Если дополнить теорию казахской публицистики

О.Ж. Ошанова 119
ISSN 1563-0242                                                KazNU Bulletin. Journalism series. №2 (32). 2012                  
ƏОЖ  070
О.Ж. Ошанова 
    Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.
E-mail: kulpnai@mail.ru
Жаһандану үдерісіндегі ұлт келбеті жайлы қазақ 
публицистерінің ой-толғамдары
Аңдатпа. Автор бұл мақалада қазақ руханиятына үлес қосқан, танымал публицистер К. Смайылов 
пен А.Сейдімбектің шығармашылығы жəне қайраткерліктері туралы жан-жақты сөз ете келіп, олар-
дың жаһандану үдерісінде қазақтың ұлттық келбетін сақтап қалу туралы ой-пікірлерін сараптаған.    
Жаһандану  ғасырында  ұлттық  келбетіміз  бен  рухани  өзегімізді  жоғалтпау  керек  деген  берік 
ұстанымды ту еткен қаламгерлердің мұрасынан жас ұрпақ үлгі-өнеге алу керек деген ой түйінделген. 
Түйін сөздер: көсемсөз, жаһандану, публицист, постмодернизм, интеграция, қолтаңба.
Қазіргі  күнде  еліміздің  ұлттық  рухтан  та-
мыр тартқан рухани өзегін, озық салт-дəстүрдің 
жасампаздығын  сақтап,  болашақ  ұрпаққа  ама-
нат  ету –  бүгінгі  рухани  көсемдердің,  зия-
лы лар дың,  қала  берді  барлық  қазақтың  ен-
ші сіндегі,  жауапкершілігіндегі  дүние  десек 
артық  айтқандық  болмас.  Ал  бұл  бүгінгідей 
жаһандану  заманында  орындалуы  машақатқа 
толы  əрі  салмағы  батпандай  жұмыс  болып  тұр. 
Аталған мəселе ұлттың бүгіні мен болашағы ту-
ралы қабырғасы қайыса ой азабын кешкен қазақ 
публицистерінің  де  көз  қырына  ілігіп,  олардың 
өзіндік тұжырымдар жасауына түрткі болған. 
Ең  алдымен,  публицистика  тарихында 
өзіндік  қолтаңба  қалдырған  ғалым-публицист 
Ақселеу  Сейдімбектің  жаһандану  мəселесіне 
қатысты ой-пікірлеріне талдау жасап көрелік. 
Ғалым-публицист  қазақтардың  өзінің  ежел-
ден қалыптасқан салт-дəстүрі, мəдениеті, рухани 
мол мұрасы бола тұра, өзге елдердің материалдық 
жəне рухани игіліктерін бойына сіңіруге құштар 
болып бара жатқанына жаны ашып, Еуропаның 
мəдениетін көзсіз сіңіріп жатқан көзсіздікке бас 
шайқайды. Елімізде белең алған осынау ағымға 
былайша  анықтама  береді:  «Постмодернизм – 
бүгінгі күннің мəдениетіне сай философшылдану 
үлгісін  бейнелейтін,  мазмұндық-аксиологиялық 
тұрғыда əрі классикалық, əрі классикалық емес 
дəстүрден дараланып көрінетін, сөйтіп, өзін ең 
жаңашыл деп санайтын, яғни жаңадан да жаңа 
философия».  Ал    қоғам  қасіретіне  айналған 
осынау  келеңсіздікті  былайша  сипаттайды:  
«Постмодернистер үшін домбыра мен қобызда 
регги  тартудың,  бетіне  пəрəнжі  салып  оты-
рып, «Мальборо»  темекісін  тартудың,  фран-
цуз  əтірін  сеуіп  алып,  əжетхана  тазалаудың, 
жайнамаздан  тұрысымен  мұз  салған  вискимен 
таңдай жібітудің мүлде əбестігі жоқ».
Рухани  тамыры  тереңнен  тамыр  тартқан 
қазақтың  өзінің  имандылықты,  ибалылықты 
ту  еткен  дəстүрінен  жерініп,  өзінің  асылын 
бағаламай,  біреудің  қаңсығын  таңсық  көруін 
ұлттың  өзінің  тарихын,  мəдениетін  білмеуінен 
жəне  бірнеше  жылдар  бойы  сананың  құлдықта 
болуынан деп түсіндіреді. 
Публицист  өз  еңбектерінде  «русоформация-
лану» мəселесіне де тоқталады. Русоформация-
ланудың қарапайым түсініктемесі орыстану не-
месе  басқа  ұлттың  кейпіне  ену,  көшірме  болу 
деген  сөз.  Бұл  мəселенің  өзегі  орта  білім  беру 
ошақтарында  жатқанын  айта  келіп,  журналист 
«Қазақстандағы  аралас  мектептердің  (қазақ-
орыс)  əлі  күнге  дейін  өмір  сүруі – білім  беру 
саласындағы қылмыс» деген батыл пікір айтады. 
Ал дамыған елдердің озық дəстүрлерінен үлгі 
алып, оны өзіміздің ұлттық ерекшелігімізді еске-
ре  отырып,  бойымызға  сіңіру  дұрыс  болар  еді 
деген ойын былайша тұжырымдайды: «Əрине, 

Жаһандану үдерісіндегі ұлт келбеті жайлы қазақ  публицистерінің ой-толғамдары
120
ҚазҰУ хабаршысы.  Журналистика сериясы. №2 (32). 2012
жақсыға еліктеп, өміршеңді өнеге тұтып, соны 
өз  табиғатына  жерсіндіру  үшін  де  білім  мен 
білік  керек.  Онсыз  еліктеу  дегеніміз  өзінен-өзі 
қайталау  болып  шығады.  Жалаң  қайталаудың 
ешуақытта  хас  өнермен  үш  қайнаса  сорпасы 
қосылмайтыны аян».
Бүгінгі  күні  ұлтымыздың  рухани  іргесін 
шайқап,  бірлігімізге  іріткі  салар  факторлардың 
ең  бастысы – қоғамымызда  өздерінің  солақай 
идеологиясын жүргізіп жатқан, жүгенсіз кеткен 
діни ағымдар болып отыр.
Қоғамымызда  ата-бабаларымыздың  діни 
наным-түсінігіне  күмəн  келтіріп,  мəдениеті, 
тұрмыс-тіршілігі жат елдердің əдет-ғұрпын таңу 
əдеті  белең  алып  кетті.  Осы  орайда  Ақселеу 
Сейдімбек  ағамыздың  шыншыл  да  қисынды 
пікірлерін алға ұстансақ адаспаспыз деп ойлай-
мыз.
Мəселен, зерттеуші дінге былайша анықтама 
береді: «Діни  наным-сенім  адамзат  баласының 
жазмыштық  тағдыры,  ұзына  тарихындағы 
жəне ақырына дейінгі тірек етер серігі». 
Ұлтымыздың  сан  ғасырлар  бойы  рухани 
тірегіне айналған діни наным-сеніміне былайша 
баға береді: «Қазақтың жазмыштық тағдыры, 
яғни  трансцентті  таным-түсінігі  тəңірлік 
дін  мен  ислам  дінінің  жарасымынан  (симбиоз) 
тұрады.  Қазақ  арасындағы  ислам – қазақтық 
өмір  салтпен  тіл  табысқан,  қазақы  ортаны 
жерсінген  (адаптированный) – ислам.  Мұндай 
əдіске  тосаңси  немесе  шошына  қарауға  еш 
қисыны жоқ».
Ғалымның  бүгінгі  күнде  қарқынды  түрде 
насихатталып 
жүрген 
діни 
фанатизмнің 
зияндылығы туралы пікірі де назар аударарлық: 
«Əлемдік дін атаулының бəрі де өзінің тараған 
ортасында  жергілікті  салт-дəстүрмен  сана-
са  отырып  орныққан.  Оның  мысалы  мың  сан. 
Мұсылман  қазақтар  бұл  ақиқатты  бұлтақсыз 
мойындауы  керек.  Егер  «таза  ислам»  дегенді 
желеу  етіп,  ислам  фундаментализмінің  немесе 
Сауд Арабиясының діни салт-дəстүрін қазаққа 
зорлап  таңғысы  келетін  қызылкөздер  (фана-
тиктер) болса, олардың мұндай ұстанымының 
қазақ ұлты үшін зияны коммунистік идеология-
дан  бір  де  кем  болмайтынын  мықтап  ескерген 
абзал».
Өзге  жұрттың  діни  сенімін  көзсіз  көшіріп 
алудың  соңы  жақсылыққа  апармайтынын 
зерттеуші дəлелді дəйектермен түсіндіріп береді: 
«Бір  сəт  салыстырмалы  мысалға  ден  қойып 
көрейікші.  Егер  қазақтар  Сауд  Арабиясының 
діни  салт-дəстүрін  айнытпай  ұстанар  болса, 
қымыз  ішпеуі  керек,  қазы-қарта  жемеуі  керек, 
дастарқанды,  босағаны,  ошақты,  шаңырақты 
кие  тұтпауы  керек,  ата-баба  рухына  құрмет 
көрсетпеуі  керек;  өлі  аруақтардың  (Мұхаммед 
ғ.с.да  өлі  аруақ  екеніне  қарамастан)  рухын 
кие  тұтпауы  керек;  көшпелі  өмір  салттағы 
қазақтардың  барша  тіршілігіне  бағдаршам 
болған  күнге,  айға,  жұлдызға  тауап  етпеуі  ке-
рек;  молалық  сəулет  өнерінің  үш  мың  жылдық 
дəстүрін  ұмытып,  өлген  адамға  бейіт  салма-
уы  керек;  туған  жерді  кие  тұтып,  бір  шөкім 
топырағын түйген тұмарды мойныңа салмауың 
керек;  бойжеткен  арулар  мен  келіншектер 
беттеріне  пəрəнжі  салу  керек;  əйел  адам  өз 
күйеуінен басқа сырт адамға жүзін көрсетпей, 
өмір  бойы  қымтанып  өтуі  керек;  қазақтың 
жеті  атаға  дейін  қыз  алыспау  дəстүрін  тəрк 
етіп,  бір  емшек  ембеген  ағалы-қарындастылар 
болса,  қымсынбастан  үйлене  беруі  керек;  ең 
соңында, «Иман»  газеті  жазғандай,  мешітке 
үш  шақырым  жақындағанда  қазақ  тілінде 
сөйлегенді доғару керек жəне тағы басқалар.
Осынау  салт-дəстүрлер  белгілі  дəрежеде 
қазақты  этнос  ретінде  даралап  көрсететін 
мəнге  ие.  Демек, «таза  ислам»  идеясын  жа-
лаулатып  жүргендер  иісі  қазақтың  болмыс-
бітіміне қандай зиянды таңдауды көлденең тар-
татынын  пайымдай  білгені  абзал.  Əрі  беріден 
соң,  наным-сенімді  өзгертуге  де    болар,  алай-
да  ұлтыңды  өзгерте  алармысың?  Ниет  етсе, 
мұсылман болу əркімнің қолынан келер, ал қазақ 
болу тек қана қазақтың қолынан келетініне шəк 
келтіруге бола ма?».
Ақселеу  Сейдімбек  ағамыз  ұлтың  үшін  жа-
нын  сала  еңбек  етудің  үлгісіне:  «Ел  мүддесіне 
бағытталған істің кез келгені ыстық жүрекпен, 
қалтқысыз көңілмен атқарылуы шарт», – деген 
талап қояды.
«Қазақ болып туғаннан соң, қарағым, Қазақ 
болып өлген жақсы түбінде», – деген ұстанымды 
берік  ұстанған  публицист  осылайша  ой  толғап, 
қоғамға өнегелі сөз айтады. 
«Кез  келген  ұлттың  ұлт  ретінде  іштей 
ұйысуы  немесе  іштей  ыдырап  үруі  мəңгі 
тоқ таусыз  жү  ріп  жататын  процесс.  Бұл  рет-
те,  адам  қоғамында ғы  этножасақтаушы,  яғни 
этнокіріктіруші  немесе  этноұйымдастырушы 
тетіктерді  тап  басып,  біліктілікпен  əрекет  етіп 
отыру  кез  келген  ұлттық  мемлекеттің  басты 

О.Ж. Ошанова 121
ISSN 1563-0242                                                KazNU Bulletin. Journalism series. №2 (32). 2012                  
кепілі» – дей келіп, жаһандану ғасырында ұлттық 
келбетіміз бен рухани өзегімізді жоғалтпау керек 
деген берік ұстанымды ту етіп ұстау қажет дейді. 
Қазақ  журналистикасының  ХХ  ғасырдағы 
шынайы  бет-бейнесін  сомдар  болсаңыз,  өткен 
ғасырдағы  зіл  батпан  салмақты  арқалаған  ру-
хани  қайраткерлердің  қатарынан,  журналисти-
када  өзіндік  қолтаңба  қалдырған  бірегей  та-
ланттар  шоғырынан  Камал  Смайылов  есімін 
кездестіресіз.
Камал  Смайылов  ағамыздың  көзі  тірісінде 
қоғам  өміріндегі  қайшылықты  мəселелерге 
қатысты  айтқан  ойларын  көңіл  көзінен  өткізе 
отырып,  бүгінгі  межеге  салып  салмақтар 
болсаңыз,  олардың  мəні  мен  мазмұнының 
қазіргі таңда да өз өзектілігін жоймағанына көз 
жеткізесіз. 
«Əлемдік  интеграция,  глобализация  кезінде 
қазақ  өзін  қалай  ұстауы  керек?»  деген  сауалға: 
«Бұл  өмірдің  бізге  алып  келген  үлкен  ағымы, 
толқыны.  Бұл  адамзат  дамуының  жаңа  са-
тысы,  бұған  қарсы  шығып,  мүлдем  тоқтату 
мүмкін  емес.  Кейде  бұл  аз  ұлттарды,  əлсіз 
мəдениеттерді  жойып  жіберуі  мүмкін.  Бірақ 
соған  қарамастан,  ұлтымызды,  тілімізді, 
əдет-ғұрпымызды  сақтай  отырып,  жаңа  за-
ман ағымына қосылуымыз керек. Ол үшін бізде 
соның бəрінің басын қосатындай өндіріс, еңбек, 
білім, рух болуы тиіс» деген тұжырым айтады.
Шынында  да  біз  бүгінде  шекарамызды 
қымтап  тастап,  барлық  мемлекеттерден  оқшау 
өмір  сүре  алмаймыз.  Сондықтан  да  публицист 
айтып  отырғандай  ұлттық  келбетімізге  көлеңке 
түсірмей жаңа заман талабына сай өмір сүруіміз 
қажет.
«ХХІ ғасырдың қазағы қандай болуы тиіс?» 
деген сұраққа «ХХІ ғасыр қазағы ұлтын сүйетін, 
əлемдік  деңгейде  білімі  бар,  рухы  биік  тұлға 
болуға міндетті» – деп жауап берген. 
Ел  мүддесіне  адалдықпен  қызмет  етуді 
ойлаған  азамат  өз  ұлтының  өткені  жайлы  да  ет 
жүрегі елжірей отырып қалам тербеп, тарихтың 
сабақ  алар  тұстарын  санамалап  көрсетіп, 
халықтың жадынан өшірмеу бағытында да өнім-
ді еңбек етуі керек деген ойды Камал Смайылов 
ағамыздың «ХХ ғасыр қазаққа не əкелді?» деген 
мақаласын  оқи  отырып  жадымызға  түйгендей 
болдық.
Публицист ХХ ғасырдың драмалық көрінісі 
деп  даладан,  ауылдан  қоныс  аударған  қазаққа 
қалада жұмыс пен пəтердің берілмеу саясаты деп 
көрсете  келіп,  бұл  жайлы  былайша  ой  түйеді: 
«өндіріс  ошақтарын  сырттан  келген  адамдар 
салды да, сонда тұрақтап қалды. Құрылысшы, 
жұмысшыға  айналып,  өз  астанасының  өзінде 
орын  тимей,  азшылық  болып  қалған  қазақ,  сол 
қаптаған қалалардың төріне еркін шыға алмай, 
босағасында отырып қалып жүрді».
Өткен  ғасырдың  бізге  тартқан  тағы  бір 
«сыйы» жайлы журналист былайша ой толғайды: 
«Заманымыздың  екі  ұлы  оқиғасы – космосты 
игеру  мен  тыңды  көтеру  Қазақстан  еншісіне 
тиді, Қазақстан жерінде болды деп мақтандық, 
масаттандық.  Бірақ  Қазақстан  жері  дедік, 
«қазақ жері, қазақ елі» дей алмадық».
Ал  Семей  даласындағы  ядролық  поли-
гон   жайлы  публицист  былайша  тұжырым  жа-
сайды:  «Екі  ғана  бомбаның  зардабын  көрген, 
осы  уақытқа  дейін  қасіреттен  арылмаған 
жапондықтардан  басқа  атом  алапатының 
отына,  өртіне  əбден  шарпылған  осы  əлемдегі 
жалғыз  халық  қазақтар  ғана...  Бүкіл  адамзат-
ты  қорғау  үшін  құрбан  боп  шалынған  қазақ 
халқы. Бұл да ХХ  ғасырдың қазақтарға тарт-
қан сыбағасы».
«Осы  заманғы  техникасы  бар  қорғаныс 
зауыт тарында  қазақ  кадрлары  болған  жоқ. 
Бұл  саясатта  да  қазақтардың  сондай  жауап-
ты күрделі салаларда істеуге қабілет білімдері 
жете ме деген күдік əрі осындай елдің тағдыры 
үшін маңызы бар аса құпия істерді тапсыруға 
деген  сенімсіздік  байқалған.  Кемсітушілік 
осы  салада  айқын  көрінді.  Дүниежүзілік  мəні, 
маңызы  бар  əлемдік  деңгейге  шығуда  талап 
қажет  ететін  жұмыстарда  өзінің  дарынын 
көрсететін,  дербес  əрекет  жасай  алатын 
шешуші  салаларда  қазақтар  аз  болды.  Оның 
орнына  ұлттық  кəсіп,  психологиясына  жақын 
деп,  қазақ  жастарын  өне  бойы  шопан  бо-
лып,  қой  бағуға,  сауыншы  болып,  сиыр  саууға 
шақырумен болған. Талай дарынды жастар сон-
дай жұмыстарға кеткен.
Шамалап  есептегенде, 50-60-шы  жылдар 
аралығында  Қазақстанның  халқы 1939 жылға 
қарағанда 5 миллион адамға көбейді. 1959 жылы 
10 миллионға жетті. Бірақ мұның қазақтар үшін 
қуанышы болмады. Қазақтар үлесі 58,7 пайыз-
дан 29,8-ге  дейін  кеміді.  Сөйтіп,  Республикаға 
атын берген, осы жердің түпкілікті иесі, қазақ 
ұлты  аз  халыққа  айналып,  үштен  біріне (2,9 
млн)  жетпей  қалды.  Бұл  тек  демографиялық 
ұғым  ғана  болмады.  Саяси  мəн  берілді  бұған. 
«Егер  қазақтар  бар  халықтың  үштен  бірі 

Жаһандану үдерісіндегі ұлт келбеті жайлы қазақ  публицистерінің ой-толғамдары
122
ҚазҰУ хабаршысы.  Журналистика сериясы. №2 (32). 2012
ғана  болса,  онда  ол  халық  осындағы  байлық 
игіліктердің де үштен біріне ғана ие болуы, қол 
созуы тиіс. Одан көпке қақысы жоқ» деген ұран 
шықты.  Оның  қосқан  үлесі  үштен  бірі  болса, 
сіңірген  еңбегіне,  атқарған  жұмысына  қарай 
əлеуметтік  үлес  сыбағасын  да  сонша  алатын 
болсын. Содан өрбіп «саяси басшы кадр лар, сту-
денттер мен ғалымдар құрамында да қазақтар 
үштің бірінен аспауға тиіс» деген шарт, талап, 
міндет қойылды». 
Ұлт  тарихындағы  осынау  əділетсіздіктерді 
оқи  келе  əрі  сана  талқысынан  өткізе  отырып, 
«Тəуелсіздік  алмағанда  қазақтың  тағдыры  не 
болар еді?», «Құдай өзі қолдаған екен!» демеске 
шараң қалмайды екен.
«Соншама  қазына  байлықтың  иесі  қазақ 
елі  соның  не  екенін,  қайда  кетіп  жатқанын 
көрген  де,  білген  де  жоқ.  Тазарған  күмісі  мен 
мысы,  алтыны  мен  қалайысы  басқа  жаққа 
кетті  де,  шаңы  мен  түтіні  бізде  қалып  жат-
ты.  Сол  қазынаның  елге  бергенін  басқалардан 
жасырмағаны (негізінен, соны өндірген де, игер-
ген де сол өздері болды ғой), сонда дұрыс болған 
шығар-ау.  Орталық  министрліктер  қазына 
қарымына біраз қаржы бөлетін, қайтарымынан 
көргені  сол  болатын.  Бар  зардап  зиянын  жер 
мен ел көрді ғой. Егер өз қажеті үшін ғана алса, 
соншама  жер  қопарылып,  астаң-кестең  болар 
ма еді? Қазір Қазақстанда алты миллиард тон-
на  қоқыс  қалдықтар  жатыр.  Бұрынғы  табиғи 
қазақ даласының түр мен тұрпатын өзгерткен, 
көлін шөлге, топырағын құмға айналдырған осы 
ғасыр».
Камал  ағамыз  жаны  шырқырай  қазақтың 
жоғын  жоқтап,  шындықтың  бетін  ашқанымен, 
зардабы  жергілікті  халық  үшін  зіл  батпан 
мəселелердің шешімі бүгінгі күнде табылды ма, 
əлде  «баяғы  жартас  бір  жартас»  күйінде  қалып 
отыр ма деген сауал тіл ұшына орала береді. 
Тəуелсіздікке  қол  жеткізгеннен  кейінгі  ел 
еңсесін  көтерудің  қарапайым  қағидасын  бы-
лайша  көрсетеді:  «Кеудесін  соққан  пысықтар 
өмірдің  тіршіліктен,  тіршіліктің  тұрмыстан, 
тұрмыстың  экономикадан,  шаруашылықтан 
басталатынын  ұмытады,  ұмытады  емес 
білмейді,  білмейді  емес,  түсінбейді.  Кеуде 
ұрып,  ұран  салғанға  шебер.  Тəуелсіздік  үшін 
шаруашылық істеу керек». Осы айтылған пікірді 
оқығанда осы қағиданы қоғам мүшелері бүгінде 
ұмытпай, жадымызда ұстасақ ұтар едік ау деген 
ой көңілді мазалағандай болды. 
Өз  ұлтының  өткені  мен  бүгіні  жай-
лы  ет  жүрегі  елжірей  отырып  қалам  тербеп, 
жаһандану  ғасырында  ұлттық  келбетіміз  бен 
рухани  өзегімізді  жоғалтпау  керек  деген  берік 
ұстанымды  ту  етіп  ұстау  қажет  деп  азаматтық 
сөз  айтқан  ағаларымыздың  шығармашылық 
өмірі бүгінгі ұрпаққа үлгі болып қалуы тиіс.
О.Ж. Ошанова 
Национальный вопрос и глобализация глазами казахских публицистов
В статье автор рассказывает о творческой жизни писателя-публициста, ученого, государственного и общественного дея-
теля и профессионального организатора казахского кино и телевидения Камала Смаилова и публициста Акселеу Сейдимбека. 
Автор анализирует особенности творческого вклада писателей-публицистов в казахскую журналистику и их роль в разви-
тии национальной культуры. В заключение статьи автор делает вывод о том, что Камал Смаилов и Акселеу Сейдимбек всегда 
поднимали злободневные вопросы и ставили национальный интерес во главу творчества, что делает их примером для нового 
поколения.
Ключевые слова: публицистика, глобализация, публицист, постмодернизм, интеграция, автограф.
O. Oshanova
The national question and globalization through the eyes of Kazakh journalists
In this article the author talks about the creative life of the writer, essayist,  statesman and public fi gure and  organizer of the Kazakh 
fi lm and television Kamal Smailov and about essayist Akseley Seydimbek.
The author analyzes the characteristics of the creative contribution of the writers and publicists in the Kazakh journalism and its 
role in the development of Kazakh culture. At the end of making conclusions about what they always raising urgent questions of society 
and always put national interest above. They are the example for imitation for the new generation.
Keywords: journalism, globalization, publicist, postmodernism, integration, autograph.

© 2012  Al-Farabi Kazakh National University 
УДК 070
Н.Б. Есхуатова
           Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы
E-mail: Nazim081976@mail.ru
Тренинговые игры как методы развития мышления будущих журналистов
Аннотация. Автор анализирует методы проведения тренинговых игр,  разных видов: индивидуаль-
ные, командные, ролевые и др. Одной из основных тренинговых игр является, как считает автор, 
– «Ассоциативная  игра»,  которая  наиболее  необходима  для  студентов – будущих  журналистов.  В 
рамках ассоциативной игры автор изучает особенности мышления человека и подразделяет их на два 
вида: плоскостное и пространственное. Также рассматриваются два этапа участия в игре: концентра-
ция и размышление.
Ключевые слова: Тренинговые игры, плоскостное мышление, концентрация, размышление.
4-бөлім
Шеберлік мектебі
Section 4
Methodology of skill
Раздел 4
Методика мастерства
Методика  преподавания  в  бакалавриате  фа-
культета  журналистики    всегда  являлась  спор-
ным  вопросом  для целенаправленного развития 
мировоззрения будущих журналистов. Одной из 
основных  целей  в  преподавании  является  раз-
витие способностей у студентов. «Способности 
–  свойства  личности,  дающие  ей  возможность 
успешно  обучаться,  приобретать  знания,  уме-
ния, навыки выполнения определенной деятель-
ности. При этом способности проявляются не в 
самих знаниях, умениях, навыках, а в скорости 
их приобретения» [1]. 
Журналистика – творческая профессия, здесь 
необходим  особый  подход,  чтобы  научить  сту-
дентов  не  только  писать  в  определенном  стиле 
или жанре, но и необходимо развить мышление:  
это  неординарный  подход  к    представленной 
проблеме, оригинальные высказывания, непохо-
жие  на другие. В наше время модно произносить 
такие слова, как «креативность», «авторский за-
мысел»  и  т.д.  Но  не  все  будущие  журналисты 
способны  оригинально  высказать  свое  мнение, 
или искрометно выступить в дискуссии, или от-
личиться  своим  индивидуальным  подходом  к 
проблеме в своих материалах. Студенты грешат 
шаблонными, штампованными высказываниями 
и  порой  копируют  стиль  письма  мастеров  пера  
известных журналистов. И здесь мы задаем себе  
вопрос: как научить студентов писать и рассуж-
дать не только профессионально, но и интерес-
но, развить свой авторский стиль, выступление? 
Конечно,  выходом  из  данной  ситуации  можно 
считать  так  называемые  «тренировки  ума»  или 
«интеллектуальные игры», которые сами по себе 
не только полезны, но и увлекательны. 
На  первых  порах  можно  ощутить,  как  не-
привычно  думать  одновременно  обо  всем,  и 
казалось  бы,  не  логично.  Но  это  только – на 
первый взгляд создается подобное впечатление. 
Во время проведения  интеллектуальной  игры 
становится  заметно,  что  личность,  в  данном 
случае студент, развивается всесторонне и как 
не странно учится строить логическую цепоч-
ку в своих рассуждениях. Данная методика обу-
чения, основанная на  своеобразных тренингах, 
развивает  не  только    плоскостное,  но  и    про-
странственное мышление.
Плоскостное  мышление – анализ  одного 

Тренинговые игры как методы развития мышления будущих журналистов
124
Вестник КазНУ.  Серия журналистика. №2 (32). 2012
предмета или темы, и мозг развивается только в 
одном направлении.  
 Пространственное мышление – анализ не-
скольких предметов или объектов, которые рас-
сматриваются  в  одном  ключе,  но  в  разных  на-
правлениях и  с различных точек зрения, в итоге  
чего  развивается всестороннее мышление. 
Например, рассмотрим в ассоциативной игре 
понятие  «свобода»  в  плоскостном  мышлении, 
которое в обсуждении выглядит таким образом: 
свобода – независимость,  вседозволенность, 
анархия  и т.д. Подобные рассуждения не разви-
вают мышление студента. Но если если все это  
представить в игровом режиме, то получится со-
всем  иначе,  интересно.  Так  ассоциативная  игра 
позволяет  рассмотреть  понятие «cвобода»  все-
сторонне.  То  есть  свобода  это  не  только  свобо-
да личности, отмена рабства, крепостного права 
и  возможность  ездить  в  любом  направлении,  а 
слово «cвобода» можно сопоставить или ассоци-
ировать со многими предметами и явлениями в 
мире. Студенты рассматривают слово «свобода» 
с разных позиций. То есть связывают с этим сло-
вом  ассоциативный  ряд  слов,  такие,  как  ветер, 
цыгане, пространство, статуя Свободы, простор, 
полет беркута, бег тулпара и т.д. 
Таким образом, выявив разнообразные поня-
тия, связанные  со  словом «свобода», на втором 
этапе можно рассмотреть словосочетание «сво-
бода  слова».  Ассоциативная  игра  способствует 
развитию  ума  для  обзора  определенного  слова 
или  словосочетания  с  «высоты  птичьего  поле-
та». Далее, можно рассматривать более подроб-
но и анализировать более конкретные понятия.          
Тренинг-игры  в  начале XXI века  вызвали 
повышенный интерес со стороны общества по-
тому, что само слово «игра» настраивает людей 
на позитивный лад. Студенты более охотно при-
нимают участие в учебном процессе.
Второй  этап  в    ассоциативных  играх – это 
более конкретное изучение не только определен-
ного  слова,  но  и  проблематики.  Так,  например, 
вернемся  к  слову  «свобода»,  то  есть  к  данно-
му  понятию  можно  прибавить  «слово»,  то  есть 
«свобода слова». Данное словосочетание всегда 
актуально  и  касалось    общественных  отноше-
ний,  и  уже  рассматривается    с  журналистских 
позиций,  но  опять  же – ассоциативно.  Это:  ли-
стовка,  Французская  революция,  Марат, «Глас 
народа», президент Джефферсон и т.д. И третий 
этап ассоциативной игры – это написаие эссе. То 
есть  данные  ассоциативные  слова  могут  стать 
ключевыми словами в письменной работе.   
Помимо  ассоциативных  игр,  существуют 
другие  тренинг-игры,  которые  способствуют 
развитию мышления, – это «Три угла», «Мозаи-
ка», «Мозговой штурм» и другие. Игры бывают 
командные,  ролевые,  психологические,  а  так-
же  викторины.  Одним  из  важных  предпосылок 
для выполнения задач этих тренингов  является  
концентрация внимания  и умение  размышлять. 
«Многие  люди  имеют  ложное  представление  о 
том, что такое концентрация внимания. Для них 
она ассоциируется с тяжелой работой и не всегда 
приятными  воспоминаниями  о  школе.  Так  они 
убеждают  себя,  что  концентрироваться  трудно. 
Однако  если  вы  когда-нибудь  испытывали  ра-
дость от просмотра фильма или прослушивания 
концерта, то согласитесь, что концентрация про-
исходит вполне естественно, если вы погружены 
в  деятельность,  которая  приносит  вам  удоволь-
ствие». Так концентрация или, говоря  другими 
словами, – настрой  мыслей  происходит,  когда 
вы  участвуете  в  игре,  будь  она  спортивная  или 
интеллектуальная. «Концентрация  требует  не 
сверхчеловеческих усилий, но практики. Это на-
вык, которым можно овладеть и который можно 
развить. Как и большинство навыков, чем чаще 
его использовать, тем совершеннее он становит-
ся.  Развивая  концентрацию,  можно  заметить, 
что человек не только лучше управляет своими 
мыслями, но и обретает большую ясность ума». 
Конкретное  рассмотрение  предложенной  темы 
и  рассуждения  вслух  способствуют «open of 
mind», что с английского переводится как «рас-
крытие  разума».  Обучаясь  концентрации,  мы 
устанавливаем  контроль  над  своими  мыслями: 
«Укрепление  мозга  с  помощью  концентрации 
дисциплинирует» [2]. 
Размышление  способствует  не  только  отто-
чить  ум,  но  и  позволяет  глубже  понять  любую 
изучаемую  проблему.  Интеллектуальная  игра 
«Мозговой штурм» как раз развивает концентра-
цию и размышление. Также это командная игра, 
а значит, между учащимися укрепляется  коллек-
тивная сплоченность и поддержка друг друга. В 
игре не преследуется цель победить, хотя в на-
чале,  группа  делится  на  две  противоположные 
команды. Но конкуренция не является основным 
двигателем  игры.  Интересный  момент  в  игре – 
это подготовка ряда вопросов по заданной пре-
подавателем  теме  лабораторного  занятия  одной 

Н.Б. Есхуатова
125
ISSN 1563-0242                                                KazNU Bulletin. Journalism series. №2 (32). 2012                  
командой,  на  которые  другая  команда  должна 
незамедлительно  ответить.  И  наоборот,  вторая 
команда  готовит  вопросы  для  первой  команды. 
Первый этап игры – подготовка вопросов – это 
концентрация  мыслей,  второй  этап  игры – от-
веты на вопросы – это размышление. Можно за-
метить,  что  когда  игра  «Мозговой  штурм»  пер-
вый раз проводится среди учащихся, то вначале 
вопросы  бывают  несовершенными  и  недорабо-
танными и ответы также бывают не полными и 
недостаточно ясными. Но со временем, если сту-
денты чаще участвуют в данной игре, то навыки: 
концентрация и размышление совершенствуют-
ся и представляют собой блестящий результат. 
Все  чаще  задаемся  вопросом  о  причине 
стремления  студентов  не к стандартному виду 
обучения, а к игровым занятиям и вывод напра-
шивается следующий – это влияние телевидения 
и  Интернета.  Проблема  получения  знаний  не-
посредственно через книги отступает на второй 
план. Студенты все чаще получают информацию 
из Интернета. И визуальный вид подачи инфор-
мации на основе видеоряда способствует, с одной 
стороны, скоростному методу получения инфор-
мации (экономия времени), но с другой стороны, 
освоению  сжатой  информации,  основанной  на 
визуальных  картинках  и  видеоряде.  Общество 
стремится получить информацию в кратчайшие 
сроки, и тренинг-игры – один из способов систе-
матизировать полученные знания.
Информация,  полученная  непосредственно 
через тренинговые игры, лучше воспринимается 
и является значимым моментом в усвоении учеб-
ного  материала.  В  зарубежных  странах  очень 
часто  используют  данный  метод  для  развития 
мышления  будущих  специалистов.  Конечно, 
некоторые  ученые  возражают  против  представ-
ленной  методики,  особенно  ученые  «советской 
закалки», но в последние годы все чаще послед-
ние  оппоненты  также  соглашаются  с  тем,  что 
времена меняются и методы обучения также ме-
няются.   Еще с середины 90-х годов темой дис-
куссий  была: нужна информация односторонняя 
или нужнее информация игрового характера. Не-
которые ученые считали, что информация одно-
сторонняя, как в советское время, совершенно не 
нужна, так как имеет основу внушения, и потому 
не  развивает    в  человеке  личность    с  собствен-
ным мнением. С тех пор  прошло более 10 лет, и 
все  изменилось.  Молодое  поколение  стремится 
выражать  свое  мнение  разными  путями.  Так  в 
последние  годы  в  России  и  в  Казахстане  появ-
ляются  разные  молодежные  движения,  которые 
выступают в мирных интересах или в знак про-
теста.  Например, «Окупай  Абай,  окупай!»  про-
шло в Москве под лозунгом «Отстаивать мнение 
может  каждый!».    
Таким образом среди тренинговых игр также 
главенствующую роль играет развитие гибкости 
мышления: 
Среди  других  форм  занятий  и  упражнений, 
развивающих  мышление,  следует  отметить  си-
стему занятий, предложенную В.Н. Келасьевым 
[3].  Автором  предлагается  целостная  система 
приемов по развитию гибкости мышления. 
I. Изменение привычных временных связей 
1. Прием отчленения одного явления от дру-
гого в привычном для человека временном ряду 
(например, представить гром без молнии и т.д. и 
описать, что это значит – «выстрел»). 
2.  Прием  замены  привычного  временного 
порядка на прямо противоположный (обратный, 
например, гром – молния). 
3.  Прием  редкого  сокращения  интервалов 
времени между некоторыми событиями (напри-
мер, сократить период от рождения до смерти до 
одного дня и сочинить сюжет этого дня, описать 
диалог Аристотеля и Ньютона, человека настоя-
щего и человека будущего). 
4. Прием перемещения вдоль всей временной 
оси существования некоторого предмета (напри-
мер, телевизор – его роль в настоящем, измене-
ние в будущем, прототипы в прошлом). 
II. Изменение привычных пространственных 
связей: 
1. Прием замены привычных пространствен-
ных  связей  на  необычные  (например,  автомо-
биль – на / под – дорога). 
2.  Прием  совмещения  различных  объектов, 
обычно разъединенных в пространстве (травин-
ка – авторучка, ягода – картина и пр.). 
3.  Прием  разъединения  обычно  связанных 
в пространстве фактов (рыба без воды, магазин 
без денег). 
III. Изменение привычных связей общности: 
1.  Прием  логического  вычитания  из  объек-
тов общностного признака (из объектов «земля» 
и  «мяч»  логически  вычитается  признак  «кру-
глость» – плоская  земля  и  что  на  ней  происхо-
дит). 
2. Прием усиления связей по общности (или 
действия)  между  первоначально  разнородными 

Тренинговые игры как методы развития мышления будущих журналистов
126
Вестник КазНУ.  Серия журналистика. №2 (32). 2012
объектами.  Требуется  довести  их  до  взаимо-
превращения, найти пути сближения: «дождь» и 
«ракета» – падают на землю; разложить воду на 
кислород и водород -> топливо для ракеты. 
3.  Прием  замены  привычных  отношений  на 
прямо противоположные (например: дым полез-
нее чистого воздуха). 
IV. Изменение привычных связей преобразо-
вания действий: 
1.  Прием  отчленения  действий:  лишение 
объекта  возможности  производить  привычные 
действия, преобразования (автомобиль, который 
ничего не перевозит, груз, который ничего не ве-
сит, пища, которой не насыщаются). 
2.  Прием  получения  некоторого  результата 
без  привычного  источника  действий  (дом  по-
строен без строителей, концерт без артистов). 
3. Прием блокирования «ожидаемого резуль-
тата в привычной структуре действия» (машина 
перевозит человека, но он остается на том же ме-
сте). 
4.  Прием  изменения  привычного  направле-
ния действия (дым ядовит для человека, человек 
ядовит для дыма или холод прячется от челове-
ка). 
5.  Усиление  некоторого  свойства  объекта  в 
неограниченное  число  раз  до  необычных  мас-
штабов (автобус, который перевозит не 50, а 100 
000 человек). 
6. Прием изменения основного свойства объ-
екта в сторону усиления или ослабления (дом – 
палатка – шалаш – тент). 
7.  Прием  составления  сюжетов  на  основе 
заранее  подобранных  объектов:  берется  группа 
связанных  предметов,  роли  раздаются  участни-
кам,  которые  должны  разыграть  сюжет,  чтобы 
как можно ярче выразить их возможности (само-
лет, пассажир, стюардесса). 
8.  Прием  формирования  новых  объектов  из 
уже  имеющихся  (построить  новый  синтетиче-
ский объект). 
В  интеллектуальных  командных  играх  ис-
пользуется  правило  писателя  Л.Н.  Толстого: 
«Кто самый лучший для меня человек? – Самый 
лучший для меня человек – это тот, с кем я об-
щаюсь  сейчас».  А  также  принцип  известного 
немецкого  философа  А.  Шопенгауэра: «Между 
людьми  всегда  должна  быть  дистанция  «неко-
лючести». В противном случае мы будем напо-
минать двух дикобразов, пытающихся в обнимку 
согреться в холодную зимнюю ночь. Намерения-
то у них «теплые», а последствия – уколы друг 
друга, боль» [4]. 
 Мы познакомимся с увлекательными играми, 
которые помогут развивать нам нашу память. За 
каждую игру Вы будете получать какое-то коли-
чество баллов, в конце занятия мы их посчитаем 
и узнаем хорошая ли у Вас память [5]. 
Игра 1: Нам потребуется 2 «одинаковых» ри-
сунка с некоторыми отличиями. Вначале показы-
ваем первый рисунок (30-50 сек.), затем второй; 
после чего предлагаем найти различия по памя-
ти и записать их на листке. 
Игра 2: Показываем картинку с предметами, 
стоящими на столе (10- 20 сек.), убираем картин-
ку и предлагаем вспомнить, в какой последова-
тельности предметы упали бы со стола, если бы 
мы наклонили его в какую-либо сторону. Напи-
шите названия падающих предметов на листке. 
Игра 3: Две  картинки  с  различными  пред-
метами: легкими и тяжелыми, гладкими и шер-
шавыми,  мокрыми  и  сухими.  Первая  картинка: 
представьте, что Вы находитесь в этой комнате и 
дотрагиваетесь до каждого из предметов. Почув-
ствуйте  на  ощупь  все  предметы;  затем  показы-
ваем вторую картинку: посмотрите на рисунок и 
определите, чем он отличается от предыдущего. 
Какие предметы переставлены местами? Вам бу-
дет легче если Вы вспомните как дотрагивались 
до предметов. Напишите название этих предме-
тов на листке. 
Игра 4: Для этой игры понадобятся палочки 
(не более 10 штук). Я брошу палочки на стол, со-
считать Вы их не успеете, поэтому постарайтесь 
их как бы «сфотографировать». Бросьте палочки 
на стол и через 1-2 секунды накройте их листом. 
Скажите, сколько палочек на столе. 
Игра 5: Для  этой  игры  понадобится 30-40 
палочек. Выложим на столе 1-3 геометрические 
фигуры, сложенные из палочек, через 1-2 секун-
ды накрываем их листом и просим выложить их. 
Затем сравниваем с образцом. 
Теперь  считаем  количество  баллов  за  каж-
дую игру: 
45-50 баллов: Поздравляем! У Вас отличная 
память. 
35-44  балла:  У  Вас  хорошая  зрительная  па-
мять. 
30-34  балла:  У  Вас  нормальная  зрительная 
память.  Обратите  внимание  на  допущенные 
ошибки. 
15-29  баллов:  Не  огорчайтесь.  Тренируйте 

Н.Б. Есхуатова
127
ISSN 1563-0242                                                KazNU Bulletin. Journalism series. №2 (32). 2012                  
свою  зрительную  память  Вы  обязательно  улуч-
шите ее.
Ролевые  интеллектуальные  игры  развива-
ют  общение  и  артистизм,  что  необходимо  для 
будущих  журналистов,  главным  образом  для 
теле-  и    радиожурналистов,  также  пиар-специ-
алистов.  Главная  задача:  войти  в  образ  и  прав-
доподобно разыграть по сценарию сценку на за-
данную тему. К ролевой игре относится «Пресс-
конференция», и эта игра часто используется во 
время лабораторных занятий.
Интеллектуальные игры во время лаборатор-
ных занятий способствуют привлечению внима-
ния студентов к предмету и укреплению знаний, 
полученных во время проводимых преподавате-
лем лекций. 

жүктеу/скачать 3,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: