Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- AZƏRBAYCAN DİLİNDƏKİ BƏZİ ZOONİM VAHİDLƏRİN SÖZYARATMA XÜSUSİYYƏTİ
- Açar Sözlər
- TÜRK DİLLERİNDEKİ FİİL ÇATILARINA GENEL BİR BAKIŞ
- Anahtar Kelimeler
- Fiil Çatısı Oğuz Grubu Kıpçak Grubu Karluk Grubu
ƏDƏBIYYAT Bokkaçço C. (2014), Dekameron. Bakı: “Kitab klubu” nəşriyyatı. Cəlil N. (2009), Qədim Şərq ədəbiyyatı tarixi. Bakı: “Asiya” Nəşriyyatı. http://www.qkazimov.gen.az/pdf/homer.pdf http://www.pdfkitapoku.com/baslik/utopya-thomas-more/ Mina U. (2013), İngiliz Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Nimet Y. (?), “Dantenin ‘İlahi Komedya’sına Ilham Veren Cennet ve Cehennem Günlüğü ‘Ardavirafname’”, https://nyildirim.wordpress.com/ardavirafname/. Orhan K.T. (2007), Edebî Metinler Işiğinda Doğu Kültürlerinin Batiya Etkileri ve Batida Türk Imgesi Turkish
Reşat N.D. (?), XVI. ve XVII. Asirlarda Türk ve Fransiz Şairlerinin Müşterek Konulari”, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/1054/12742.pdf
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏKİ BƏZİ ZOONİM VAHİDLƏRİN SÖZYARATMA XÜSUSİYYƏTİ Turane A. ZEYNALOVA
rolundan bəhs olunur. Zoonimlər yalnız canlı varlıqların adlarını bildirən nominativ mənanı ifadə etmir, onlar eyni zamanda söz yaradıcılığında da fəaldır. Bu sözlərin həm nominativ, həm də obrazlı-emosional mənası əsasında yeni dil vahidləri: müxtəlif mənalı isimlər (fitonimlər, peşə adları), zoofeillər, frazeoloji birləşmələr, atalar sözləri, emosional nitqlə bağlı invektivlər (aşağılamalar) əmələ gəlir. Açar Sözlər: söz yaradıcılığı, zoonim, fitonim, zoofeil, isim, söz birləşməsi. Word-Forming Features of Some Zoonyms in Azerbaijani Abstract: The article embraces the role of one of the lexico-semantic word-groups zoonyms in the word- formation. Zoonyms do not only express nominativ meaning that denotes living creatures, but also is used in word-formation. In the basis of nominative and figurative-emosional meaning new language units, various nouns (fitonyms, names of occupations), zooverbs, phrasiological verbs, proverbs and invectives are formed. Keywords: word-forming, zoonym, fitonym, zooverbs, nouns, word combination. Müxtəlif dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də heyvan adları söz yaradıcılığında fəal iştirak edir. Bu adların həm nominativ mənası əsasında (balıqçı, buzovxana), həm də məcazi, obrazlı-metaforik mənası əsasında (xoruzlanmaq, durnagözlü) yeni leksik vahidlər yaranır ki, bu vahidlər də müxtəlif şəkillərdə özünü göstərir. Söz yaradıcılığında zooloji vahidlərdən morfoloji və sintaktik yolla əmələ gəlmiş törəmə söz və ifadələrin sayı yetərincədir və onlardan nitqin bütün üslub növlərində istifadə olunur. Bu leksik vahidlər həm frazeoloji birləşmələrin, həm atalar sözlərinin, həm də daha çox danışıq dili üçün səciyyəvi olan aşağılayıcı (invektiv) leksikanın (eşşək oğlu eşşək, çaqqal, öküz) yaranmasında bir vasitə olub, həmin birləşmələrin semantik nüvəsi rolunda çıxış edir. Bu qəbildən olan birləşmələr zooloji vahidlərin məcazi birləşmə mənbəyi rolunu oynayır və bunların yüksək konnotativ potensialı olur. Dildə işləkliyi yüksək olan zoonim vahidlərdən törəmiş ayrı-ayrı nitq hissələrinə aid sözlər, xüsusən isimlər öz müxtəlifliyi ilə seçilir. Bunun səbəbi həmin adların həm fitonimlərin, həm insanların peşə və məşğuliyyəti ilə bağlı olan sözlərin, eyni zamanda digər semantik sahəyə aid olan yeni dil vahidlərinin yaranmasında iştirak etməsidir. Müxtəlif sistemli dillərdə dil daşıyıcılarının bitki adlarının yaratmasında zoonimik leksika xüsusilə məhsuldardır. Dilin leksik qatında seçilən leksik-semantik söz qruplarından olan fitonimlər hər bir dilin milli cəhətlərini, keyfiyyətlərini özündə əks etdirən ən qədim dil vahidlərindəndir. Belə adlardan bəhs edən İ.Uçar yazır: “Türklər keçmişdən gələcəyə daşıdığı əsərlərdə işlətdikləri heyvan adlarını, daha sonra yaratdıqları əsərlərdə başqa varlıq və obyektlərin adlandırılmasında da işlətmişdir. Bu adlandırmadan biri də heyvana və heyvan orqanına bənzədilərək düzələn bitki adlarıdır” (Uçar, 2013: 7). Azərbaycan dilində də bəzi bitki adları dilin mövcudluğunun ilkin dövrlərindən başlayaraq heyvanların xarici görünüşünə, orqanına bənzədilərək adlandırılmışdır. “Bitkilərin adlandırılmasında hər dildə, xüsusən onların formalarını ətrafdakı, təbiətdəki obyektlərə bənzətməklə ad verildiyi görülməkdədir” deyən D.Aksan aslanın ağzına bənzədiyi üçün “aslanağzı” adlanan sözün ingilis dilində “lion´mouth”, almanca “Löıuemmaul” qarşılıqlarının da eyni anlamda işləndiyini, çiçəyi siçanın qulağına bənzədiyinə görə “siçanqulağı” adlanan bitkinin isə yunan, fars, ingilis, ərəb dillərində də eyni formada işləndiyini yazır (Aksan, http://m.friendfeed-media.com). Struktur və semantik anlamda eyni formada olan belə nümunələrin sayını asanlıqla artırmaq olar və bunların əksəriyyətinin başqa dillərdən kalka edilərək alınması və yaxud da dilin öz imkanları hesabına yaranması fikri də düşündürücüdür. Belə adlar xalqların təfəkkür tərzindəki ümumiliyi, öxşarlığı göstərən dəyərli dil faktlarıdır. Bu adlardan yaranmış bitki adlarının (fitonimlərin) bir qismi heyvan adları ilə heyvanın bədən üzvü adının birləşməsindən əmələ gəlib. Məsələn, atqulağı, itbaşı, qatırquyruğu, xoruzquyruğu, dəvəqulağı, köpəkdili, dəvəqıran, keçibuynuzu, ayıpəncəsi, dəvədabanı, xoruzpipiyi, quşdili, qarğadili, inəkəmcəyi, keçiqulağı, donuzquyruq, quzugöbəyi, qarğagözü və s. Bəzi zoonimlər isə
634 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu ümumi ad bildirən bitki adları ilə birləşərək bir sintaktik vahid yaradır: ayısoğanı, qarğasoğanı,
düzələn fitonimlərdə bu adın “yabanı” söz mənasında işləndiyini yazır (Uçar 2013: 8) Bu qrupa aid olan leksik vahidlər emosional-ekspressiv mənada yox, öz nominativ mənalarında işlənərək, hər hansı canlı varlıqla əlaqədar insanın fəaliyyətini, məşğuliyyətini özündə əks etdirən yeni dil vahidlərinin yaranmasında vasitəçi kimi çıxış edir. Tədqiq edilən dildə bu sözlər quruluşca həm düzəltmə
Azərbaycan dilində sadə zoonimik vahidlərdən konversiya üsulu ilə törəmiş feillər də üstünlük təşkil edir. Bu sözlər insanların fiziki və ruhi vəziyyətini, fiziki fəaliyyətini özündə ehtiva edən feillərin əmələ gəlməsində vasitəçi olur. Dilçilik tədqiqatlarında belə sözlər zoofeillər adı altında tədqiq edilir və bunların bir qisminin yaranmasında zoonim öz nominativ mənasında çıxış etsə də, digərlərində isə söz məcazi mənada işlədilir. “Məlum olduğu kimi, hazır dil vahidləri hesabına yaranmış nominasiyada söz onun üçün ikinci funksiyada çıxış edir. Zoomorfizm feillərinə o dil vahidləri aiddir ki, onlar müvafiq olaraq ikincili nominasiyaya uyğun olaraq, metaforik mənada istifadə edilir” (Jaksıkılova 2011: 514). Belə zoofeillər hansı canlının adından yaranmışsa real surətdə ona uyğun olan əsas xüsusiyyətləri özündə əks etdirən mənaya malik olur və onlar motivləşdirilmiş feillər hesab olunur. “O haqda hələ belə bir sual aydınlaşdırılmamış qalır ki, nə üçün möhkəm metoforik məna yaranan zaman bu və ya digər heyvanın çoxsaylı (real və ya uydurulan) əlamətlərindən yalnız biri ön plana çəkilir. Bu mənada zoonimlərdən yaranmış feillərin düzəlmə mexanizmi və onun dildəki funksiyası maraq doğurur. Burada törəmə və ona müvafiq söz arasında sıx struktur-semantik əlaqələr mövcuddur. Əsas sözlə ondan düzələn sözün kökü eyni olur və əmələ gəlmiş sözün semantikası ilkin leksik məna ilə, yəni əmələ gələn sözün daxili forması əmələ gətirənin semantikasına əsaslanır” (Voytik 1984: 70). Bu feillər yarandığı sözlərin leksik məna komponentləridir; onların daşıdığı məna və onun yaranmış olduğu sözlə əlaqəsi hər bir dil daşıyıcıları tərəfindən asanlıqla müəyyənləşdirilir. “Heyvan adlarından feillərin yaranması dilin mövcudluğunun müxtəlif zamanlarında yeni sözlərin əmələ gətirilməsində canlı varlıqların müəyyən hərəkətlərini qısa yolla ifadə etmək zərurətindən yaranmışdır. Heyvanların bəzisi zoomorfizmlərdə əks olunmuş hansısa bir müəyyən keyfiyyət və əlamətə obyektiv surətdə malikdir, bəziləri isə insanın fantaziyasına aid olub, obyektiv surətdə onlara məxsus keyfiyyətlərə malik deyil” (Solntseva 2004: 125). Bu zoofeilləri bir neçə tipə bölünür: 1) adından yaranmış heyvanın tipik əlamətlərinin hər hansı birini özündə göstərən feillər; 2) “övlad dünyaya gətirmək”, “balalamaq” mənasında işlənən feillər; 3) hər hansısa bir peşənin adını, insanın məşğuliyyətin növünü göstərən feillər. Birinci bölgüyə şamil olunan sözlərdə canlıların adları obrazlı-məcazi mənada işlənərək, danışanın ifadə etdiyi fikrə emosional qiymətini ifadə edir. Bu qrupa aid olan feillər insanın fəaliyyətini və onun onun psixi və fiziki fəaliyyətini ifadə edirlər. Fərqli dillərin leksik qatına məxsus olan belə anlayışlar arasında maraqlı semantik münasibətlər görünməkdədir. Müxtəlif dil daşıyıcıları üçün heyvanların hər hansı konkret təbii xüsusiyyətindən doğan təəssürat müəyyən qədər eyniyyət daşıdığından, onlardan yaranmış zoofeillərdə də kəskin fərq görümür. Zoofeillərin ayrı-ayrı dillərdəki oxşar və fərqli semantik mənada işlədilməsi həmin dil daşıyıcılarının obrazlı-assosiativ və əqli düşüncələrinin yaxınlığı və müxtəlifliyi ilə birbaşa bağlıdır. Bəzi məqamlarda bu sözlər başqa dildəki ekvivalentləri ilə eyni mənanı, bəzi hallarda isə fərqli semantik mənanı daşıyır. Belə ki, “rus dilində də zoomorfizm feillərin əksəriyyətinə neqativ xüsusiyyətlər məxsusdur. Məlumdur ki, rus dilindəki “it” zoofeilinin semantik sahəsi mənfi əlamətlərin ifadəsidir” (Jaksılıkova 2011: 514). Azərbaycan dilindəki itləşmək feili də “it” zoomorfizmindən törəyib, həmin canlının semantik strukturuna aid olan əlamətləri özündə əks etdirir və didişmək, çeynəşmək, bir-birini qapmaq mənalarında işlənir. Öz semantikası, işlənmə xüsusiyyəti, nitq prosesindəki funksionallığı ilə seçilən zoometaforizmlərdən yaranmış feillərin sayı digər dillərlə müqayisədə nisbətən azdır. Azərbaycan dili daşıyıcılarının şüurunda bu zoofeillər aşağıdakı əlamətləri konnotasiya edir: “eşşəklik etmək” bir axmaq iş görmək, tərbiyəsiz bir hərəkət göstərmək (Adil, II, 38),“özünü tülkülüyə qoymaq” biclik etmək, yaltaqlanmaq, hiyləbazlıq etmək (Adil,III: 386);
Bu zoofeillərə aid olan donuzluq etmək, qazlanmaq, qoçulanmaq, xoruzlanmaq, birələmək, köpəkləşmək, bitlənmək, çaqqallıq etmək, quzğunluq etmək və s. kimi nümunələr də obzarlı-məcazi mənada işlənərək insanı bir mənada, mənfi cəhətdən səciyyələndirir. Bu nümunələrə əsasən demək olar ki, ev heyvanlarının vəhşi heyvanlara nisbətən daha çox məcazlaşma imkanı var ki, buna da səbəb
635 Turane A. ZEYNALOVA/Azerbaycan Dilindeki Bezi Zoonim Vahidlerin Sözyaratma Hüsusiyyetleri insanların vəhşi heyvanlarla çox qarşılaşmaması, onların davranış və vərdişlərindən yetərincə xəbərdar olmamasıdır. İkinci qrup zoofeillərə “balalamaq” mənasında işlənən quzulamaq, küçükləmək, buzovlamaq, qoduqlamaq, köpəkləmək, qurdlamaq, və s. kimi sözləri nümunə göstərmək olar. Heyvan adlarından morfoloji yolla yaranmış zoofeillərin dilin inkişafının ilkin mərhələsinə aid olduğunu “Divanü lüğat-it-türk” əsərindəki leksik vahidlərə əsasən də söyləmək mümkündür. Belə ki, bu əsərdə +lan affiksinin köməyi ilə yaranmış zoofeillər daha çox insanın hər hansı bir heyvana sahib olması mənasında işlənmişdir: öküzlən- (öküz sahibi olmaq), eşgeklən- (eşşək sahibi olmaq), kısraklan- (qısraq sahibi olmaq), sağlıklan- (sağmal heyvan sahibi olmaq); -la affiksi ilə düzələnlər: enüklə- (ənikləmək, balalamaq), buzağula- (buzov doğurmaq, balalamaq), kulunla- (kısrak yavru doğurmaq) balalamaq; bəzi hallarda metoforik mənada: tilkilə- (tülkülük etmək, yaltaqlanmaq), ıtla-(köpəklətmək, söymək) və digər mənalarda: kuşlat- (quş ovlamaq), atlan- (ata minmək, atlaşmaq), kögürçkünləş- (göyərçini ödül olaraq ortaya qoyub yarışa girmək) işlənmişdir (Kaşğari 2006: I-III). Haqqında danışdığımız sözlərdən yaranmış digər formalar da diqqəti cəlb edir. Həmin formalarda bu adlar həm nominativ, həm də mənfi və müsbət qiymətverici məcaz kimi işlənərək sifət əmələ gətirir. Bu sözlərin nominativ mənası əsasında yaranan sifətlər quruluşca düzəltmə söz (ilbizvarı, bayquşvarı,
dilimizdəki zoometaforik sifətlərin çoxu iki komponentli sözlərdən ibarət olur. İlanbaşlı durnagöz(lü), durnaboğaz(lı), ceyranbaxışlı, qırğıburun, dovşanağız, quşbeyin(li), keçisaqqal, qarğaburun, ceyranbasan, ilbizşəkilli, quşqonmaz, ceyrankeçməz və s. kimi sintetik formada olan sözlər məcazi mənanı – qiymətləndirici funksiyaları özündə əks etdirir. Haqqında danışdığımız sözlərin ötəri müşahidəsi bunu söyləməyə əsas verir ki, bu leksik vahidlərə zərf düzəldən şəkilçilər əlavə etməklə yeni sözlər yaratmaq olur: eşşəkcəsinə, ayıcasına, xoruzcasına, ceyransayaq, şahincəsinə və s. A.Hacıyeva ingilis dilində bu sözlərin sayının az olmasını belə izah edir: “Uzual sifət və zərflərin başqa nitq hissələrinə nisbətən sayca az olması onunla izah edilir ki, dilin lazım olan linqvistik mənanı müqayisə birləşmələri ilə ifadə etmək imkanları sonsuzdur” (Hacıyeva 2006: 51). Qeyd edək ki, dilimizdə də zoonimlərdən morfoloji yolla yaranan sifət və zərflərin sayı nisbətən azdır. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, başqa dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də zoonimlər yalnız canlı varlıqların adlarını bildirən nominativ funksiya daşımır, onlardan eyni zamanda söz yaradıcılığı prosesində insanların səciyyəvi xüsusiyyətlərini əks etdirməkdə istifadə olunur. Zoonimlərdən yeni məcazi anlayışların əmələ gəlməsinə əsas səbəb isə insan təfəkkürünün obrazlı ifadəyə ehtiyac və tələbindən doğur.
Aksan Doğan (?), Türkcenin gücü. pdf. http://m.friendfeed-media.com Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti (2006), 4 cilddə, Bakı: “Şərq-Qərb”. Hacıyeva A. (2006), Zoometaforizmlər (İngilis və Azərbaycan dillərinin materialları əsasında). Bakı: “Nurlan”. İlhan Uçar (2013), Türkiye türkcesinde hayvan adlarından türetilmiş bitki adları. Uluslararası Türkçe Edebiyyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı 2/1 2013, s.1-19. Türkiye. Жаксылыкова Л. (2011), Ахметова Г.М. Вторичная номинация зооморфических глаголов русского и казахского языков. Усть-Каменегорск: 2011, s. 513-516. Kaşğari M. (2006), “Divanü lüğat-it-türk”. 4 cilddə, Bakı: “Ozan”. Войтик Л.С. (1984), К вопросу о смысловой структуре слова / на наименований животных: Дисс. канд. филол. наук. Алма-Ата: 1984. Солнцева Н.В. (2004), Сопоставительный анализ зоонимов русского, французского и немецского языков в этносемантическом аспекте: Дисс. канд. филол. наук. Омск:
636 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
TÜRK DİLLERİNDEKİ FİİL ÇATILARINA GENEL BİR BAKIŞ Türkana HÜSEYNOVA
ve Başkurt Türkçelerinde ise özellikle bahsedilmemiştir. Biz bu araştırmamızda Türk Dilinin üç grubundan: Oğuz (Türkiye ve Azerbaycan Türkçesi), Kıpçak (Tatar ve Başkurt Türkçesi) ve Karluk (Uygur ve Özbek) gruplarındaki fiil çatısından bahsedeceğiz. Türk dillerindeki fiil çatı ekleri çoğunlukla aynı olsa da farklı çatı eklerine de rastladık. Türk akademisyenlerin bu konuya ilişkin farklı görüşlerini de bildirimizde sunacağız. Anahtar Kelimeler: Fiil çatısı, Türk dilleri. An Overview of the Verb Voice of the Turkic Languages Abstract: The verb voice was investigated by academics and linguists in Turkey. But it is not mentioned especially verb voice of Uyghur, Tatar and Bashkir Turkic languages. İn our notification we investigated the verb voice of three group of Turkic languages: Oguz (Turkey and Azerbaijan Turkish), Kipchak (Tatar and Bashkir Turkish) and Karluk (Uyghur and Uzbek Turkish) groups. Usually most of affixes of verb voice are same in these Turkic languages, but we have detected different affixes among them. We will offer different opinions of Turkish academics in this regards. Key Words: The verb voice, Turkic languages. Türkiye Türkçesinde ve diğer Türk dillerinden Kazak, Özbek ve Azerbaycan Türkçelerinde fiil çatısı konusu Türkiye’de pek çok akademisyenler, uzmanlar tarafından araştırılmıştır. Türk dillerinin genel olarak gramer yapısını ele alan araştırmalar dışında bu dillerdeki fiil çatısından ayrıca bir bölüm olarak bahsedilmemiştir. Bizim bu araştırmamızı özel kılan neden Oğuz, Karluk ve Kıpçak Türkçelerinden 2’şer dil seçmekle, özellikle ayrıca bir bahis olarak hiç çalışılmamış Tatar, Başkurt ve Uygur Türkçelerinde fiil çatısı konusunu ele almamızdır. Araştırmamızda Oğuz grubundan Azerbaycan ve Türkiye Türkçesinin, Kıpçak grubundan Tatar ve Başkurt Türkçesinin ve Karluk grubundan Özbek ve Uygur Türkçesinin fiil çatısını araştırdık. Fiilin çatı ekleri araştırdığımız Türk dillerinde çoğunlukla aynı olmasına rağmen, coğrafi bakımdan Türkiye’ye nispetle doğuda bulunan Türk dillerinde daha eski şeklini koruyan çatı eklerine de rastladık. Çalışmamızın esas amaçlarından biri seçtiğimiz altı Türk dilindeki fiil çatısının çok sayıda olan ortak yanlarını göstermek ve tarihi şeklini koruyup saklayarak günümüzde de dilde kullanımını devam ettiren az sayıdaki farklılıkları da belirtmektir. Türk dillerindeki fiil çatısı dilbilimciler tarafından üzerinde fazlaca tartışılan konulardan biri olmuştur. Fiilin çatı eklerini bazı dilbilimciler fiilden fiil yapma ekleri konusu içerisinde, bazıları ise ayrıca bir fiil çatısı bahsi olarak değerlendirmişlerdir. Fakat bu işin derinine indiğimizde farklı görüşler de ortaya çıkmaktadır. Çatı meselesi birçok toplantılarda tam olarak bir aydınlığa kavuşamamıştır. Bugünümüze kadar çatı konusuyla ile ilgili iki kapsamlı sempozyum gerçekleştirilmiştir: 1.
zamanında çeşitli Türk devletlerinden gelen Türkologların katılımlarıyla 1957 yılında Başkurdistan’ın başkenti Ufa'da, 2.
sempozyum ise “II. Türk Gramerinin Sorunları Sempozyumu” adı altında Türkiyede’de yapılmıştır. Ufa’da gerçekleştirilen ilk sempozyumun içeriği hakkında tatar dilbilimcisi K. Z. Zinnatullina rusça yayımladığı Modern Tatar Edebi Dilinde Fiil Çatısı (Zalogi Glagola v Sovremennom Tatarskom
Fiil çatılarının gruplanmasına dair çeşitli tasnifler olsa da her altı Türk dilinde neredeyse beş ana bölüm ortak olduğu için tasnifimizi beş fiil çatısına göre yaptık. Bazı Türk dilbilimcilerce kabul görülen Türkiye Türkçesinde oldurgan çatı, öznesiz meçhul çatı, Azerbaycan Türkçesinde ise şahıssız növ dışında tüm Türk dillerinde çatı şekilleri ortalama olarak beştir. Türk dillerinde fiil çatısı ve isimleri aşağıdaki cetvelde kıyaslamalı şekilde gösterilmiştir:
İstanbul Üniversitesi, Sosyal bilimler Enstitüsü Doktora Öğrencisi turkana.h@gmail.com 638 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Fiil Çatısı Oğuz Grubu Kıpçak Grubu Karluk Grubu Azerbaycan Türkçesi Türkiye
Türkçesi Başkurt
Türkçesi Tatar Türkçesi Özbek Türkçesi Uygur Türkçesi melum növ etken çatı töp yünelişi töp yünelişi boş / anıg nisbati addiy/melum/esli derice meçhul növ edilgen çatı töşöm yünelişi töşöm yünelişi machul nisbati/ mechul derice gayıdış növ dönüşlü çatı kaytım
yünelişi kaytım
yünelişi özlik/kaytim nisbati özlük derice garşılıklı birgelik növ
işteş çatı urtaklık yünelişi urtaklık yünelişi birgalik nisbati ömlük derice icbar növ ettirgen yökmetiv yünelişi yökmetiv yünelişi orttirma nisbati mecburi derice şahıssız növ öznesiz meçhul çatı
----- -----
----- -----
----- oldurgan çatı ----- -----
----- -----
Hint-Avrupa dillerinde çatı kategorisini genellikle etken ve edilgen ayrımı oluşturmaktadır. Batı dilleri ile ilgili dil bilgisi sözlüklerinde (Rus.) deystvitelniy zalog (Ayşe: 2001), (İng.) active voice (Gerald: 1965, s. 187), (İsp.) voz activa (Tahsin: 1989, s. 75), (Fr.) voix active (Ahmet: 1989, s. 69) kavramının karşılığı olarak Türkiye Türkçesinde etken çatı (Zeynep: 2003, s. 545), Azerbaycan Türkçesinde melum növ (Hasan: 1986), Özbek Türkçesinde anıg nisbat (Şoabdurrahmanov: 1973), Uygur Türkçesinde esli (addiy/melum) derice (Abdurrahim: 2010), Tatar ve Başkurt Türkçelerinde töp yönelişi (Hisamova: 2010, Zeynullin: 2005) terimleri kullanılmaktadır.
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|