Issn 1607-2782 Республикалық ғылыми-әдістемелік

ФИЛОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ
45
К наиболее распространенным грамматическим трансформациям принадлежат: членение предло-
жения, объединение предложений, грамматические замены (формы слова, части речи или члены пред-
ложения).
Теперь надо послать к русским человека с письмом.
Now we must sent a man with a letter to the Russians.
Данный пример нам показывает, что модальный глагол «надо» передан как «должен».
Хаджи-Мурат внимательно слушал и одобрительно кивал головой.
Hadji Murad listened with attention and nodded approvingly.
Перевод с русского наречия «внимательно» на английское существительное «с вниманием».
Следующий вид трансформации – это лексико-грамматическая трансформация, экспликация или 
описательный перевод, при которой лексическая единица языка в оригинале заменяется словосочета-
нием, эксплицирующим ее значение, то есть дающим более или менее полное объяснение или опреде-
ление этого значения на язык перевода.
В то время как Хаджи-Мурат входил, из внутренней двери вышла немолодая, тонкая, худая женщина, 
в красном бешмете на желтой рубахе и синих шароварах, неся подушки.
As Hadji Murad entered the outer door, a slight, spare middle-aged woman in a yellow smock red beshmet, 
and wide blue trousers came through an inner door carrying cushions.
Так как англоговорящим странам не понятно русское слово «шаровары», передано оно как экспли-
кацией, то есть «широкие брюки»
Также к грамматическим трансформациям можно отнести перестановку, опущение и добавление.
Навстречу ему из двери быстро вышел лет пятнадцати мальчик и удивительно уставился черны-
ми, как спелая смородина, блестящими глазами на приехавших.
A boy of fifteen, coming quickly out of the door, met him and wonderingly fixed his spackling eyes, black 
as a ripe sloes on the new arrivals (перестановка в предложении).
В следующем примере мы можем видеть как лексическую замену, так и опущение слова.
Вытерев руки чистым суровым полотенцем, Хаджи-Мурат подвинулся к еде.
Having wiped them on a clean unbleached towel Hadji Murad turned to the table.
– Наш мед хороший. Нынешний год из всех годов мед: и много и хорош, – сказал старик, видимо 
довольный тем, что Хаджи-Мурат ел его мед.
«Our honey is good», said the old man, evidently pleased to see Hadji-Murad eating his honey». This year, 
above all other years, it is plentiful and good» (добавление).
Пока гости ели, Садо сидел против них (опущение) и несколько раз благодарил за посещение.
Sado sat opposite and thanked them several times for their (добавление) visit.
Подводя итоги всему сказанному выше, необходимо отметить, что несовпадения в строе двух язы-
ков предоставляют большие трудности для перевода. Эти трудности колеблются в довольно широком 
диапазоне: от отдельных непереводимых элементов до всего исходного текста решение таких проблем 
достигается умением правильно производить различные переводческие трансформации.
Анализ использования переводческих трансформаций в романе Л.Н. Толстого «Хаджи-Мурат» мо-
жет быть представлен следующей схемой:
•  60% – грамматическая трансформация;
•  40% – лексическая трансформация.
Представленный анализ позволяет сделать заключение, что чаще всего при переводе используются 
трансформации, замены, перестановка, объединение, транслитерация, конкретизация. Немного реже 
используются добавление, компенсация, метонимический перевод.
Литература:
1. Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка: «Иностр. Яз.» – 3-е изд. – М.: Просве-
щение, 1990. – 300 с.
2. Бархударов Л.С. Язык и перевод. – М.: Межд. отношения, 1975. – 240 с.
3. Бреус Е.В. Основы теории и практики перевода с русского языка на английский: 3-е изд. – М.: 
Изд-во Урал, 2002. – 208 с.

ҚМУ ХАБАРШЫСЫ 2 (34) 2012
46
4. Вестник ИГЛУ. Вопросы теории и практики перевода. Сер. Лингвистика. – Иркутск: ГЛУ, 2001. – 
№ 6. – 134 с.
5. Гак В.Г., Григорьев Б.Б. Теория и практика перевода. – М.: Высш. Школа, 1985.
6. Казакова Т.А. Практические основы перевода // Учеб. пособие. – СПб.: Союз, 2000. – 320 с.
7. Комиссаров В.Н. Теория перевода (лингвистические аспекты) // Учеб. пособие для институтов и 
фак-тов иностр. яз. / – М.: Высш. шк., 1990. – 253 с.
8. Копаев П.И., Беер Ф. Теория и практика письменного перевода. – Л.: Высш. шк., 1986. – 270 с.
9. Комиссаров В.Н. Лингвистика перевода. – М., 1980. 
Түйіндеме
Мақала  аударматанудағы  аударма  мәселелерін  қамтиды.  Автор  лексикалық  және  грамматикалық 
трансформацияларды пайдалана отырып, Л.Н. Толстойдың «Қажы-Мұрат» шығармасын аудару жолда-
рын қарастырды және түпнұсқадан өзге тілге аудару арқылы оған талдау жасайды. Баламасыз лексика 
арқылы татар мен шешен халқының мәдениеті мен әдет-ғұрпын жеткізу жолдарын көрсетеді.
Summary
The article deals with methods of translation. The author used lexical and grammatical transformations 
from source language into target language and showed ways of translating the novel of L.N. Tolstoy «Khadji-
Murat». Using transliteration and loan translation the author retained the value of culture and traditions of Tatar 
and Chechen people.
ӘОЖ 894.342
МҰХАМЕДЖАН ҚАРАТАЕВ – КӨРКЕМ АУДАРМА 
ӨНЕРІНІҢ ТЕОРЕТИГІ
А.Б. ШАНДЫБАЕВА, 
филология магистрі,
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті
Академик «сарабдал сыншы» Мұхамеджан Қаратаев шығармашылығының ендігі бір қыры – көркем 
аударма. Көзі тірісінде ол М. Шолоховтың «Тынық Дон», М. Горькийдің «Менің университеттерім» 
атты  шығармаларын  аударғанын  көпшілік  жақсы  біледі.  Алайда  біз  сыншының  көркем  аударманың 
теориялық  мәселелеріне  қатысты  айтқан  пікірлеріне  назар  аударғанды  жөн  көрдік.  Яғни,  мехнаты 
мол  жұмысқа  кіріспестен  бұрын  сыншы,  алдымен,  көркем  аударма  дегеніміз  не,  оның  принциптері 
мен міндеттері қандай, оның бастау көзі кімнен және неден басталады, нағыз аудармашы болу үшін 
нені  білу  керек  деген  сияқты  сұрақтарға  жауап  іздеді.  «ХІХ  ғасырдың  аяқ  кезінде  Абай  аудармала-
ры  қазақ  әдебиетінде  болған  үлкен  оқиға  екенінде  талас  жоқ»  деп  басталатын  1937  жылы  жарық 
көрген «Пушкин мен Абай» атты мақаласы сол ізденістің алғашқы бастамасы десек болады [1, 90-б.]. 
Сыншы «Пушкин поэзиясында В. Белинский тапқан халықтық, сатира, көркемдік деген үш элемент 
Абайдың  поэзиясында да табылады» дей келіп, екі ақынның шығармаларын тақырыптық, идеялық, 
көркемдік тұрғысынан салыстырады[1, 91-б.]. «Өмір, адам деген тақырып – Пушкиннің де, Абайдың 
да сүйетін қызық тақырыбы. Екеуі де шын көңілімен жарқын өмір, бақытты, ерікті адам үшін күреседі. 
Екеуінің  де  шығармаларында  халықтың  үміті,  тілегі  көрініп  тұрады...  Олардың  поэзиясында  ерлік, 
сүйіспеншілік, туысқандық, намыс, еңбекке, білімге, Отанға сүйініш оттай жалындап тұрады» деп ой 
түйеді [1, 91-б.]. Бұдан кейін автор Қазақ-кеңес әдебиетіндегі Пушкин шығармаларын аударған басқа 
да  қазақ  ақындарының  қайсысының  болмасын  Абайдан  айырмашылығы  ретінде  олардың  «Пушкин 

ФИЛОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ
47
текстін мүмкін болғанша толық және дәл аудару» екеніне баса назар аударады. М. Қаратаев мақаласын 
Абай аудармаларының қазақ әдебиеті үшін  маңызын түсіндірумен аяқтайды. 
Ғалымның аударма өнеріне қатысты бұдан да басқа тағы бірқатар мақалалары бар. Атап айтсақ, 
1983  жылы  жазылған  «Көркем  аударма  мәселелері»  атты  мақаласында  автор  көркем  аударманың 
теориялық мәселелері турасында ой қозғайды. Мұнда М. Қаратаев соңғы 60 жылдағы қазақ әдебиетінің 
көркем аударма саласында қол жеткізген жетістіктері мен кемшіліктеріне тоқталады. Қазақшаланған 
туындылар мен тәржімалаушылар жайында айта келіп, сыншы тәржімаланған шығармалардың санын 
емес, сапасын ерекше назарда ұстады. Науқаншылық дегеннен аулақ болуға шақырған ол: «Аударма-
мен шұғылданатындардың ең басты міндеті – көркем аудармаға өнер деп қарап, сол көзқарасты әрі 
күнбе-күн,  әрі  ұдайы  сіңіру  және  соны  күнделікті  аударма  ісінде  нақты  түрде  тұрақтандыру» 
дей ді [4,122-б.]. Көркем аударманы өнер деп таныған ол бұл іспен тек суреткерлік қабілеті бар адамдар 
ғана айналысуы керек деп пайымдайды. Одан әрі автор тәржімалаушылардың есімін саралай келіп, 
өзін түгелдей аударма жұмысына арнаған дарындар деп орыс әдебиетінде Л. Пеньховский, В. Держа-
вин, қазақ әдебиетінде Ғ. Ахметов, Х. Өзденбаев, М. Жанғалин, Қ. Сағындықов, Ә. Сатыбалдиевтерді 
атады. Және ғалым, сыншы жас мамандарды даярлауға айтарлықтай көңіл бөлінбей келе жатқанына 
өкініш білдіреді. Сондай-ақ бұрын аударылған туындылардың сапасына сын көзбен қарап, оларды әлде 
де шыңдау керек деген талап қояды. Соның ішінде, әсіресе Абай аудармаларын түбірімен қайта қарап 
шығу «ғылыми жұртшылықтың мемлекеттік міндеті болуға тиіс» деп атап көрсетеді. М. Қаратаевтың 
тағы бір ерекше назар аударған мәселесі – шығарманың аударылу барысында ұлттық ерекшелігінің 
сақталуы. Автор М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясын мысалға ала отырып, «Шығарма дұрыс 
аударылғандықтан, дүниежүзілік даңқы бар шығармаға айналды» деп аудармашы жауапкершілігі тура-
лы сөз қозғайды. Көптеген сәтсіз шыққан аудармаларды саралай келіп, М. Қаратаев В. Белинскийдің бір 
пікірін мысалға келтіреді: «Оңбаған кітап жақсы аударылса да, жақсы кітап жаман аударылса да бәрібір 
үлкен өкініш». Сыншы тәржімамен айналысып жүргендерді осындай орны толмас өкінішке ұрынып 
қалмайық деп сақтандырады. Одан әрі Мұхаң «Аудармаға автор мен аудармашы бірлесіп кіріссе немесе 
автор қатыспай-ақ, қазақ пен орыс аудармашылары қосыла қатысса, шығарма сәтті шығады» деген ой 
айтады. Оның дәлелі деп сыншы «Абай жолы» роман-эпопеясын аударуға М. Әуезов пен Л. Соболевтің, 
А.  Никольскаяның,  З.  Кедринаның  бірлесіп  жұмыс  істеуін,  сол  сияқты  С.  Сейфуллиннің  «Тар  жол, 
тайғақ кешу» романын С. Талжанов пен И. Щеголихиннің жұмыла кірісуін айтады. Яғни, автор әдеби 
аудармашы түпнұсқа тілін жақсы білуі керек немесе жақсы білетін аудармашылармен бірлесіп жұмыс 
істеуі  қажет,  сондай-ақ  халықтың  суреттеліп  отырған  өмірін,  тұрмыс-салтын  білудің  мәні  зор  деп 
біледі.  Мақаласын  М.  Қаратаев  «Көркем  аударманың  өте  маңызды  проблемаларын  арман-мүддеге 
сай ойдағыдай шешудің басты шарты әдеби таланты бар, екі тілді бірдей білетін аударма кадрларын 
даярлау  болып  табылады.  Ол  үшін  табанды  да  тұрақты  жұмыс  қажет»  деп  тәмамдайды  [4,  128-б.]. 
Осы ойдың жалғасын біз сыншының «Аударма ауқымы» деп аталатын мақаласынан табамыз. Автор 
қазақ тілінен орыс тіліне аудару, соның ішінде қазақ прозасының аударылу мәселесін көтереді. «Орыс 
тіліне аударылу – қазір қазақ әдебиеті үшін ең мәнді, өмірлік маңызы бар мәселе. Ал оның таңдаулы 
үлгілерінің  жемісі  бүкілодақтық  және  бүкіләлемдік  аренаға  шығу  жолындағы  бірден-бір  қақпа  бо-
лып отыр» деп есептеген Мұхаң аудармашыларға қоятын талаптарын күшейте бастады. Бұрын айтқан 
шарттарына автор енді «Сонымен қатар ол аударма жұмысын мейлінше сүюі, оған саналы түрде адал 
қарауы  және  жазушының  ішкі  творчестволық  дүниесіне  терең  енуі  тиіс»  дегенді  қосады  [2,252-б.]. 
Сондай-ақ мақалада жолма-жол тәржіма жасау жайы, осындай әдіспен жасалған аударма шығармалар 
туралы сөз болады. М. Қаратаев жолма-жол аударманы көркем шығарманы орыс тіліне тәржімалаудың 
бірінші  сатысы  дегенмен,  сөзбе-сөз  нүктешілдіктен  аулақ  болуға  шақырады.  Ол  бірқатар  жолма-
жол аударылған шығармаларды сараптай келіп, олардың жетістіктері мен кемшіліктеріне тоқталады. 
Мақаласының  соңында  автор  «Көркем  аударма  жұмысы  байсалды  сөз  болған  тұста  аудармашылар 
еңбегінің  төлемі  жөнінде  де  сөз  ете  кеткен  жөн.  Қаламақыны  ең  төменгі  бағамен  қою  және  оның 
үстіне жолма-жол аударма үшін біраз ақшаны тағы ұстап қалу аударманың сапасын көтеруге септігін 
тигізбесе керек. Меніңше, жақсы аудармаларға мейлінше қолдау көрсетіп, оларға қаламақыны тәуір 
бағамен қою шарт. Қажет болған жағдайда, тіпті тиражы үшін де төленетін болса. Сонымен қатар, са-
пасыз аудармалар баспаға қабылданбаса» деген ұсыныс айтады [2, 278-б.]. «Адамзат мәдениетінің жар-
шысы» мақаласында сыншы көркем аударманы ұлттар мен халықтар достығын нығайту құралы деп 

ҚМУ ХАБАРШЫСЫ 2 (34) 2012
48
біледі. М. Әуезовтің аудармашылық өнеріне арналған бұл мақалада М. Қаратаев сөзбе-сөз нүктешіл 
тәржіманы тірі адамдардың орнына қойылған қатырғы қуыршаққа балайды. Сондай-ақ көркем аударма 
секцияларын көбейту керек, сонымен қатар, «Қай тілде болсын шыққан нәрселердің бәрі бірдей орыс 
тіліне аударуға немесе дүниежүзілік сахнаға шығаруға жарай бермейді. Мұндай істі бетімен жіберудің 
зиянынан басқа пайдасы жоқ» деп бұрын айтқан пікірін одан әрі өрбіте түседі [3, 126-б.]. М. Әуезовтің 
көркем  аударма  өнері  мен  теориясына  сіңірген  еңбегі  жайында  айта  келіп:  «Сөз  зергері  М.  Әуезов 
орыс  және  дүние  жүзі  классиктерін  аудару  арқылы  Қазақстанда  аударма  жұмысын  алға  бастырды, 
түпнұсқаға өте жуық, өте ұқсас, аса терең, аса нәзік, өте сәтті аударма үлгілерін жасады» деп жоғары 
бағалайды. Сондай-ақ М. Қаратаев «Туған әдебиет туралы ойлар» атты мақалалар жинағында да ау-
дарма мәселесіне көп көңіл аударған. Некрасовтың «Орыс әйелдері» поэмасының аудармасы жөнінде, 
Шолоховтың «Тынық Дон» романының аудармасы туралы терең талдауларынан оның  көркем аударма 
өнерінің жақсы маманы екені аңғарылады.
Қорыта  айтқанда,  академик  Мұхамеджан  Қаратаев  тек  сыншы  не  аудармашы  ретінде  ғана  емес, 
сондай-ақ қиын да күрделі әрі жауапкершілігі мол көркем аударма өнерінің теоретигі ретінде өзінен 
кейін мол мұра қалдырды. Бұл мақалалар, ойлар мен пікірлер бүгінгі таңда да құнды, бүгінгі таңда да 
маңызды. Қазақ өнері өмір сүрер болса, сол өнер құрамында көркем аударма да заман көшіне ілесер 
болса, М. Қаратаевтың көркем аударма туралы ой-пікірлері солармен бірге жасайды және көркем аудар-
ма көшінің талапқа сай болуына қызмет ете берері анық.
Әдебиеттер:
1. Қаратаев М. Таңдамалы шығармалар. Үш томдық. І том. – Алматы: Жазушы, 1974.
2. Қаратаев М. Таңдамалы шығармалар.Үш томдық. ІІІ том. – Алматы: Жазушы, 1974.
3. Қаратаев М. Әдебиет және эстетика. Әдеби сын-зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1970.
4. Мәуленов С. Туған әдебиет туралы ойлар. – Алматы: Жазушы, 1991.
Резюме
В статье рассматриваются научные труды академика, ученого, критика М. Каратаева в области ху-
дожественного перевода. Ученый уделяет особое внимание требованиям, предъявляемым к пере-
водчику, определению способов художественного перевода, проблеме сохранения национальной спец-
ифики оригинала. Вместе с тем критик высказал ценные замечания по поводу переводов Абая и 
перевода романа-эпопеи М. Ауэзова «Путь Абая».
Summary
This article considers scientific works of academician, scientist, critic M. Karatayev in the sphere of artistic 
translation. Scientist pays special attention to translator requirements, determining ways of artistic translation, 
and problems of national identity preservation. At the same time, he expressed valuable remarks concerning 
Abai’s translations and translation of M. Auezov novel «Path of Abai».

ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМДАРЫ
49
ӘОЖ 159.93:373.2:394.3
ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ 
ТАНЫМДЫҚ ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ 
Ж.О. АСЫЛБЕКОВА
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті
Қазіргі  заманда  жас  ұрпаққа  сапалы  білім  мен  саналы  тәрбие  беру  әлеуметтік  құрылымның  ең 
маңызды міндеттерінің біріне айналды. 
Бүгінгі таңда ХХІ ғасыр табалдырығын еркін аттаған азат ұрпаққа тәлім-тәрбие мен білім беруді 
жетілдірудің басым бағыттарын айқындап, педагогика ғылымында ұлттық сананы қалыптастырудың 
көкейкесті мәселелерінің бірі болып отырғаны анық. Сондықтан келешек ұрпақты ұлттық, халықтық 
тұрғыдан тәрбиелеу қажет. Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің 
президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2030» халыққа жолдауында былай деп жазылған: «Толық 
өркениетті ел болу үшін алдымен өз мәдениетімізді, өз тарихымызды бойымызға сіңіріп, содан кейін 
өзге дүниені игеруге ұмтылғанымыз жөн».
Олай болса, басты мақсат – жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттық құндылықтар, рухани-
мәдени мұралар сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу. Мектепке дейінгі мекемелерде адамгершілік 
тәрбиесі  тәрбиелеу  және  білім  беру  үрдісінде  әр  түрлі  іс-әрекеттер  арқылы  жүзеге  асырылады  [1]. 
Олармен  ойынның  әр  түрін  ұйымдастыра  отырып,  бір-біріне  деген  қайырымдылық,  мейірімділік, 
жанашырлық,  достық,  жолдастық  сезімдерді  тәрбиелеуге  болады.  Ал  балаларды  қоршаған  орта-
мен  таныстыру,  тіл  дамыту,  табиғатпен  таныстыру,  бейнелеу  өнері  сабақтарында  өлі-тірі  табиғатқа 
деген  сүйіспеншілік,  үлкендердің  еңбегіне  қызығу  мен  сыйластық  сияқты  адамгершілік  сапалары 
қалыптастырылады.  
Қазақ ауыз әдебиетіндегі, әсіресе балалар фольклорын дамытушы негізгі бір сала – балалар ойы-
ны. Ойын – балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғышарты 
және халықтың салтын үйренуде, табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін, 
зейінділік пен тапқырлықтарын дамытады. «Адам өркениетке бейім болуы үшін балалық шақты бастан 
кешуі міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалған 
болар  еді»  деп  К.  Чуковский  бала  денесінің  дамуы  мен  ой-дүниесінің  өркен  жаюы  ойынға  тікелей 
тәуелді екендігін атап көрсеткен. 
Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық дәстүрі, әдет-ғұрпы, 
тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі, ойын арқылы баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасаған 
қимылына  сенімі  артады.  Баланың  бойында  ойлау,  тапқырлық,  ұйымдастырушылық,  шыдамдылық, 
белсенділік қасиеттер қалыптасады. Ойын дегеніміз – жаттығу, ол арқылы бала өмірге әзірленеді.
Халық жасаған мұралар сан алуан. Аға ұрпақ өз білгенін, өз көкейіне тоқығанын кейінгі буынға ми-
рас етіп, іс-әрекет үстінде көзін қанықтыра беруден бастаған. Солардың бірі – ұлт ойындары халықтың 
сәби  шағымен  бүгінгі  өскелең  дәуірінің  куәсі  ретінде,  адам  баласының  фантазиялық  ой-жүйесінің 
заңды жалғасы ретінде оны үйретудің тәжірибеде пайдаланудың үлкен білімділік, тәрбиелік маңызы 
бар.
Ойынға  тек  ойын  деп  қарамай,  халықтың  асыл  қазынасы,  бір  жүйеге  келтірілген  тамаша  тәрбие 
құралы деп қараған орынды. Бұл пікірім жалаң болмас үшін заманымыздың заңғар жазушысы, ұлы 
ойшылдарымыздың  бірі  Мұхтар  Омарханұлы  Әуезовтің  мына  бір  пікірін  еске  ала  кетейін:  «Біздің 
заманымыздың өмір кешкен ұзақ жолында өздері қызықтаған алуан өнері бар ғой. Ойын деген, менің 

ҚМУ ХАБАРШЫСЫ 2 (34) 2012
50
түсінуімше, көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір 
мағыналары болған». 
Халқымыздың ұлттық ойындарында ұрпақ қамын ойлаған, бір жүйеге келтіріліп өрнектелген ой 
мен әрекеттің, құпия философияны түсінуге жетелейтін адамгершілік үлгі-өнегенің желісі бар. Жас 
бала ойынға алдымен үйренуші, көруші өсе келе соған белсенді қатынасушы келесі кезеңді үйретуші, 
жаттықтырушы, ұлғая келе көруші жанкүйер ретінде қатынасады. Кейінгі кезде ұлт ойындарына көңіл 
бөлмеу нәтижесінде көбі ұмыт болып, мүлде жоғалуға жуық. 
Ұлт ойындарын жанұя тәрбиесінен бастап, балабақшада түрлі тәрбиелік шараларда қосымша ма-
териал  ретінде  пайдаланып  келеміз.  Ұлттық  мұраның  бай  қазынасының  бірі  –  халықтың  ұлттық 
ойындары көп салалы, көп қырлы құбылыс, ол тек ойындық сала емес, мәні жағынан да балабақша 
тәрбиеленушілерінің  рухани  өресі  кең  өсіп-жетілуіне,  эстетикалық  мәдениетін  қалыптастыруға 
тәрбиелейтін негізгі құралдардың бірі. Ұлы педагог В. Сухомлинский «Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, 
шығармашылықсыз,  қиялсыз  толық  мәніндегі  ақыл-ой  тәрбиесі  болмайды»  дейді,  демек,  шәкірттің 
ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы байи түспек. Фольклортанушы ғалым Ә. Дива-
ев «Қазақ балаларының ойындары» деген еңбегінде адамның жас ерекшелігін үш топқа бөледі: 
«...Өмірге келгеннен бастап жеті жасқа дейінгі бала, жеті жастан он бес жасқа дейінгі балалар, он бес 
пен жиырма жас аралығындағы жастар...». Осының негізінде қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа 
бөліп  қарастырып,  бірінші  топқа  сол  жастағыларға  лайықты  санамақ,  тәй-тәй,  айгөлек,  соқыр  теке, 
қуырмаш, алақан соқпақ, ақ серек-көк серек, т.б. ойындарын, ал одан кейінгі топқа тақия тастамақ, тар-
тыс, сиқырлы қоржын, бәйге, көкпар, асық, хан талапай, теңге алу, қыз қуу, орамал тастамақ, ақсүйек, 
күрес, т.б. ойындарын жатқызуға болады. Мұндай ойындар баланы тез ойлауға, тапқырлыққа баулып, 
жаңа тақырыптарды жылдам меңгеруге ықпал етеді, сөз тіркесіне, ұйқастыруға дағдыландырады. Мы-
салы, «Соқыр теке» ойыны арнайы сызылған шеңбердің ішінде ойналады. Жүргізуші «Тентек текені» 
ортаға шығарып, көзін таңа бастағанда, ол былай деп әндетеді:
Қараңғыда көзім жоқ,   
Маған жақын келіңдер,
Тиіп кетсем сөзім жоқ,  
Бір қыз ұстап беріңдер!..
Көзі байланған «Соқыр текені» айнала қоршап тұрғандар мазақтап:
Соқыр, соқыр, соқырақ, 
Тотияйын салайын,
Оң көзіңе топырақ,   
Ал, ұстап көр, батырым,
Топырағын алайын,   
Міне, келе жатырмын! –
деп өлеңді айтып болысымен әр жаққа қашады, ал «Соқыр теке» олардың бірін ұстауға тырысады. 
Ұстаған баласы оның орнына тұрады, сөйтіп, ойын жалғаса береді [2]. 
Қазақтың ұлттық ойындары халықтың еңбек, шаруашылық үрдісіне байланысты туғандықтан, оның 
түрі  мен  мазмұны  төзімділікке,  батылдыққа,  ұстамдылыққа,  тапқырлыққа  және  мейірімділікке  бау-
литын сипатта болады. Мұның өзі көңілге кеңдік пен дарқандық ұялатады. «Сайыс», «Аударыспақ», 
«Бәйге»,  «Көкпар  тарту»,  т.б.  ойындары  үлкен  адамдарға  тән  дегенімізбен,  оның  көріністері  мен 
мәні бала ойынының репертуарынан да тиянақты орын алған. Балабақшадағы топта ойналып жүрген 
«Ақ  серек  пен  көк  серек»,  «Қазан  доп»,  «Күшің  жетсе,  үзіп  кет»,  «Арқан  тарт»,  «Алақан  соқпақ», 
«Жаңылма», «Байқап қал», т.б. ойындар баланың белсенділігін жебеп, жігерін қайрап, қапияда жол таба-

ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМДАРЫ
51
тын тапқырлыққа, аңғарымпаздыққа баулиды. Ойындағы ұтқырлық, екінші жағынан, өнер. Халықтың 
аңсаған  арман-тілектеріндегі,  іс-әрекеттеріндегі  атрибуттар  бала  ойынынан  көрінісін  табумен  қатар 
тікелей әрекетіне айналады. 
Халық  ойындарына  тән  сипат  өмірге  үйлесімділік  шындықтан  туындайды.  Онда  қойылған  та-
лаптарды орындау барысында дене ширап, көңіл көтеріліп, дербестік дамып, баланы ұғымталдыққа 
ұмтылдырады. Әсіресе, «Тоғыз құмалақ», «Ептілік», «Айтыс» ойындарында балаларды тапқырлыққа, 
математикалық  ойлау  заңдылықтарына  баулуда,  салыстыра  айтсақ,  бұлар  «Шахмат»,  «Дойбы»,  т.б. 
ойындардан артпаса, кем түспейтін ұлттық ойындар қатарынан өзінің сыбағалы орын алатындығына 
қазіргі балабақша тәжірибелері көзімізді жеткізіп отыр.
Халықаралық  ойындар  санатына  қосылмағанымен  де,  асықпен  ойналатын  қазақтың  ұлттық 
ойындарының балабақша үшін және жанұялар үшін мәні зор. Дене ширатуда, түсті ажыратуда, дәлдікке 
үйретуде, ұстамдылық көрсетіп тиісті тәртіп сақтауға баланы машықтандыратын «Хан», «Жиырма бір», 
«Алтын сақа», «Ханталапай», т.б. асық  ойындары – ойлау мен қимыл әрекеттің тұтаса келіп тоғысатын 
тәлімдік, тәрбиелік үйлесімі басым, бала үшін қызықты ұлттық, мәні зор ойындар.
Ойын кезінде бала белсенді қарым-қатынаста болады, оның әсері ерік-жігеріне, эмоциясына ықпал 
етіп,  олардың  жақсы-жаманды  ажыратып,  адамгершілік  әдептеріне  жаттығуына  ықпал  етеді.  Ойын 
арқылы  баланың  бойына  сіңірген  машығы  –  тәуелсіздікке  қолы  жеткен  елдің  ертеңгі  азаматының 
азаматтық келбетінің бастауы, болашақ бағыт-бағдарының қозғаушы күші.
Сондықтан  елдің  болашағы  тәрбие  ісіне  тәуелді.  Тәрбие  ісіне  келелі  міндеттер  жүктелгендігін 
ескеріп қазақ балабақшасына арналған «Балбөбек» бағдарламасында былай деп көрсетілген: «...Жаңа 
қоғам мүддесіне лайық, жан-жақты жетілген, бойында ұлттық сана, ұлттық психология қалыптасқан 
ертеңгі қоғам иелері боларлық парасатты азамат тәрбиелеп өсіру – отбасының, балабақшаның, барша 
халықтың міндеті». Бұл талаптардың жүзеге асуы, алдымен, тәрбие ісіне басшылықтың педагогикалық 
тұрғыдан  жасалуына,  оның  дұрыс  ұйымдастырылуына  тікелей  байланысты  болса,  екінші  жағынан, 
жүргізілетін  тәлім-тәрбие  ісінің  мазмұнына  және  оны  баланың  қабылдап  меңгеру  мүмкіндігі  мен 
қажетін өтеудегі үйлесімдігімен шарттас [3].
Балалық  кезеңдегі  тәрбие  ісін  жүзеге  асырудың  тиімді  жолы  ойынға  байланысты  болғандықтан, 
педагогтар бір ауыздан «ойын – тәрбие ісін жүзеге асырудың тиімді құралы» деп пайымдайды. Өйткені 
мектепке дейінгі жастағылардың тәрбиесі мен дамуын ойынсыз жүзеге асыру мүмкін емес. 
 
Әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Егемен 
Қазақстан. – 2003. 26 желтоқсан.
2. Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы: Қайнар, 1994. – 48 б.
3.  Ноғайбекова  Б.Ж.,  Мақсұтова  Г.К.  Балаларды  тәрбиелеу  мен  оқытуға  арналған  «Балбөбек» 
бағдарламасы. – Астана, 2010. – 157 б.
Резюме
В статье рассмотрены вопросы развития познавательных действий детей дошкольного возраста с 
помощью казахских национальных игр. Раскрыта роль многовековых традиций и наследия казахского 
народа в области воспитания детей. Показана роль национальных игр как одного из важнейших ин-
струментов воспитания подрастающего поколения. Даны рекомендации по широкому внедрению воз-
рожденных национальных игр в воспитательный процесс детских дошкольных учреждений.
Summary
The  article  deals  with  the  development  of  cognitive  activities  of  preschool  age  children  with  Kazakh 
national games. The article considers the role of centuries-old traditions and heritage of the Kazakh people 
in the sphere of children education. There has been shown the role of the national games as one of the most 
important instruments for nuturing the younger generation. There is the recommendation on the widespread 
adoption of restored national games in the educational process of children’s preschool institutions. 

ҚМУ ХАБАРШЫСЫ 2 (34) 2012
52
ӘОЖ: 378.851

жүктеу/скачать 6,42 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: