yenə də elə bir ciddi fərq daşımaz. Bəlkə, elə 

bu  astronomik  vəziyyətdən  qaynaqlanır  ki,  bəşər  mədəniyyətinin  yaranması,  yayılması  və  formalaşması 

məhz elə Doğudan başlayıb Batıda bitir. Uzaq, Yaxın və Orta Şərqin misilsiz ədəbiyyat, musiqi, rəsm – 

bir sözlə, incəsənət nümunələri Qərbə doğru yayılmışdır. 

Qədim  Şərq  ədəbiyyatının  bir  çox  ədəbi  nümunələrində,  məsələn,  Şumer-Akkad  ədəbiyyatının 

“İnanna  və  Dumuzi”,  “Bilqamış  və  ölməzlik  dağı”  kimi  bədii  incilərində  insan,  həyat,  ölüm,  günah  və 

axirət  dünyası  problemi  öz  əksini  tapmışdır.  Bəşər  tarixinin  ta  qədim  zamanlarından  bu  günə  qədər 

mövcudluq, ölüm və axirət dünyası insanları daim düşündürən, haqqında olmazın əfsanələr və əsatirlərin 

yaranmasına  səbəb  olan  başlıca  məsələlərdəndir.  Türk  dünyasının  yuxarıda  adları  çəkilən  şifahi  xalq 

ədəbiyyatı nümunələrinin ehtiva etdiyi bu fəlsəfi mövzular öz varlığını Azərbaycan Türklərinin “Kitabi-

Dədə  Qorqud”  dastanında  da  əks  olunur.  Ərazi  və  mədəni  qonşuluğun  nəticəsi  olaraq  yaranan  bu 

mübadilə  prosesi  milli  kimlik,  şüur  və  mövcudluq  baxımından  bir  kökdən  qaynaqlanan  Türklərin  ilkin 

sənət  əsərlərində  də  öz  əksini  tapmışdır.  Orta  əsrlər  Avropa  ədəbiyyatının  əsas  ədəbi  nümunələri  olan 

qəhrəmanlıq eposlarının Skandinaviya ölkələrinə aid nümunələrində də axirət dünyasına səyahət mövzusu 

ök  əksini  tapmışdır.  Siqurd  haqqında  dastanda  qəhrəmanların  Valkxariyə  getməsi,  ordakı  şanlı 

qəhrəmanların  ruhları  ilə  görüşməsi,  daha  sonra  Siqurdun  Ziqfrid  adı  ilə  german  eposunda  meydana 

çıxması,  müəyyən  formal  dəyişikliklərlə  mövzunun  yenidən  öz  əksini  tapması  Türk  və  dünya  ədəbi 

nümunələrinin  mübadiləsindən  xəbər  verir.  Atəşpərəstlik  etiqadının  əsas  kitabı  olan  “Avesta”nın 

Makedoniyalı  İskəndər  tərəfindən  yandırılmasından  sonra  zərdüştlüyün  əsas  prinsiplərinin  itib-

getməsindən  qorxuya  düşən  atəşpərəstlər  içlərindən  Ardavirafın  merac  etməsini  və  onların  gələcək 

taleyinin necə olacağını Tanrıdan öyrənməsini istəyirlər. Bu səbəbdən bir növ cəhənnəm, əraf və cənnətə 

mənəvi səyahəti baş verən Ardavirafın adı ilə bağlı olan “Ardavirafnamə” əsərindən italyan intbahının ilk 

və  ən  görkəmli  nümayəndəsi  olan  A.Dantenin  xəbərdar  olmamasını  demək  çətindir.  İki  əsər  arasında 

olduqca bənzərlik olması bu şübhəni təsdiqləyir. Təbii ki, Türk ədəbiyyatının ilkin yuxarıda adları çəkilən 

ilk nümunələrindən qaynaqlanan “axirət dünyasına səyahət” mövzusu bu cür mədəni mübadilə şəklində 

özünü intibah İtaliyasında da göstərir. (Nimet, https://nyildirim.wordpress.com) 

Azərbaycan xalqının kimlik mücəssəməsi olan, bir Türk milləti kimi tarixən var olduğunu göstərən 

ən  möhtəşəm  ədəbi  abidəsi  olan  “Kitabi-Dədə  Qorqud”  dastanı  ilə  antik  mədəniyyətin  dahi  Homerinin 

“İliada”  və  “Odisseya”  poemaları  arasındakı  bənzərliklər  də  qədim  Türk  və  yunan  ədəbi-mədəni 

əlaqələrindən xəbər verir. Prof. Qəzənfər Kazımov bu barədə belə yazır: “Əsərlərdə sadiq çoban surətləri 

vardır  və  hər  iki  əsərdə  sədaqətli  sadə  adamlara  qayğı  ilə  yanaşılır.  Həm  “Odisseya”da,  həm  də “Dədə 

Qorqud”da  qadınlar  axıra  qədər  öz  yoldaşlarına  sədaqətlə  yaşayır,  16-20  illik  ayrılıqdan  sonra  qayıdıb 

gələn həyat yoldaşını ciddi sınağa çəkirlər. Penelopanın sehrli çarpayı, Banuçiçəyin üzük əhvalatları kimi. 

Hər  iki  əsərdə  ağaca  müqəddəs  varlıq  kimi  baxılır,  hadisələr  əvvəlcədən  yuxu  vasitəsilə  xəbər  verilir, 

                                                      



 

ADPU Şamaxı filialı metodist-müəllimi, mammadova.89@mail.ru 

630 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

oğlunu  tanımaq  üçün  sınağa  çəkən  əzabkeş  ata  obrazı  vardır,  əsas  döyüş  alətləri  qalxan,  ox,  qılınc  və 

sapanddır və s. ”( http://www.qkazimov.gen.az: 13). Qədim Türk dastanı ilə “Odisseya” arasındakı əsas 

bənzərliklərdən  biri  də  Şər  qüvvənin  timsalı  olan  tək  gözlü  Təpəgöz  və  Polifem  obrazlarıdır. 

Ümumiyyətlə,  Dəccalın  rəmzi  sayılan  tək  göz  ta  qədimdən  istər  Şərq  dastanalrında,  istərsə  də  Qərbin 

ədəbi  nümunələrində  öz  əksini  tapmışdır.  Oğuz  elinin  dəhşətli  düşməni  olan  Təpəgöz  sanki  Polifem 

obrazında  “Odisseya”  dastanında  qarşımıza  çıxır.  Təpəgöz  Basat  adlı  igid  qəhrəmanın,  Polifem  də 

Odissey  kimi  hiyləgər  bir  qəhrəman  tərəfindən  məhv  edilir.  Bu  bənzərliklər  barədə  olan  fikrimizi 

təsdiqləmək  üçün  yenə  də  Q.  Kazımovun  elmi  işinə  müraciət  etməli  oluruq:  “Hər  iki  təpəgözlə  mağara 

şəraitində  tanış  oluruq.  Onların  hər  ikisi  su  ilə  bağlıdır.  Dastandakı  Təpəgöz  su  pərisindən  doğulur, 

Polifem isə su ilə əhatə olunmuş adada yaşayır. Hər iki təpəgözün bir tərəfi insanla, bir tərəfi ilahi qüvvə 

ilə  bağlıdır.  Dastanda  Təpəgöz  Sarı  çobanın  pəri  qızlarından  biri  ilə  olan  münasibətindən  doğulur; 

poemada da belədir: Təpəgöz Zevsin qardaşı “boz dənizlər tanrısı” Poseydonun övladıdır, onun fanilərlə 

əlaqəsi nəticəsində  doğulmuşdur.  Fərq  buradadır  ki,  dastanda Təpəgözün  anası, poemada  isə atası ilahi 

varlıqdır. Hər iki təpəgöz eyni üsulla məhv edilir. Dastanda Basat şişi qızdırıb Təpəgözün yeganə gözünə 

- ət olan yerə basır və onun əvvəl gözünü, sonra özünü məhv edir. Poemada Odissey Təpəgözün əl ağacı 

düzəltmək üçün kəsib gətirdiyi dor ağacı boyda iri zeytun ağacının kiçik bir hissəsini kəsib, ucunu yonur, 

ocaqda qızartmaq və Polifemin gözünə sancmaqla onu məhv edir”( http://www.qkazimov.gen.az: 8). 

Bu  qarşılıqlı  mədəni  mübadilənin  ən  əsas  göstəricisi  kimi,  ümumilikdə,  Türk  dünyası 

mədəniyyətinin,  xüsusilə  ədəbiyyatının  digər  xalqların  sənətinə  nüfuz  etməsini  nümunə  göstərmək  olar. 

Hz. Məhəmməd Peyğəmbərin (s.a.v.) hələ VII əsrdə Türklər və onların dili haqqında “Türk dilini öyrənin, 

onların  uzun  sürən  hakimiyyəti  olacaqdır”  deməsi  Tanrının  bəşəriyyət  üçün  bəxş  etdiyi  hər  şeyə  sahib 

olan Türklərin tarix boyu hakimiyyət və mədəniyyət qurucuları rəmzi daşımasını xəbər verirdi. Avrasiya 

materikinin  ən  ucqar  Şərq  guşələrindən  ta  Qərbə  qədər  əsrlərə  bərabər  zaman  dilimində  tarix  və 

mədəniyyət  səhnəsində  layiqincə  yer  tutmağı,  özünü  təqdim  etməyi  bacarmış  Türklər,  təbii  ki,  dünya 

incəsənətinə  təsir  göstərmədən,  eyni  zamanda  bu  mədəniyyətdən  bəhrələnmədən  -  əlbəttə  ki,  təsir 

göstərmə  bəhrələnmədən  qat-qat  yüksəkdir-  mövcud  ola  bilməzdi.  Görkəmli  Türk  sərkərdəsi,  Qərbin 

atının ayaq səsindən tir-tir əsdiyi şanlı Atilla xalqların böyük köçü zamanı Avropaya Türk mədəniyyətini 

gətirmiş,  avropalıların  qədim  qəhrəmanlıq  eposlarında:  “Nibelunq  nə)mələri”,  “Hildebrand  dastanı”, 

“Valthari dastanı” (“Akvitaniyalı Valter”) kimi dastanlarda istər-istəməz böyük bir hörmət və heyranlıqla 

mədh  etdikləri  Otlia,  Etila,  Etsel  kimi  adlarla  obrazlaşdırılmışdır.  Onun  hər  zaman  heyranlıq  duyulası, 

insanı ehtirama məcbur edən şücaəti, ədaləti, igidliyi daim qərblilərin diqqət mərkəzində olmuş, dövrün 

ədəbi  nümunələrində  də  öz  əksini  tapmışdır.  Türklər  və  onların  qəhrəmanlıqları  da  başlıca 

mövzulardandır. Tədqiqatlar və bu günə qədər gəlib çatan materiallar göstərir ki, germanlar, skandinavlar 

və b. Türklərə qarşı hədsiz heyranlıq və həsəd dolu rəğbət hissi ilə yanaşmışlar. Bu səbəbdəndir ki, onlar 

Türklərin  həyat  tərzi,  yaşayışları,  döyüş  texnikaları  barəsində  bu  əsərlərdə  məlumat  vermiş,  onların  ən 

sevimli minik vasitəsi olan atla bağlı da maraqlı məlumatlar söyləmişlər. Göstərilir ki, Türklər daim atın 

üzərində gəzər, onun üstündə ikən döyüşər, yeməklərini atın belində yeyər, elə orada da yatarmış. Qədim 

Türklərin  bu  heyvana  olan  bağlılığı,  ondan  bir  dost  kimi  istifadə  etməsi  qərblilərin  də  nəzərindən 

yayınmamış, bu eposlarda əks olunmuşdur. 

Avropa İntibah-Renessans ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndəsi olan Covanni Bokkaççonun da 

“Dekameron”  əsərində  bəzi  tədqiqatçılara  görə Türk  sərkərdəsi hesab  olunan Səlahəddin  Əyyubi,  onun 

mərdliyi, şücaəti haqqında novella vardır.(Kitab klubu: 2014) Bu novellada, Əyyubinin vaxtilə İtaliyaya 

ticarətlə  bağlı  səfərində  tanış  olduğu  tacir,  onun  bu  məşhur  qəhrəmana  olan  yaxşılığı,  hörməti,  sonralar 

Xaç yürüşlərində həmin tacirin Əyyubini tanıması, onların bir-birinə olan dostluq münasibəti, sədaqət və 

məhəbbəti əks olunmuşdur. Təbii ki, bu görkəmli sərkərdə haqqında olduqca maraqlı fikirlər söylənmiş, 

cəsarəti, igidliyi daima sənət əsərlərində öz əksini tapmışdır. Bu sərkərdənin məharəti C.Bokkaççonun da 

diqqətindən kənarda qala bilməzdi. 

İtaliyada yaranıb daha sonra Avropanın digər ölkələrinə yayılan İntibah ədəbiyyatının əhəmiyyətli 

nümunələrinin  yarandığı  İngiltərədə  U.Şekspir  daha  zirvədə  dayansa  da,  Türk  dünyasının,  o  cümlədən 

bütün dünyanın dahi sənətkarlarından olan Nizami Gəncəvinin “Xoşbəxtlər ölkəsi” ilə olduqca yaxınlıq 

təşkil  edən  “Utopiya”  əsərinin  müəllifi  Tomas  Mor  da  bu  dövr  ədəbiyyatının  görkəmli,  əvəzolunmaz 

simalarından biridir. İki zidd qütbün sənətkarları olmasına baxmayaraq, insana yüksək qiymət verən bu 

humanist ədiblərin insanın xoşbəxtliyi naminə xəyalını qurduqları utopik ölkə, əlbəttə ki, əsr fərqi olsa da, 

– N.Gəncəvi XII, T.Mor XVI əsr – bəşəri ucalıqlara qaldıran intibah ədəbiyyatının rəmzidir. İnsanı daima 

azad,  ləyaqət  sahibi  kimi  görmək  istəyən  bu  ədiblərin  yaratdıqları  Utopiya  ölkəsinin  təsvirində,  demək 

631 

Magistr T. F. MƏMMƏDOVA/Avropa Edebiyyatında Türk İzleri 

olar  ki,  fərqlər  çox  azdır.  Ədalətin,  bərabərliyin,  birgə  əməyin,  zəhmətin  gözəlliyinin,  rahatlığın  hökm 

sürdüyü  bu  iki  əsərdəki  mənəvi  yaxınlıq  çox  bariz  bir  şəkildə  hiss  olunur.  Bütün  bunlar,  bir  Türk 

humanistinin yaradıclıq ruhunun ingilis renessansçısı ilə yaxınlığını açıq şəkildə sübut edir. 

İngilis intibah ədəbiyyatının daha bir nümayəndəsi olan Frensis Bekon da yuxarıda adları çəkilən 

sənətkarlar kimi utopik məzmunlu “Yeni Atlantida” adlı əsər yazmışdır. Bu əsər də adları çəkilən hər iki 

əsər kimi utopik məzmunda yazılmışdır, amma onu fərqləndirən başlıca məsələ sonuncunun daha çox elm 

və fəlsəfə üzərində qurulmağı ilə bağlıdır. Ümumi nizam-imtizamın hökm sürdüyü digər iki cəmiyyətdən 

fərqli  olaraq  burada  insan  toplumunun  bütün  sahələrində  elmin  nailiyyətləri  əsas  götürülür  və  biliyin 

insanları  xoşbəxtliyə  doğru  aparacağı  təsvir  olunur.  İngilis  ədəbiyyatının  Türkiyədəki  ən  görkəmli 

tədqiqatçılarından biri olan Mina Urgan İngiliz Edebiyatı Tarihi adlı kitabında yazır: “Bekon 1626-cı ildə, 

ölümü ilə yarımçıq qalan sadəcə 50 səhifədən ibarət “Yeni Atlantida” (New Atlantis) adlı utopik bir əsər 

yazdı.  Platonun  bəhs  etdiyi  Atlantik  okeanın  ortasındakı  xoşbəxt  Atlantida  adasından  adını  götürən  bu 

utopiyanın  məqsədi  Tomas  Morun  “Utopiya”sı  kimi  oxuculara  qüsursuz  bir  ictimai  nizamı  nümunə 

göstərmək deyil, elmin inkişafına həsr olunmuş bir quruluşu təsvir etmək idi”(Bokkaçço 2013: 132). 

Elizabet  dövrü  ingilis  ədəbiyyatının  bütün  növlərində,  xüsusil  də  dramatik  növdə  yazılan 

nümunələrində  Türklər,  onların  məşhur  sərkərdələri  və  ədəbiyyatları  haqqında  olduqca  maraqlı 

məlumatlar  vardır.  Bu  çağın  əsas  diqqət  mərkəzindəki  millət  Türklərdir.  İsa  Muğannanın  “Məhşər” 

romanında,  Hüseyn  Cavidin  “Topal Teymur”  pyesində,  Necdet  Sevinçin  “Duruşmalar”  adlı  əsərlərində 

təsvir  olunan  məşhur  Türk  sərkərdəsi  Əmir  Teymur  Elizabet  çağı  ingilis  ədəbiyyatının  tanınmış 

nümayəndəsi  olan Kristofer  Marlonun  da  nəzərindən qaçmamış,  “Böyük  Tamerlan” (Tamburlaine)  adlı 

əsərində  öz  əksini  tapmışdır.  Şərqin  bu  əzəmətli  hökmdarını  Marloya  qədər  obrazlaşdıran  ədiblər  onu 

mənfi və müsbət tərəfləri ilə əks etdirmiş, tarixdəki rolunu düzgün qiymətləndirməyə çalışmışlar. İngilis 

ədibi  isə  onu  dəhşətli  bir  qəsbkar,  İldırım  Bəyazidə  ağlasığmaz  işkəncələr  verən,  onu  təhqirlərə  məruz 

qoyan,  vəhşi  bir talançı  kimi  obrazlaşdırır. Türk  sərkərdəsinin  bu  cür  amansız  təsviri,  tədqiqatçıların da 

bildirdiyi kimi, onun öz şəxsiyyəti ilə sıx bağlı olmuşdur. Onlara görə, Marlo Teymura olan heyranlığını 

onun  bu  qəddarlığında,  zalımlığında,  dünya  ağalığı  iddiasında  görürdü.  Bu  barədə  yenə  Mina  Urgana 

müraciət edirik: “Marlonun Tamerlanın əleyhinə, yoxsa onun tərəfində olduğu mübahisəli məslələrdəndir. 

Halbuki  hər  faciəsində,  sonsuz  bir  iqtidar  ehtirasının  gəmirdiyi,  məqsədlərə  çatmaq  üçün  ən  qorxunc 

cinayətləri  belə  işləməkdən  çəkinməyən,  özlərini  fövqəlinsan  hesab  edən  tiplər  yaradan  Marlonun 

Tamerlanı  tənqid  etmədiyi,  əksinə  ona  heyran  olduğu,  hətta  onun  özü  ilə  eyniləşdiyi  barədə  heç  bir 

şübhəmiz yoxdur:”(Bokkaçço 2013: .213) 

“Məsihinin Baki tərəfindən də tənzir edilən məşhur “Bahariyyə”si 1774-cü ildən etibarən almanca, 

fransızca,  ingiliscə  və  latıncaya  edilən  tərcümələrlə  Avropada  yayılan  bir  Türkcə  mənzumədir... 

“Bahariyyə”  tərcümə  edildiyi  vaxtdan  etibarən  Avropanın  ucqar  şeir  meydanlarında  görünməyə 

başlamışdır.  Oxuduğu  almanca  kitablar  vasitəsilə  Türk  ədəbiyyatını  tanıyan  Ceyms  Klarens  Manqanın 

“Gül zamanı” adlı şeiri Məsihinin mürəbbisi əsasında yazılmışdır:  

Səhərin utancaq qırmızılığında cəh-cəh vurur, 

Nəşəli bülbüllər, gözəl mahnıları doldurur düzənlikləri; 

Bahar bir pəri, hər yeri ağuşuna alır, 

Silkələyərək saçlarından ətirli yağmurları; 

Bulaqlardan musiqili səslərlə mırıldanır; 

Vadidə nəfəs dərir, günəşdə parıldayır; 

Girir qapılardan gəncliyin açdığı, 

Sürətləndirərkən vaxtı, tükənir gül zamanı...” 

 

 

 

(Orhan 2007) 

Yuxarıdakı nümunədən aydın olur ki, divan ədəbiyyatının bir çox xüsusisyyətləri Avropa şeirində 

də  öz  əksini  tapmışdır.  ÜmumTürk  divan  şeirinin  bu  cəhətlərinin  Pleyada  şairlərindən,  yəni  XVI  əsr 

ntibah  şeirindən  başlayaraq  Qərbə  yayılması  elm  aləminə  məlumdur.  Pyer  Ronsarın,  Joaşen  Dyu  Belle 

kimi  Pleyada  şairlərinin  əsərlərindəki  Türk  divan  ədəbiyyatına  xas  cəhətlər  olduqca  maraqlıdır.  Reşat 

Nuri  Daragonun  XVI.  VE  XVII.  Asirlarda  Türk  ve  Fransiz  Şairlerinin  Müşterek  Konulari  (Reşat 

http://dergiler.ankara.edu.tr) adlı elmi-tədqiqat işində belə qeyd olunur: “Ronsardan iki il sonra dünyaya 

gəlib on beş il sonra vəfat edən Baki. Müasirlik sanki onlara iki böyük aləmi eyni dövrə üçün aydınlatmaq 

və  şərəfləndirmək,  bir  cüt  məşəl  kimi  yanmaq  vəzifəsini  vermişdi.  Ronsar  və  Baki,  demək  olar  ki, 

əsərlərini eyni  şəkildə  tərtib  etmişlər.  İlk  öncə  hər ikisi də  qəsidə janrının  mükəmməl  ustalarıdır.  Baki, 

didaktikaya meyilli şairlərimizdən deyildir, fanilik məfhumu haqqında çox da yazmamışdır, ancaq Şərq 

632 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

düşüncəsinin  həyatı  dərk  etmə  məsələsini  yeri  gəldikcə  vurğulamağa  çalışmışdır.  Ronsar  da  şərqli  bir 

rindin ruhi vəziyyətində ömrün qısalığını, iqbal və əzəmətin boşluğunu bizimkilər kimi elan etmiş və yenə 

bizimkilər kimi tez bitən ömürdən təcili faydalanmaq lazım olduğunu daim təkrarlamışdır. Onun şərab və 

çalğı istədiyi, sevgilisini əyləncəyə çağırdığı, gülü tərənnüm etdiyi misraları sanki Fransaya gedib oranın 

dilində danışan bir Türk şairi tərəfindən yazılmışdır. “Gülləri şərabın yanına tökəlim” deyə başlayan bir 

mənzuməsi, “Bir bülbülə” adlı digər bir mənzuməsi buna nümunədir.”  

Beləliklə,  ədəbiyyatın  sərhədtanımazlığı  bütün  dünyanın  heyran  olduğu  Türklərin  digər  xalqların 

ədəbiyyatına güclü şəkildə sirayət etdiyini sübut edir. Təbii ki, bu mədəni əlaqələr əsrlər boyunca davam 

etmiş, Şərq və Qərb bir-birilə qarşılıqlı bəşəri düşüncə mübadiləsində olmuşdur. 

жүктеу/скачать 42,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: