«интернаука»
жүктеу/скачать 2,17 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бекжан Мамбетомар
- Тасполтаева Меруерт Рысбекқызы
- OZBEK TILIDA MAQOLALAR PEDAGOGIKA ЭКОЛОГИК БАРҚАРОРЛИК ВА БАРҚАРОР ТАРАҚҚИЁТНИНГ АСОСИЙ ОМИЛЛАРИ
References: 1.
cles of International scientific-practical conference "Problems, prospects and directions of innovative development of science." – 2016 – p. 59-61. 2.
economic development./ A collection of articles all-Russian correspondence scientific-practical conference "Mod- ern problems and prospects of modernization and innovative development of economy", Russian state University of tourism and service, December 25, 2014 - 7 P. 3.
Zernova L.E., Ilyna S.I. SOCIAL COMPONENT IN THE ACTIVITIES OF COMMERCIAL BANKS// Collection of articles of International scientific-practical conference in 3 parts: THE TOOLS AND MECHANISMS of MOD- ERN INNOVATIVE DEVELOPMENT. – 2016 - p. 136-138. 4.
Zernova L. E., Ilyna S. I. Social component to the activities of commercial banks // Collection of articles of Interna- tional scientific-practical conference.: Humanitarian foundations of social progress: Russia and modernity. - 2016. – p. 185-188. 5.
Zernova L.E. Socio-economic aspects of crediting of physical persons in commercial banks. Collection of articles of International scientific-practical conference: the Humanitarian Foundation of social progress: Russia and moder- nity. - 2016 - p. 281-285.
Журнал «Интернаука»
№ 2 (6), Часть 2, 2017 г. 62
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ МАҚАЛАЛАР МӘДЕНИ МУЗЫКАНЫ ТҮСІНУ – МӘДЕНИЕТТІ ТҮСІНУ Бекжан Мамбетомар М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік Университетінің магистранты, Шымкент, Қазақстан Сихымбаев Игілік Бейсенұлы Педагогика ғылымдарының докторы, профессор М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті Шымкент, Қазақстан Тасполтаева Меруерт Рысбекқызы магистр, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті Шымкент, Қазақстан Музыка, адам, мəдениет, өзара берік байла- ныстағы ұғымдар. Диссертациялық зерттеуінде ұсынылатын ой өрісі, феномен - əлі ұлы құпиялардың бірі болып қалып отыр, бір шақта адам тану, рухани кеңістігін мəдениетін қалыптас- тыруында оның рөлін анықтамасына қаратып музыкаға сүйенді. Мəдениетті зерттеуінің маңызды бағыттарының бірі антропологиялық дəстүрлері болып табылады. Біз оны мəдениеттің іргелі сипаттамаларына, мəдени
ғылымдарының тұжырымдамасында, олардың типологияларында, мəдениет динамикасын анықтауында, олардың түсіндіру əдістерінде байқап келе жатырмыз. Мəдениетті зерделеу мəселелерін талдай отырып, В.П.Визгин мəдениеттанулық зерттеу
негізгі бағыттарын анықтауында, «адамның өмірі əлем рухы» мəселесі ретінде, «адамның еркіндігі тұлға ретінде өз өнернама, шығармашылығымен айқындап жəне де тек қана өзі мен өз тағдыры үшін емес жəне де басқа да адамдарының тағдырына, ал жалпылама - əлемнің баршасына деп анықтаған. Бұл «жеке тұлғаның еркін өзін-өзі сəйкестендірудің проблемасы теориясы, сондай-ақ іс жүзінде ғана емес, бар екенін білдіреді[1]. Сондықтан музыкалық өнер феноменіне назар бөлу «адамның өмірі əлем рухы» ретінде зерттеу тəсілдерінің бірі болып табылады. Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде жеке тұлғаның өзін-өзі сəйкестендіру үшін қажет болған ретте, сыртқы əлемнің мəні пікірі бойынша, əлемдегі оның рөлі, «өзіміздігі» жəне «бөтен» арасындағы «Мен», «Біз», «Олар», арасындағы өзара іс-қимыл, əсіресе өткір болып табылады, өтйкені жеке басын куəландыратын, əдетте, адам таныс бағдарларды жоғалтады жəне əлеуметтік бірегейліктің дағдарыс деп аталады белгілі бір стресс, бастан əлеуметтік дағдарыс кезінде бірінші кезекке, идеологиялық парадигмалардың мен құндылықтарды өзгеруіне, келеді. Бұл ұғым əлеуметтік психологияда белгілі бір этникалық, əлеуметтік жəне мəдени қауымдастықтың, оның мүшелік адам туралы хабардарын білдіреді. Көптеген жылдар бойы өзін-өзі сəйкестен- дірудің проблемасы философтар, психологтар, əлеуметтанушылар мен педагогтардың жұмыста- рында орын алады. Оған орыс идеясын түсіндіру, адам тағдыры туралы ойлары, шындық жəне аян, тарих сезімі жəне гуманизм жолдары туралы бірнеше рет Н.Бердяев өз шығармаларында көңіл бөлген. Гуманистік білім мақсаты
жəне маңыздылығын байланыстыра отырып толық Маслоу бейнелеген. Өзін-өзі бірегейлендіру мəселесі жеке қарым-қатынас аспектісі ретінде (К. Абульханова-Славская), қазіргі заманғы адам білім бөлігі ретінде (Б. Ананьев), əлеуметтік психологиясының бөлігі ретінде (Г. Андрееева) қарастырған. Диалог мəдениеттер мен мəдениет арасындағы диалогты ұғымдардың арасындағы қарым-қатынастарды байланысы бар екендігі бұл мəселені шешеді (В. Библер, О. Гуткин). Осымен мəдениетті зерттеуіндегі психологиялық бағыты - жаңа этноұлттық идеологиясы (В. Малькова) байланысты, ол психологиялық антрополиясында (А.Белик) эволюциялық тəсілдеме ұсынған, жастардың этникалық өзіндік сана-сезімі феноменін (О.Даровских), этнопедагогиканың əлеуметтік аспектілерін зерттеуі жатады. Келісім жол, диалог гуманизм, төзімділік, басқа мəдениеттер түсінуге жəне қабылдауға қабілетін, əлемдік мəдениеттің ортақ рухани кеңістігін тұтас түсіну үшін ниет ие бұрылып, рухани жəне адамгершілік кемелдену жету үшін, өзіндік сана талап етеді. Сондықтан, қазіргі кезеңдегі мəдени дамуының маңызды
міндеттерінің бірі
«басқасымен» (Ю.Лотман) байланыста болу үшін қабілетті жəне дайын, Ф. Достоевский айтқанындай, Журнал «Интернаука»
№ 2 (6), Часть 2, 2017 г. 63
рухани көріністерінің көптігін жəне əртүрлілігін үшін «əмбебап жауап» ашықтық бар адамның, қалыптастыру болып «бөгде сөздерді» қабылдауына дайындығын атаған. Бірақ ол, жарқын, құндылықтарды өз жүйесін, əлемнің өз көзқарасын бар ерекше тұлғаны пайда болуы үшін жағдай жасау қажет, оның жұмыс iстеуiн «ерекшелігі» (И.Бродский) өзі де өте жақсы біледі, жəне сол уақытта тығыз бүлкілдейтін, тірі, оның көркемдік кеңістігі бар, мəдениетімен байланысты, туғаннынан бар функциясы, бекіту, онда дем, көпғасырлық тарихи жолы астам адамзат құрған рухани құндылықтарды туылса, музыкамен, бұл кеңістігіне жол ашу, сезінуге түсінуге, əлемнің барлық сұлулығын сезінуге қабілетін ауырлататын, жан көтереді. Музыкалық өнер, өзі əрбір ұлттың жəне оның ұлттық тиесілігін рухани тəжірибесін байыту, психикалық сипаттамалары, генетикалық коды, адамзаттың ортақ диалог мəдени кеңістіктегі мəдениеттер əртүрлілікті ұғынуға, адамның жеке сəйкестендіру өзегі ретінде əрекет ете алады. Музыкалық өнер арқылы өзіндік ерекшелігін, бірегей ұлттық сəйкестікті білдіреді жəне барлық адамзаттың рухани
мəдениетімен ұлттық
мəдениеттің тығыз байланысы анықтау бір уақытта, музыкалық-танымдық үдерісінде мəдениеттер арасындағы сұхбатты қағидасын іске асыру, рухани жəне моральдық өтеу мерзімі жеке жағдайы болып, оны шешуші əсер етуі тетіктерін ие кілті өзін-өзі қалыптастыру, өзін-өзі бағалау, өзін-өзі қатынасы жəне өзін-өзі бағалау, жеке, əлеуметтік жəне ұлттық сəйкестігі арқылы түсінуге болады[2]. Музыка түсіну үдерісінде мəдениеттер арасындағы сұхбаттық қағидасын іске асыру, жанашырлыққа алу үшін жанашырлық алғышарттар жасайды, эстетикалық жəне адамгершілік мұраттарына, Жақсылық, Игілік, Махаббат ұғымдарын анықтауда жалпығы анықтау, ұлттық жəне əлемдік мəдениет көркем кеңістік эстетикалық-құнды түсіністік жəне бағалауына ықпал етеді. Адамның рухани қалыптасу үдерісі өзіндік сана-сезімі қалыптасуымен тығыз байланысты, Э.Эриксонның айтуынша, адамгер- шілік тұлға «өзара байланысты факторлардың сезімтал үйлесімі, - сонау өткен жылы құрылған қабілеті, жəне қазіргі
кездегі мүмкіндіктер қисындасуы болып табылады» деген. Өзіндік сана- сезім проблемасы өзін-өзі бағалау, жеке мағынасы өмірі мен қызметіне анықтау, өзін-өзі жеке басын, өзін-өзі сана «Мен-тұжырымдамасынан» бастап танысу құрылымы, оның танымдық, жəне бағалау мінез-құлық құрауыштарын зерттеуімен тығыз байланысты. Осылайша, зерттеу маңызды аспектілерінің бірі ретінде адамның рухани қалыптасуы қарасты- рылады, - ол өз бірегейлігін түсіну, «Мен» дегенді іске ниетін біртіндеп, жүйелі жəне мақсатты үдерісі болып табылады жəне сол уақытта əлемде бұл «Мен» дегенімен өзара қатыстылық дəрежесін анықтау, оған үйлесімді болуын алу мүмкіндігі деп қарастырылады. Бұл сіз үнемі «жеке сəйкестілік» немесе «өзін-өзі тану проблемасы маңыздылығын үнемі еске салуымен мүмкіндік береді. Ғылыми білім дəуірінде сəйкес оны түсіндіре ұғымдардың анықтамалары саны айтарлықтай көп кездеседі. Мерзімі «сəйкестілік» пайда өмір барысында адамның өзі ішкі сабақтастық жəне жеке басын ретінде жеке басын анықталған Ерік Эриксона, атымен байланысты. Дегенмен, ұлы Спинозаның философиялық еңбектеріне жүгінсек, ұзақ мерзімді «сəйкестілік» бұрын, ол «əлем рухы» оның тұжырымдамасын жасасу, философиялық категория ретінде
қарастырғанын сенімдіміз. Сол тұрғыда, ол М. Хайдеггер «болмыстың жиынтығы»бар деп есептеп, басын талқылайды. Ал шын мəнінде, оның өмірінде ең алғашқы саналы қадамдарынан, бала өзін-өзі сəйкестендіру үшін ұмтылуынан бастайды: «Мен» сезімін түсіну, оның жеке ерекшеліктері мен өзіне жəне айналасындағыларға өзінің өзектілігін анықтау үшін, басқаларымен оның байланыстығын сезіндіреді. Ол əлі өз іс-əрекеттерін талдау мүмкін емес, бірақ сыртқы əлем мен жақындарымен, оның қарым-қатынас, өзін-өзі түсінуің аңсайды[3]. Джеймс Марсиа бойынша «сəйкестіліктілік» анықтамасы, мерзімді ішкі, өзін-өзі жасау, динамикалық ұйымдастыру, қабілеттерін, нанымына, ол бізге белсенді болып табылатын, талдау жəне анықтау, олардың күшті жəне əлсіз жақтарын, жəне, тиісінше, құндылықтар мен мақсаттарды өздерін жақсартуға мүмкіндік береді тұрақты «шешу мəселесіне», сүйенеді жеке басын қол жеткізу арқылы. Сəйкестіліктің жетістігі əрқашан адам
қызметімен байланысты болғандықтан, оның «əрекет, қылығы» (М. Бахтин), онда ол ғылыми-зерттеу орталығында сол қисынды əрқашан музыка ұғынуға адам, «жасаушы жəне мəдениет құру» (М. Каган) болуы тиіс. Бұл тұлға қандай? Ең маңызды, оның қалыптасу қандай аспектілері бар? Қандай өзін-өзі дамуының басты бағыты айқындайды? А.Ватерман үшін жеке басын куəландыратын даму іргелі мəні ерік-жігерсіз аспектісі болып табылады. Оның анықтамасы, мақсаттары, құндылықтарға сəйкес, нанымына бірегейлік элементтері болып табылады. Жеке басын ұлттық сана қалыптастыру үдерісінде ұлттық мəдениеттің негізі болып табылады, адам, оның мақсаттары, нанымына, идеалдар, рухани құрауыштары, рухани құндылықтарға жатады. Бізге де бұл аспект іргелі болып табылады, музыка мəдениетінің рухани құндылықтар мен мағынасы тəн, ол үшін ғасырлар құрылған əлемнің тұрақтылықты қуатты негіз
ұсынылғаның анықтайды[4]. Джордж Мид
ұсынылған «сəйкестілік» концепциясы бойынща адам қабілеті өз мінез- құлқын жəне өмірін қосылған жəне біртұтас ретінде қабылдауған. «Сəйкестілік құрауышыларын оқшаулау: өзіне адамның осы көзқарас - оның өзін- өзі жеке басын куəландыратын, ол басқаларға өзінің əлеуметтік жағдайы салыстырмалы қабылдайды жолы; осы адамның əлеуметтік жағдайына басқалардан көзқарасы болып табылады. Өз мансабын бүкіл шығармашылық тұтастығын, тануға түсінуге жəне жүзеге асыру мүмкіндігі бар бүкіл адамның, қалыптастыру - өзін-өзі билеу, өзін-өзі
Журнал «Интернаука»
№ 2 (6), Часть 2, 2017 г. 64
іске асыру жəне өзін-өзі, жеке басын немесе өзін-өзі тану проблемасы мəселесін білдіруге əрбір адам үшін ең маңызды болып табылады. Музыкант үшін, бір уақытта қатысушы кезінде орындаушы, оқытушы, ағартушы, зерттеуші, ұлттық музыкалық мəдениет пен мəдениетаралық сұхбат құлшынысты қатысушы ретінде белсенді қоғамдық жəне мəдени іс-шаралар, жетекші жеке басын куəландыратын проблемасы өте маңызды болып табылады. Театр сахнасы немесе дəріс кафедра- сынан ол көрермендерге өмірдің жоғары құндылық- тар олардың ұғымын асырады əлемнің олардың түсіну, жəне жауапты қызметі жеткізуін тырысады. Біз бар болғаны, «алдын ала болжауымыз керек, сөзіміз қалай өзіміге кері қайтарылады». X. Тэджфел жəне Дж. Тернердің əлеуметтік сəйкестілік теориясы бойынша екі аспект айқындалған: əлеуметтік қоршаған ортаға бағыттау жəне адам тұлғасы бірегейлігіне, жəне де өмір тұрғысында жəне шығармашылық қызметінде танытуында. Жеке жəне əлеуметтік сəйкестіліктерін ғалымдар екі кереғар екі жақты қарастырылынады, ал типтік ретінде əлеуметтік жəне ке моделдерінің орташа түріне тəн. Бұндай көзқарасы мəселеге жеңіл-желпі. Ол жеке тұлғаның жəне əлеуметтік моделін орташа құны арасындағы орналасқан жерді анықтау өте қиын[5]. А дəлірек Г.Брекуэллдың айқындамасы бойыншап адамның жеке тұтастығын анықтайтын бірыңғай жүйесін, сондай-ақ олардың өзара іс- қимыл, қарым-қатынас, байланысын атап мүлдем басқаша жеке жəне əлеуметтік сəйкестілік қатысты мəселесіне жақындатып көрінеді. Әдебиеттер тізімі: 1.
Рабинович В.Л. Гермес: к проблеме перевода// От философии жизни к философии культуры. Сборник ста- тей / Отв. ред. В.П. Визгин. — СПб.: Алетейя, 2001.-395с. 2.
112 с. 3.
Вазина К. Я. Саморазвитие человека как духовно-природный феномен / К. Я. Вазина. - М. : ВЛАДОС, 2006. - 295 с. 4.
1997. - 382 с. 5.
Щербакова, А.И. Музыка и человек в созидании пространства культуры: моногр. / А.И. Щербакова. - М.: РГСУ, 2011. - 322 с.
Журнал «Интернаука»
№ 2 (6), Часть 2, 2017 г. 65
O'ZBEK TILIDA MAQOLALAR PEDAGOGIKA ЭКОЛОГИК БАРҚАРОРЛИК ВА БАРҚАРОР ТАРАҚҚИЁТНИНГ АСОСИЙ ОМИЛЛАРИ Аслонов Бахтиёр Бобоқулович катта ўқитувчи, Бухоро муҳандислик-технология институти, Ўзбекистон республикаси, Бухоро шаҳри
Жамият иқтисодиётини табиат иқтисодиёти билан бирга уйғунлашган ҳолда ривожлантириш муаммоси табиий ресурсларни экологик нуқтаи назардан баҳолашни ва ушбу муаммога нисбатан иқтисодий муносабатларни тубдан ўзгартиришни тақозо этмоқда. Зеро, ҳар қандай иқтисодий йўналиш ва юксалиш, аввало, табиий ресурсларга таянади. Иқтисодиёт назарияси эса асосан иккита иқтисодий омил: меҳнат ва капиталга таяниб келган. Бундай муносабатни иқтисодиёт назариясининг ядроси саналмиш ишлаб чиқариш функцияси, яъни Y=f(K*L) яққол ифодалайди: ишлаб чиқариладиган махсулотнинг миқдори Y капитал К га ва меҳнат ресурслари L га боғлиқ . Сайёрамизда экологик вазиятнинг кескинлашиб бориши ва
бозор иқтисодиётига ўтишнинг иқтисодий –ижтимоий жараёнлари ишлаб чиқариш функциясига нисбатан муносабатни тубдан
ўзгартиришни тақозо этмоқда. Чунки ушбу функцияни келтириб чиқаришда қуйидаги 2 та омил назарда тутилмаган: биринчидан, табиий
ресурсларга битмас туганмас бойлик деб қаралган, улардан фойдаланиш тезлиги ва уларни қайта тиклаш тезлиги умуман инобатга олинмаган; иккинчидан, иқтисодий юксалиш туфайли табиий атроф- муҳитни ифлосланиши мумкинлиги инобатга олинмаган. Бундай муносабат ХХ асрнинг охирига келиб “фронтал” (умумий) иқтисодиёт номини олади.
Дунёда аҳоли сонининг йил сайин ортиб бориши (демографик портлаш юз бериши), ишлаб чиқариш кучларининг мисли кўрилмаган даража ривожланиши ва эко системаларга кўрсатилаётган салбий таъсир
кучларининг ортиб
бориши натижасида табиий атроф- муҳитда кечадиган барча жараёнлар табиатни, унинг ресурсларини ҳақиқий иқтисодий ва экологик баҳолашга мажбур этади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ”баҳо” тушунчаси фалсафий “қиймат” тушунчасига узвий боғлиқ. ”Қиймат” тушунчаси ресурсни муҳимлигини, унга бўлган эҳтиёжни, унинг миқдори ва сифатини, ҳамда хусусиятларини ифодалайди, ресурс ёки захира қанчалик кўп ва сифатли бўлса, унга бўлган эҳтиёж кучайса, унинг нархи шунчалик ошади. Инсонлар талаблари ва истакларини қондириш ва ҳаётини яхшилаш мақсадида табиий ресурсларни эксплуатация қилиш, инвестициялар киритиш, илмий тадқиқотлар ривожланиши йўналишида тўғри (баланслаштирилган) ўзгаришлар жараёнига барқарор тараққиёт дейилади. Бунда шахсни ўзини ва институтционал ривожланишини инобатга олганҳолда ҳозирги ва келгуси потенциали ҳисобга олинади. Бизнинг назаримизда, “Экология“ ва “Саноат экологияси” фанларидан дарс берувчи профессор- ўқитувчиларнинг асосий фаолиятлари янги авлодни тарбиялаш жараёнида унинг
эҳтиёжларини қондириш, қобилиятларини аниқлаш
ва ривожлантиришга йўналтиришдан иборат.
“Атмосфера ҳавоси ва газларни тозалаш усуллари”, ”Сув захиралари, манбалари, унинг биосфера ва ишлаб чиқариш корхоналаридаги аҳамияти”, “Оқова сувларни тозалаш усуллари” каби мавзуларни ёритищда табиат
иқтисодиётидан, экологик барқарорлик ва барқарор тарақиётдан келиб чиққан ҳолда қуйидагиларга алоҳида урғу бериш катта иқтисодий-ижтимоий ва экологик аҳамиятга эга. Биринчи
мақсад-табиий атроф-муҳитнинг мусаффолигини, газ, буғ ва сувнинг тозалигини сақлаш, яъни улар таркибидаги зарарли моддалар миқдорини рухсат
этилган чегаравий концентрацияси (РЭЧК)дан ошиб кетмаслигини таъминлаш учун улар тозаланади. Бу эса турли касалликларни келиб чиқишини олдини олишга ва сувни тежашга катта ёрдам беради. Иккинчи мақсад-атмосфера ҳавоси, газ, буғ ва оқова сувлар таркибидан қимматбаҳо хом-ашёларни ажратиб олиш учун улар тозаланади. Масалан баъзи бир ишлаб чиқариш корхоналари 1 тонна махсулот ишлаб чиқариш учун 100 м 2 ва ундан кўпроқ дарё ёки ичимлик сувларидан сарфлайди. Ҳосил бўлган оқова сувлар таркибидан қимматбаҳо микро элементларни ажратиб
олиш эса
хом-ашё ресурсларини тежаш имконини беради. Учинчи мақсад-атмосфера ҳавоси, газ, буғ ва оқова сувлари таркибидан тажовузкор (агрессив) моддаларни ажратиб олиш учун улар тозаланади. Бундай моддалар асбоб-ускуналарни, қурулмалар, қувур ва сиғимларни емирилиш (коррозия) тезлигини ошириши мумкин. Сувдаги турли қўшилмалар қувур ва сиғимларнинг тубида ёки деворларида қасмоқ ( накип) ҳосил қилиши мумкин. Ҳосил бўлган ҳар 1 мм қасмоқ эса сарфланадиган иссиқлик энергияси 5% га оширишни тақозо этади. Очиқ ҳавода ишлатиладиган трансформаторлар ва
Журнал «Интернаука»
№ 2 (6), Часть 2, 2017 г. 66
электр энергиясини узатиш линиялари заҳарланган ҳаво таъсирида ишлатиш муҳлатидан олдин ишдан чиқиши мумкин. Бу эса халқ хўжалигининг барча тармоқлари учун кони зарардир. Сувнинг биосферада фотосинтез жараёнини кечишига, модда ва энергия алмашинувига фаол қатнашиши туфайли йилига 225 млрд тонна кислород ва қарийб 300 млрд тонна органик моддалар ҳосил бўлишини алоҳида такидлаб, сув манбалари (океан, денгиз, дарё, кўл, музликлар сув ва сув ҳавзалари) сайёрамизда иссиқлик режимини, яъни иқлимни тартибга солиб туришига алоҳида урғу бериш экологик таълим-тарбия моҳиятини янада чуқурроқ англашга катта ёрдам беради. Сув ёзда Қуёш радиациясини ютиб олиб, қишда атроф-муҳитни совиб кетишдан муҳофаза қилади. Атмосфера ҳавоси таркибидаги сув буҳлари эса Қуёш радиациациясининг фильтри ҳисобланади. Сув тирик организмлар учун ҳароратни ростловчи модда (терморегулятор) ва яшаш воситасидир: вояга етган киши танасида 70%, ёш чақалоқларда эса 97% гача
сув бўлади.
Суяк тизимлари тўлиқ шаклланмаганлиги ва бугун тананинг 97% ни фақатгина сув ташкил этилганлиги туфайли ёш чақалоқлар табиий атроф-муҳит кўрсатгичлар (намлик, босим, турли ифлосланишлар) нинг ўзгариб туришига ниқоятда сезгир бўлишларини алоҳида уқтириб ўтиш мақсадга мувофиқдир. Ўсимлик ва ҳайвонларда 50-90%, гўшт таркибида 50%, сутда эса 85-90% сув бўлади. Инсон атроф-муҳит ҳароратига, меҳнат тури ва кўламига қараб бир суткада 2,4-6,5 литргача сув истеъмол қилиши мумкин. Сувсиз кимёвий, биокимёвий ва технологик жараёнлар амалга ошмайди. Сув ишлаб чиқариш корхоналарида иситгич, совутгич, намловчи, суюлтирувчи, қуюлтирувчи, ювувчи, чўктирувчи, иссиқлик режимини барқарорлаштирувчи ва ростловчи (терморегулятор), инициатор, эмульгатор, кимёвий реакция тезлигини оширувчи баъзи пайтларда эса пасайтирувчи, полимер материаллари учун юмшатувчи (пластификатор) ва шунга ўхшаган ўнлаб функцияларни бажарувчи модда сифатида кенг қўлланилади. Баъзи бир технологик жараёнларда сувнинг ўрнини босувчи бошқа модда йўқлигини алоҳида таъкидлаб ўтиш мақсадга мувофиқ. Бир тонна олиго эфирлар ишлаб чиқаришда 2,5 м 2 дан 5,0 м 3 гача оқова сув ва 6 м 3 дан 100 м 3 гача
буғ ёки газ симон ташланмалар ҳосил бўлади. Бир тонна этилцеллюлоза ишлаб чиқаришда 8-9 тонна оқова сувлар ҳосил бўлади. Уларнинг таркибида этил хлорид, диэтил эфир, бензол ва метанол мавжудлиги аниқланган. Бир тонна карбамид-ва меламиноформалдегидли олигомерлар ишлаб
чиқаришда, уларнинг кимёвий таркиби, тури ва ишлаб чиқариш технологиясига қараб, 1,1 тоннадан 2,1 тоннагача оқова сув ҳосил бўлади. Оқова сувнинг таркибида 50% гача спирт мавжудлиги аниқланган. Бу эса кимё саноати учун ниҳоятда қимматбаҳо хом-ашёдир. Талабаларнинг билим савиясини, кўникма ва малакаларини янада ривожлантиришда, экологик барқарорлик ва барқарор тараққиётнинг мазмун- моҳиятини чуқурроқ англаб этишлари учун тажрибаларда олинган
натижаларнинг ўрни
беқиёсдир. Шу ўринда сув сарфлаш коэффициенти (маҳсулот бирлигига сарфланадиган сув миқдори) га алоҳида тўхталиб ўтиш мақсадга мувофиқдир. Сув сарфлаш коэффициенти м 2 \т ўлчов бирлигида ўлчанади. Масалан, бир тонна кўмир қазиб олишда 2-4 м
3 , 1 тонна нефт махсулотларини қайта ишлашга 30-40 м 3 , бир тонна азот кислотаси учун 100 м 3 ,
1 тонна шойи ишлаб чиқаришда 400 м 3 , 1 тонна никел ишлаб чиқаришда 400 м 3, 1тоннадан мис, картон, қозон ишлаб чиқаришга (ҳар бири учун алоҳида) 500 м 3 дан, 1 тонна азотли ўғитлар ишлаб чиқаришга 600 м 3 , 1 тонна аммиак учун 1500 м 3 , 1
тонна ип-газлама учун 1000-1500 м 3 1 тонна синтетик тола олиш учун эса, унинг тури. Ишлаб чиқариш технологиясига қараб, 2500-500 м 3 сув
сарфланади. Шунинг учун ишлаб чиқариш корхоналарни махсулотнинг тури, кимёвий таркиби ва сув сарфлаш коэффициентига қараб, сув манбаига яқинроқ жойларда қуришни мақсадга мувофиқ деб топилган. Масалан, 1997 йил 22 август ишга туширилган “Бухоро нефтни қайта ишлаш заводи” Унитар корхонасининг сув таъминоти “Қуйи-Мозор” сув омборидан таъминланади. Йиллик сув сарфи лимит бўйича 6280 минг м 3 ни ташкил этади. Шундан 1200 минг м 3 тоза ичимлик суви билан Қоровулбозор шаҳри, қолган қисми завод фаолиятида ва Нефтчи посёлкаси истеъмоли учун сарфланади. Заводда ҳосил бўладиган маиший ва технологик оқова сувлари худудида жойлашган ва лойиҳа қуввати бўйича 1 суткада 2900 м 3 оқова сувларни тозалашга мўлжаланган иншоотга қабул қилиниб, тозалаш босқичларини тўлиқ ўтгандан кейин ( нефттутқич, механик, биологик, физик- кимёвий усулларда 98-99% гача тозалангандан кейин), зовур ирмоғига ташланади. Навоий
эркин иқтисодий минтақасида жойлашган кўпгина ишлаб
чиқариш корхоналарнинг сувга бўлган эҳтиёжи Зарафшон дарёсидан таъминланади. Бундай мисолларни кўпроқ келтириш мумкин. Бизнинг назаримизда, фаватгина тажрибаларда олинган натижалар асосида талабаларни табиат иқтисодиёти, экологик барқарорлик ва барқарор тараққиётга оид билимларини бойитиб, экологик ва технологик жараёнлпрни янада чуқурроқ ўрганиб олишларига пухта замин яратилган. Энг мухими, талабалар технологик тежамкор замонавий технологияларни ишлаб чиқиш муаммосининг қанчалик долзарб эканлиги тўғрисида керакли маълумотларга эга бўлиб, айнан мана шу йўналишга уларда янги инновацион ғоялар ва илмий асосланган ишланмалар пайдо бўлиши мумкин.
жүктеу/скачать 2,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|