Институты

бір затты ң бейнесін мүсіндеу іскерліктерін қалыптасты ру; 
бірнеше бейнелерді мүсіндеп, мазмүн беруге үйрету; сөндік 
м ү сін д еу , р е л ь е ф т і б ей н ел ер д і б едер л еу д а ғд ы л а р ы н а
машықтандыру; мүсін өнері жайындағы түсішктерін тереңдету; 
м ү сін д еу бары сы нда ү қ ы п ты ж ү м ы с істеу ге, ш ы ғар м а- 
пзыльщпен еңбек етуге төрбиелеу; жапсыру барысында қағазды 
қию іскерліктерін жетілдіру; қиып жапсырудьщ әдіс-төсілдерін 
игеру (қос бүктеу, қатпарлап бүктеу, бірнеше қабаттап бүктеу, 
нобайы (силуэт) бойынша қию; қағаздың түс үйлесімділігін 
т а ң д а й біл у; к ө р к е м д ік т а л ғ а м ы н д а м ы ту ; қ и ы л ға н
қағаздардан композиция күру, белгілі бір мазмүн бере білу 
дағдысын ж етілдіру; сөндік қолданбалы өнер туындылары 
ж айы ндағы түсініктерін қалы птасты ру; ж апсы руға табиғи 
материалдарды, матаны пайдалануға үйрету.
Алдыңғы топтарда меңгертілген мінез-қүлық дағдыларын, 
өдептілік, ізеттілік, бата, алғыс айту; күнделікті пайдаланатын 
киім-кешек, ойыншық, кітап, ыдыс-аяқ, төсек-орын т. б. таза 
сақтау, күтіп үстау, үқыпты, өдемі киіну, ж еке басын таза, 
өдемі үстау; қоғамдық орындарда (көлікте, балабақшада, ойын- 
сауыктарда) өдепті болу ережелерін білу; балабақша, түрғын 
үй ау л асы н дағы , көш е бойы ндағы таб и ғат өсім діктеріне 
қам қорлы қ жасау, сындьфып, бүлдірмеу, баптап-күту, қазақ 
халқының конақжайлылық өдет-ғүрпьш, қонақ шақыру, қарсы 
алу, күту (кіріңіз, жүріңіз, төрлетіңіз); қолтығьшан демеп атқа 
мінгізу, қамшысын беру, шығарып салу, копзтасу дөстүрлерін 
білу; балабақшадағы кезекшілік міндетін орындау; үй-ішілік 
еңбекте ата-анаға, өжесіне, атасьша жөрдем көрсету, халы қ 
ау ы з ө д еб и еті н ү с қ а л а р ы н а к е зд ес е тін , өзд ер і б ілетін
адам герш ілік, сыпайылық, өдептілік, адалдық, ж ом артты қ 
ниеттерін білдіретін сөздерді, ж ағы м ды -ж ағы м сы з мінез- 
өрекеттерін аж ьф ата білу.
И М А Н Д Ы Л Ы Қ -И Н А Б А Т Т Ы Л Ы Қ ТӘ РБИ Е С І
Б о й ы н д а ү л т т ы қ п с и х о л о ги я сы мен с а н ал ы л ы қ
қ а л ы п т а с қ а н , х ал қ ы н ы ң өд ет-ғүрп ы н , сал т-д өстүрл ерін
көңіліне тоқыған, дені сау, шымыр да шыныққан, сымбатты, 
халы қты ң тілін білетін, рухани байлығы мол, ж ан -ж ақты
а з а м а т тө р б и ел еп өсіру - б ү к іл х а л ы қ т ы қ , о тб асы л ы к 
міндеттердің ең жауаптыларьшың бірі.
Х алқьш ыздың ғасырлар бойы жинаған тарихи дөстүрін 
зерттеп, оның қаж еттісін оқу-төрбие үрдісінде, күнделікті
210

өмірде ұтымды пайдалану - бүгінгі өмірден туындап отырған 
міндеттердід бірінен саналады.
Х алық казынасы - нөрестенің сезімін ананың өуенімен 
о я та ты н бесік ж ы р л а р ы , д а н ал ы қ қ а толы м акал -м өтел , 
жүмбақ-жаңылтпаштары, қиял-ғажайып ертегілері, қүмарта 
қ ы зы ға ты н ой ы н д ары . А л хал қ ы н ы ң нағы з азам аты н
тәрбиелеп өсіру негіздерін қалыптастьфатын түңғыш мектеп
- отбасы мен балабақша.
Б а л а л а р д ы ң б о л аш ағы отбасы н дағы өзара қ ары м - 
қатьшасқа, ата-аналардың тіршілігі мен еңбек әрекетіне тікелей 
байланы сты . Олар өздерінің тарихи тәж ірибесіне сүйене 
отырып, келер үрпакты еңбекке, өнер-білім м аш ы қтары н 
меңгеруге әулет, ауыл аймақтың, елінің, ар-намысын қорғауға 
жөне т. б. ізгі адамгершілік ниеттерге баулиды.
Өз үрпағыньщ өнегелі, өнерлі, еңбек сүйгіш абзал азамат 
болы п өсуін а р м а н д а ған қ а з а қ х а л қ ы бүған асы қ а т а
бастағанынан-ақ қыз баланы үй сыпыру, төсек жинау, ыдыс- 
аяқ жуу, шай күю, ас пісіру, су өкелу, сиыр сауу, өрмек, бау, 
басқүр току, жүн түту, жіп иіру, ою ойып, күрақ қүрау, іс тігу 
сияқты ш аруаш ылықтың алуан түрлеріне, ал ер балаларды 
қозы-лак кайыру, мал суару, жем-шөп беру, т. б. ата-көсібіне 
үйретіп отырған. Баланы өулет, ауыл-аймак болып төрбиелеу 
халыктық төрбиеде ерекше орын алған. Әрбір өке баласьша өз 
өнерін үйретіп, оларды езіндей мерген, аңшы, құсбегі етіп 
төрбиелеуді, коленер ш еберлігін, ж ы рш ы , өнші, күйш і, 
бишілік өнерлерді үйретуді мақсат еткен.
Ал, қы з баланы келеш ек ана, бала төрбиешісі, өулет 
үйы ткы сы деп түсінген халқы м ы з оның өнерлі де өдепті, 
еңбекқор, іскер, шебер, сымбатты болып өсуіне, сөнді киінуіне 
көңіл бөлген. Халық тарихында үрпақтан-үрпақка жалғасын 
тауып келе ж атқан осьшдай салтьшызды кеңінен пайдаланьш, 
төрбие ісіне арқау ету - бүтінгі күннің міндеті.
Атадан балаға мүра болған халық қазынасын баланың 
жан-дүниесіне дарытуда, оның шығармашылық, суретшілік, 
өнпзілік өнердің қарапайым негіздерін калыптастьфуда ауыз 
әдеби етін ің ал ат ы н орны ерекш е. Х ал ы қ дан алы ғы н ан
туындаған нақыл, өңгіме, ертегі, мақал-мөтел, ж үм бақтар 
баланың ой-өрісін, тілін дамытьш, дүниетанымын жетілдіріп, 
қалыптастыруда төрбие мектебі айрықша орын алған.
М ектепке дейінгі кезеңде балаға үлтты қ өдет-ғүрып 
н егізд ер ін м ең гер ту те к м ер ек еге дайы нды қ к езін д егі 
дүрбелеңмен емес, белгілі бір жүйеде, өр топтағы бала жасына, 
т ү с ін ігін е
ү й л есім ді 
болы п, 
б ар лы к 
төлім -төрби е
211

ж ү м ы с т а р ы м е н с а б а қ т а с , б а л а сан асы н д а ү л т сезім ін
оятатындай іске асырылуы қаж ет. Бүл жүмыс балабақшаның 
күн реж ім індегі ш ы ны қты ру кезеңдерінен басталуға тиіс. 
Мысалы, нөрестелерді сергітуде "өс-өс” деп, аяқ, қолын созу, 
қол-аяғын айқасты ра қимыл ж асау, оң қолын сол аяғьшьщ 
өкшесше (етбетінен жатқызып), сол қольш оң аяғыньщ өкшесіне 
қарай созу арқылы дене бүлшық еттерін, кимыл-қозғалысьш 
ж е тіл д ір у көзделсе, ана өлдиі, бесік ж ы р л ар ы н ты ңдату 
ар қ ы л ы баланы ң есту қабілетін дамытып, оларды халы к 
өуендері арқы лы тазалы ққа, үлкендерді тыңдауға, еңбекке, 
шеберлікке төрбиелеу мақсаты көзделіп, өнер мазмүнын өуен 
арқылы сөбидің қүлағьша қүйып, нөзік сезіміне жеткізе білген. 
Осы арқылы ата-ананың болашақ үрпағынан күтер үлкен ой- 
арманының қарапайым нышандары бала санасына еніп, есейген 
сайын маңызды мазмүнға ие бола бастайды.
Үлттық салт-дөстүрдің бірі - шілдехана. Перзенттің шыр 
етіп ж ары қ дүниеге келуі тек туған өке-шеше емес, бүкіл ел- 
ж ү р т к у а н ы ш ы болы п есеп тел ед і. М іне, осы кү н д ер і 
"шілдехана" өткізіледі. Тойға жиылғандар сөбиге бағышталған 
ізгі ниеттерін білдіріп, өн айтып, ойын ойнап, көңіл көтереді. 
Бүл жөнінде белгілі этнограф X. Арғынбаев: "ТТТілдеханага 
өдетте ауыл үлкендері қатыспайды. Ж аңа туған нөрестені өр 
түрлі жын-ш айтан, перілердің салқыньгаан қорғау, күзету - 
халық сенімі бойынша тек жастардьщ міндеті болған”, - дейді 
Шілдехананы өткізу күні бүтінге дейін жалғасып келедь Ретіне 
қарай балабақшада ойын ретінде пгілдехана, бесікке салу, ат 
қою, түсау кесу тойлары н өткізу балаларды н бүл дөстүр 
жөнінде кеңірек түсінуіне мүмкіндік береді, өнерге баулуға 
негіз болады.
Сөбидің т іл і тез ш ы ғу үш ін дөстүрлі "тілаш ар тойы" 
жасалады. Мал сойылып, ауылдың шешен ақсақал қариялары 
арнайы ш ақы ры лады . Олар "тілің тез шыксын" деп сөбиге 
қойдьщ тілін үстатады.
Б а л а н ы із е т т іл ік к е , м е й ір ім д іл ік к е , и м а н д ы л ы қ қ а
төрбиелеуде алғыс айту, үлкендердің жастарға ак ниетті бата 
беріп, оларға парасатты ғүмыр, бакытты өмір тілеп, адамдықка, 
а д ал д ы кк а, ж о м а р т т ы қ қ а , туы скан ды к, б ауы рм алды ққа, 
ізеттілікке баулы п отыруының өзі баланы ж асы нан үлкен 
ө м ірд ің ө н е ге л і м ек теб ін ен ө тк ізіп , ата-б аб ан ы ң асы л 
қ а зы н а с ы н оны ң б ойы на м ы сқ ал д ап сің ір іп оты рған ы н
көрсетеді. Ендеш е б ү гін гі ү р п а қ т а р ғ а өткеннің өнегесін 
б айы птап үғы нд ы ры п о ты р у б ал аб ақ ш а мен отбасынын
212

тәрбиесіндегі аса к аж етті міндеттерінің бірінен саналады. 
Елдіктің еркіндігін к о л ға алған ж ас республикам ы зды ң 
келешегі осы заманғы ж ас үрпақты жан-жақты жетілген, өз 
халқының ар намысы мен азаттығы үшін жанын пида етуге 
өзір тұратын терең білімді, парасатты, мейірімді, қайрат-жігері 
мол азам ат етіп төрбиелеп өсіру бүгінгі өмір алға тартып 
отырған басты мақсат.
Осындай дөстүрлерге сүйене отырып, баланы ізеттілікке, 
мейірімділікке, инабаттылыққа, еңбекке төрбиелеу - ата-баба 
парызы.
Қазіргі кезеңде баланы түлға ретінде қалыптастыру, оның 
бойына үлттық өдет-ғүрьш пен салт-дөстүр мүраларын сіңіру, 
ин абатты лы ққа төрбиелеу - бүкілхалы қты қ іске айналып, 
жүртшыльпс назарьш аударуда.
Төрбие тағылымы баланьщ нөрестелік шағынан біртіндеп 
іске асырылып, санасына орнығып отьфатьш үзак үрдіс. Сол 
себептен де қоғам өмірі, төрбие, білім беру мектепке дейінгі 
төрбиеге тікелей өсер етіп, төрбие мазмүньш жаңарту ісіне 
ықпал жасап келеді.
С о н д ай -ақ , б а ғд а р л а м а д а а й р ы қ ш а ерекш ел ен ген
мөселелердің бірі им анды лы қ-инабатты лы қ төрбиесі. Бүл 
тақьфы п мазмүны үлттық салт-дөстүрге, ата-баба мүрасынан 
бүгінгі үр п акқа ж еткен даналық тағылымдарьша қатысты 
асыл сөз қазыналары негізінде айқьшдальш, балалардьщ жас 
ш амасына, психологиялы қ даму деңгейіне лайы қты түрде 
тақы ры пты қ ж үйем ен топтастырылды. Олар: "Өдептілік - 
өд ем ілік”, "А дам ды қ - асы л м ү р ат”, "Ж ер байлы ғы - ел 
байлығы", "Келші, келші, балашым", "Еңбек түбі - зейнет”, "Ақ 
дастарқан", "Ақ боз үй”, "Бабалар өмірі - үрпақтарға өнеге" 
деп аталады. Осы тақьфыптар төңірегінде 3-тен 7 жаска дейін 
м ең ге р іл ет ін а д ам ге р ш іл ік м інез ө р ек еттер і топ сайы н 
біртіндеп күрделіленіп отьфады. Тақырыптардьщ атынан-ақ 
көрін гендей м үнда көзделген м өселе - баланы ң сөбилік 
шағынан бастап тазалы қ, өдептілік, ізеттілік, жомартты қ, 
мейірімділік, еңбексүйгіштік рухына баулып, имандылыққа- 
инабатты лы ққа ж ататьш жағымды мінез-күлық әрекетінің 
қарапайым негіздерін баланьщ бойына сіңіріп, ойына үялату. 
Отаны - Қазақстанға, еліне, жеріне сүйіспеншілікке баулып, 
ү л т т ы қ сан ан ы , ү л т т ы қ п с и х о л о ги ян ы қ а л ы п т ас ты р у . 
Үлтжандыльщқа, басқа хальщтарға бауырластьщқа, досгьщқа 
төрбиелеу.
Ж оғары да аталған төрбие ж үм ы стары н толықтырып, 
қайталау, тиянақтау мақсатын көздей отьфып, бүл жүмыс
213

өрбір аптаның ж ұм а күні ертеңгілік ойын-төжірибе сағаты 
ретінде өтіледі.
Отбасы мен балабақшада "Имандылык-инабаттылық күні" 
осы тақы р ы п м азмүнын айқы ндайты н төрбие, ойын түрін 
үйымдастыру нөтижесінде балалар үлкендермен ілтипатты 
қ а р ы м -қ а т ы н а с ж а с а у ғ а үйренеді. Е ресектер тарап ы н ан
балалар үшін қызықты ойын-сауык өткізу ойластырылады. Ал 
б а л а л а р ата -ан а л а р ға өздері дайы ндаган сахн алы қ ойын- 
көріністер көрсетеді. Осылайша, ж аң а бағдарлама мазмүньш 
ж ү зе ге асы ру бары сы нда б алаб ақш а үж ы м ы мен отбасы 
арасында үзіліссіз сабақтастық қалыптасып, нығаяды. Бала 
төрбиесі о р тақ мүддеге айналы п, ы н там ақтасты қ күш ейе 
түседі.

жүктеу/скачать 7,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: