Issn 2308-0590 Индекс 74661 редакциялық кеңес мағауин Мұхтар Қазақстанның халық жазушысы Ғарифолла Есім
жүктеу/скачать 1,51 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ
- ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 2015 №1 (26)
- Тірек сөздер
2015 №1 (26) 57 2015 №1 (26) Резюме Resume процесі шексіз құбылыстар, қозғалыстағы табиғатпен байланысы шебер суреттелген. Жазушы шығармаларында табиғат көп жағдайда жанданып отырады. Ол шығармадағы басты кейіпкерлердің бірі, бас кейіпкерлердің тағдыры оған қатынасымен анықталады. «Құм мінезі» повесіндегі табиғат әлемі бас кейіпкермен ылғи сырласып отырады. Құм дауылы оны, тіпті, дүр сілкінтіп, ұйқысынан оятқандай. Туған жер табиғатының сырын түсіне білген жазушы ұтымды салыстырулар, жаңа метафоралар, жарқын эпитеттер арқылы көркемдік әлемнің сұлулығын оқырманға жеткізе біледі. Мысалы, «аспандағы ай жарықтык қорғалап, таудың теріскей бетіне қараңғылық ұйыды, бейне бір алып қара мысық көсіле түсіп ұйықтап жатқандай" немесе "Қарқатынның әрі шоқтай ыстық, әрі мұздай суық құшағында жатқан Аман жарық дүниемен,... бозамық әлемнің бозөкпе тірлігімен мүлдем қоштасуға қуаты жетпеді» [5]. Әсіресе Оралхан Бөкеев шығармаларында бірден көзге түсетін, ішкі мазмұны бар пейзаж - қыс пейзажы. Аппақ, таза қар барлық таза нәрсенің - өмірдің, қуаныштың, бақыттың символы іспеттес. Табиғаттың әрбір құбылысынан деталь тауып, сол арқылы есте қаларлық, динамизм мен сұлулыкка толы образдар жасайды. Оралхан Бөкеев сонымен бірге дәстүрлі эстетикалық пейзажды да шебер қолданады. Оралхан Бөкеев табиғат қаталдығын, сұлулығын суреттей отырып, оның адам өміріне тигізер әсерін тек шаруашылық жағынан ғана емес, биологиялық жағынан да қарастырады. Белгілі жазушы Оралхан Бөкеевтің көркемдік әлемін қарастыра отырып, оның адам, табиғат туралы ғажайып ойларын түсінуге тырыстық. Жалпы параметрде алынған жазушының негізгі тақырыбы үлкен бір доға - кемпірқосақ іспетті болса, оның қаламынан туған «Мұзтау», «Құм мінезі», «Қар қызы», «Сайтан көпір», «Атау-кере» секілді повестері кемпірқосаққа өн беретін түрлі- түсті реңктері сияқты. Жазушы адамның өмірдегі орнына, бір- бірімен және табиғатпен қатынасына көңіл бөле отырып, жұмыр басты, сырттай қарағанда ешқандай айырмашылығы жоқ адамдарды бір- бірінен ерекшелейтін не, олар неге ұмтылады, мақсаты қандай деген сауалдарға барынша жауап береді.
1. Горький М. Әдебиет туралы. Алматы, 1982 2. Қирабаев С. Шығармалар. (Сын- мақалалар мен зерттеулер) ІІ том. Алматы. 1992 3. Бөкей.О. Таңдамалы шығармалар. І- том. Алматы, 1994 4. Бөкеев О. Біздің жақта қыс ұзақ. Алматы, 1984 5. Дербісалин Ә. Мезгіл және қаламгер. Алматы, 1968 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ This article is about the relations of human and nature in the stories of O. Bokeev. В данной статье автор рассматривает проблемы взаимоотношения человека и природы в повестях О.Бокеева. 58 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 2015 №1 (26) ӘОЖ 821.512.122 А.ЖҰМАҒҰЛОВ, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті ӘДЕБИЕТ ТАРИХЫН ДӘУІРЛЕУДЕГІ ХХ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ЖАҢА БАҒЫТТАР ХХ ғасырдың 60-жылдары кешегі кеңестік елдердің рухани және әдеби өміріне «жылымық» лебін сіңірді. Мызғымас кеңес мәдениеті мен өнеріндегі тұтас та үздік әдіс – социалистік реализм туралы сталиндік миф шайқалды, ақиқатқа ұмтылу жанданды [1,19-20]. Осы ретпен келгенде қазақ әдебиеттануында қазақ әдебиеті тарихының алты томдығының (1960- 1967) жазылуы да әдебиет тарихын жаңаша зерделеу, жүйелеу талабындағы ізденіс еді. Осы еңбектің екінші томының бірінші кітабында ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиетінің тарихы жан-жақты зерттелді. Сонымен қатар Қ.Жұмалиевтің «Қазақ әдебиет тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі» атты екі томдық еңбегі жарық көрді. «Онда Қажым Абайдың өмірі мен шығармашылығына кең талдау жасады, Абайдың қазақ әдебиетіндегі орынын, тарихи еңбегін, қазақтың әдеби тілін қалыптастырудағы қызметін жан-жақты қарастырады. Оның тілінің бейнелілік сипаттарын зерттеді» [2,257]. Әрине, Қ.Жұмалиевтің әдебиет тарихын дәуірлеуді ХVІІІ ғасырдан бастау ұстанымның біржақты тұстары болғаны анық. Алайда аталған кезеңдердегі әдебиет тарихының нақты зерттеу нысанына алынуы өзге дәуірлерді зерттеу, әдебиет тарихына тереңірек үңілу талабына да қозғау салды. Осы маңызды істе «Қазақ халқының жазба әдебиетінің тарихы қайдан, кімнен басталады» атты проблемалық мақаласын жазған ғалым Б.Кенжебаев өз пікір, ұстанымынан қайтпады. Зерттеуші 1959 жылғы конференциядағы әдебиет тарихын дәуірлеуге байланысты Қ.Жұмалиев пікірімен полемикасына қайта оралып, әдебиет тарихын VІІІ-ІХ ғасырлардан бастау туралы ұсынысын білдірді. «Сонымен, қазақ халқы жазба әдебиетінің тарихын VІІІ-ІХ ғасырлардан бастау қажет те, заңды», - деген пікірін нақты мысалдармен ғылыми негізді дәлелдеп берді. Қазақ халқына да ортақ болып табылатын көне дәуір мұраларынан бас тарту – әдеби дәстүр заңдылығын ескермеу әрі оған қайшы екенін: «ХІХ, ХХ ғасырдағы көп ақын-жазушыларымыз ешбір дәстүрсіз, не аспаннан түскендей, не жерден шыққандай болып қалады. Сондықтан, қазақ халқы жазба әдебиетінің тарихын ғылыми негізде, әдеби заңды етіп жасайық» [3], - деп негіздеді. Б.Кенжебаевтың бұл ұсынысына Қ.Жұмалиев «Қате пікір қағидаға айналмасын» атты мақаласымен жауап беріп, өз пікірін қорғады [4]. Полемикалық сипаттағы мақалалардағы әдебиет тарихын дәуірлеу мәселене байланысты пікір қайшылығына өзге де тарихшы, тілші, жазушы қауым үн қосты. Мысалы, М.Ақынжановтың «Халықтың құрылуы – жазба әдебиетінің түп қазығы»,
59 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 2015 №1 (26) Ә.Құрышжановтың «Кодекс Куманикс ескі мұрамыз», С.Мұқанов, Л.Рүстемовтердің «Үндес жыр–ортақ мұралар», Х.Сүйіншәлиевтің «Құнттап зерттеуді керек етеді» мақалаларын атауға болады. М.Ақынжанов өз мақаласында көне түркі әдебиет нұсқаларының қазақ халқының тарихы, әдеби тілімен тарихи байланысын кеңінен қарастырып, Б.Кенжебаев ұсынысын қолдады. Тарихшы: «Қ.Жұмалиевтің қазақ жазба әдебиетін Бұқардан бастау керек деген пікірі қазақ халқының құрылуын, тіл мен әдебиетінің қалыптасып дамуының тарихи жақтарын ескермеуден туған. Қ.Жұмалиев өз мақаласында Б.Кенжебаевтың ғылымдық зор мәні бар мәселе көтеруін мойындағысы келмейді, қызбалыққа салынады, кей жерлерде тиісе сөйлеп, дау-дамайдың ескі тәсіліне ұрынады. Әрине, мұндайдың керегі жоқ. Ондайын былай қойғанда, профессор Қ.Жұмалиевтің мақаласында құнды пікірлер де бар» [5], - дей келіп, қазақ халқының жазба әдебиетін VІІІ-ІХ ғасырдан бастауға болады деген көзқарасын білдірді. Тілші ғалым Ә.Құрышжанов «Кодекс Куманикс» сөздігінің тілін қазіргі қазақ тілімен салыстырмалы тұрғыдан талдап, ортақ белгілер мен ұқсастықтарының тілдік заңдылықтарын ашады [6]. Ал Х.Сүйіншәлиев қазақ әдебиеті тарихының бастауын көне
жазба ескерткіштермен сабақтастырады [7]. Осы мақалаларда көтерілген, қарастырылған мәселелер әдебиет тарихын дәуірлеудегі Б.Кенжебаев ұсынысының әдебиеттанудағы бірден бір дұрыс ұстаным екенін дәлелдей түсті. Және де Б.Кенжебаев әдебиет тарихын дәуірлеуге қатысты ой-пікірін проблемалық мақалалары арқылы ғылыми-зерттеушілік тұрғыдан үнемі нығырлаумен, нақты деректер негізінде дәлелдеудегі ізденісте болды. Мысалы, «Қазақ тілі мен әдебиетінің тарихы туралы» атты М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Томановтардың «Қазақ әдеби тілінің мәселелері» кітабына жазған рецензиялық сипатттағы мақаласында тілші ғалымдардың қазақ әдеби тілінің тарихын: 1. ХІХ ғасырдың жартысына дейінгі әдеби тіл. 2. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдеби тіл. 3. ХХ ғасырдың басындағы әдеби тіл. 4. Октябрь революциясынан кейінгі әдеби тіл тұрғысында дәуірлеулеріне сын көзімен қарайды. Қазақ халқының көне тарихының терең білгірі Б.Кенжебаев авторлардың ұлт тарихының байырғы жазу-сызуларын назардан тыс қалдырып, бертінгі дәуірлермен ғана шектелулеріндегі ғылыми дәйексіздікті: «Ақырында авторлардың көмескілетіп, қазақ бұрын мемлекет, ұлт болған жоқ, ертеде қазақтың жазу-сызуы, жазба әдебиеті болған жоқ, сондықтан қазақтың әдеби тілі кейін, ХVІІІ ғасырдың ақыры мен ХІХ ғасырдың басында пайда болды дегілері келеді» [8], - деп орынды ескертеді. Қазақ халқының отандық шежіресін тарата баяндап, сол кездегі қазақ тарихшылары дендеп бара бермеген маңызды мәселелерге ой салады. Түрік қағанаты, Алтын Орда дәуірі, Қазақ хандығына қатысты құнды тарихи деректер келтіріп, олардың бәрін жазу-сызу тарихымен байланыстыра саралайды. Түркі тектес халықтардың ру-ұлыстық дәуірі деген ғылыми терминді қолданып, олардың адамзаттық өркениеттегі орынын айқындайды. «Бұл халықтардың ру-ұлыстық дәуірінде өзінше әліппесі, жызу-сызуы болған. Олар бұрынғы ұйғыр, арамей әліппелері, Орхон-Енисей, Талас-Шу жазулары деп аталады» [113], - деп, көне әдебиет нұсқаларын негізге ала отырып, жазба әдебиеттің туу дәуірінен бастап Қазақ хандығы, ХІХ-ХХ ғасырлардағы әдебиет тарихының айтулы өкілдері шығармаларының мысалында ұлт әдеби тілінің тарихи сабақтастық арналарын көрсетеді. Көне түркі жәдігерліктерімен қатар Сыпыра жырау, Асанқайғы, Шалкиіз, Жиембет, Бұқар жыраулар есімдерін атап, әдеби дамудың дәстүрге ұласуын ХХ ғасыр басындағы әдебиеттегі ағартушы- демократтық, сыншыл-реалистік бағыттармен түйіндейді. Әдеби тіл мен әдебиет тарихының мынадай жүйедегі дәуірлерін ұсынады: «1. Қазақтың Х ғасырға дейінгі ру-ұлыстық, түрік текті халықтармен ортақ әдебиеті, ру- ұлыстық әдеби тіл; 2) қазақтың Х-ХV ғасырлардағы ұлыстық, тағы да түрік текті халықтармен ортақ әдебиеті, ұлыстық әдеби тіл; 3) қазақтың Қазақ хандығы тұсындағы ХV- ХVІІІ ғасырлардағы өзіндік әдебиеті, халықтық әдеби тіл; 4) қазақтың ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр 60 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 2015 №1 (26) басындағы жаңа, сыншыл-реалистік әдебиеті, ұлттық әдеби тіл» [9]. Әдебиетші ұлыстық дәуірден бастап ұлттық дәуірге дейінгі әдеби тіл мен әдебиеттің дамуының тарихи кезеңдерін хронологиялық тұрғыдан жаңаша зерттеудің нақты бағыт-бағдарын да айқындап берді. Ғалым Р.Бердібаевтың: «Үлкен оқымысты
Б.Кенжебаевтың отаншыл аңсардан туған татымды, жаңашыл еңбектері халық мәдениетінің тарихын тереңдеп тексерудің жақсы үлгісі болып табылады» [10,397], - деген бағасы Б.Кенжебаев еңбектерінің отаншылдық биіктегі мұрат-мақсатын танытады. ХХ ғасырдың 60-жылдары ежелгі дәуір әдебиеті, Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиетті зерттеуде ұлттық әдебиеттануда үлкен қадамдар жасалды. Х.Сүйіншәлиевтің «Шалкиіз жырау», М.Мағауиннің «Асан Қайғы», «Қазтуған жырау», «Әдебиетіміздің тарихы арыда жатыр», «Шал ақын» мақалалары хандық дәуір әдебиетінің тарихын айқындаудағы батыл қадамдар болды. Сонымен қатар Ә.Дербісалиннің «Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті» (1966), Ү.Субханбердинаның «Айқап» бетіндегі мақалалар мен хабарлар», «Қазақтың революциядан бұрынғы мерзімді баспасөзіндегі материалдар» (1963), М.Қаратаевтың «Социалистік реализмнің қазақ прозасында қалыптасуы» (1965), Қ.Жұмалиевтің «ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті» (1967), «Стиль - өнер ерекшелігі» (1966), Б.Кенжебаевтың «1920 жылдардағы қазақ совет әдебиеті» (1961), А.Нұрқатовтың «Абайдың ақындық дәстүрі» (1966), Б.Шалабаевтың «Қазақ романының тарихы» (1966), З.Ахметовтің «Казахское стихосложение» (1964), Т.Әбдірахмановтың «Жаңа ғасыр көгінде» еңбектері жарық көрді. Мысалы, Ә.Дербісалиннің «Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті» еңбегінде ХХ ғасыр басындағы әдебиеттегі демократияшыл бағыттың дамуы С.Көбеев, С.Торайғыров, М.Сералин, С.Дөнентаев шығармашылықтары негізінде талданған. Осы бағыттың қазақ қоғамының рухани серпілісі мен халық санасын оятудағы қуатты күші: «ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ қоғамының даму процесінде жаңа бір кезең туып, тұтас халықтық сана ояна бастады» [11,46-47], - деп байыпты бағаланды. Ғалым маркстік-лениндік әдіснама талабын ұстанғанымен кейінгі зерттеушілік ой- пікірде ояну дәуірі деп аталған кезең әдебиетінің басты ерекшелігін ашуға ұмтылған. Өз кезегінде А.Нұрқатовтың «Абайдың ақындық дәстүрі» зерттеуінің «Абай творчествосының дәстүрлік және жаңашылдық сипаттары», «Абай тұсындағы ақындар», «Абай дәстүрлерінің арнасында», «Орыс реализмінің дәстүрлері және қазақ әдебиеті», «Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы» тарауларында қамтылған ғылыми мәселелер бір
ғана ұлы
ақын шығармашылығының дәстүрі арнасында әдебиеттанудағы дәуірлік маңызға ие болған өзекті арналарын әдеби-теориялық тұрғыдан саралауымен ерекшеленеді. Бұл ретте ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі, яғни Абайдың реалистік дәстүрінің ХХ ғасыр басындағы әдебиеттегі жалғастығын: «ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақтың демократияшыл әдебиеті - сол кездегі халық өмірінің, әлеуметтік сілкінулер мен сергудің шежіресі іспеттес» [12,153], - деп негіздеуі, әрі әдеби-тарихи мән-мағынасы ерекше сипаттағы бұл азаматтық және суреткерлік мұрат-мақсаттарының түп төркіні ұлы ақын тағылымынан туған құбылыс болып табылатынын обективті тұжырымдауы әдебиетші ғалым ұстанған әдістемелік негіздеріндегі көркемдік-эстетикалық, ғылыми принциптерінің өзіндік биігін де айқындайды. Әдебиет тарихын дәуірлеу мәселесін ғылыми негізді зерттеуде әрі оның көне дәуірлерін айқындауда «Ежелгі мәдениет куәлары» (1968) атты ұжымдық кітап жарияланып, Х.Сүйіншәлиевтің «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері» (1967), Б.Кенжебаевтың «Көне әдебиет туралы» (1969), , М.Мағауиннің «ХV-ХVІІ ғасырларда жасаған қазақ
ақын, жыраулары» (1965), М.Жолдасбековтің «Көне түркі ескерткіштері және олардың қазақ әдебиетіне қатысы» (1969), Ы.Дүйсенбаевтың «Октябрьге дейінгі қазақ әдебиетін зерттеу проблемалары (ХVІІІ, ХІХ және ХХ ғасырдың бас кезі)» (1967) деген тақырыпта диссертациялық зерттеу еңбектері жазылды.
Х.Сүйіншәлиев еңбегінде қазақ әдебиетінің тарихи қалыптасуының ҮІІІ-ХҮІІІ 61 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 2015 №1 (26) ғасырлардағы дәуірлері жүйелі, әрі нақты шығармалар негізінде әдебиеттануда алғаш рет зерттеу нысаны тұрғысынан талданды. Кітапта ғалым қазақ әдебиетінің тарихын қарастыруда мынадай хронологияны басшылыққа алған: 1. Ерте дәуір әдебиеті (қазақ әдебиетінің түп төркіндері, ХV-ХVІІ ғасырлар әдебиеті, ХVІІІ ғасырдағы әдебиет) 2. ХІХ ғасырдағы әдебиет (дәстүрлі әдебиет, реалистік жаңа әдебиет) [13,15-285]. Ал
М.Жолдасбековтің диссертациялық зерттеуі қазақ әдебиетінің тарихи бастауында тұрған көне түркі ескерткіштерін алғаш рет зерттеп, әдебиет тарихын дәуірлеудегі ғылыми-зерттеушілік ой- пікірдің орнығуын әдеби-тарихи, әдеби- теориялық тұрғысынан негіздеп, қазақ әдебиетінің тарихын көне түркі дәуірімен тарихи сабақтастықта қарастырудың өзекті арналарын айқындаса, М.Мағауин зерттеуі Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиетті, жыраулар мұрасын, оның айтулы
тұлғаларының өмірі
мен шығармашылығын тұңғыш рет жан-жақты талдауымен ұлттық әдебиеттануға түбірлі өзгерістер әкелді. Өйткені әдебиет тарихын дәуірлеуді ХҮІІІ ғасырдан бастау мәселесі Ы.Дүйсенбаевтың құрастыруы және алғы сөзімен жарық көрген «Үш ғасыр жырлайды» (Революцияға дейінгі қазақ ақындарының шығармалары) (1965) жинағында да көрініс тапқан болатын. Мысалы, жыраулар мұрасына күмәнмен қараған ғалым: «Тек ХVІІІ ғасырдың екінші жартысынан былай қарай ғана жекелеген ақындар шығып, олардың тарихта аттары анық болғаны, жыр-толғаулар шығарғаны күмән туғызбайды»[14,7], - деп жазды. 1965 жылы Б.Кенжебаев ҚазМУ-дың филология, журналистика факультеттерінің қазақ бөлімдеріне «Ежелгі әдебиет» атты дербес лекциялық курс енгізді. Ал 1967 жылы Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншәлиев, М.Жолдасбеков, М.Мағауин, Қ.Сыдиқов құрастыруларымен «Ертедегі әдебиет нұсқалары» атты тұңғыш хрестоматия жарық көрді. Ұлттық әдеби және рухани өмірге соны тыныс дарытқан бұл еңбек «Қазақ әдебиетінің ең көне, ежелгі әдебиеттерінің бірі екендігін дәлелдеді» (М.Жолдасбеков). Қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеуде ғалымдар мынадай жүйелеуді ұстанды: І. Көне әдебиет (V- ХІV ғасырлар арасы). Қазақ ру-тайпаларының ежелгі ру-ұлыс дәуірлеріндегі әдебиеті. Көбінеше, сол замандардағы түркі ру-тайпаларына ортақ әдебиет. ІІ. Хандық дәуіріндегі әдебиет (ХV-ХVІІІ ғасыр арасы). Қазақтың төл әдебиетінің басталауы. ІІІ. ХІХ ғасырдағы әдебиет. ІV. ХХ ғасыр басындағы (1900-1920) бұқарашыл әдебиет. Ү. Социалистік дәуір әдебиеті [15,12]. Қазақ халқының өткен тарихын, мәдениетін, әдебиетін кеңінен қарастырған ғалымдар әдебиет тарихын көне түркі дәуірінен бастаудың ғылыми және әдістемелік негіздерін айқындауда әдебиеттанудағы озық ғылыми тәжірибелерді терең білгірлікпен ұштастырып, көркемдік ойлаудың тарихи бастауларын дәлелдеп берді. Соның барысында әдеби дамудың тарихи сабақтастық, дәстүр мен жалғастық мәселелеріне жаңаша қарау, жаңаша зерделеудің бағыт-бағдарына түбірлі өзгерістер әкеліп, дәуірлеуге қатысты қалыпты көзқарастан арылтты. Оған кітаптың екі бөлімінде қамтылған көне түркі әдебиеті үлгілері мен жыраулар поэзиясы, сонымен қатар оларға қатысты ғылыми талдауларға түбегейлі жол салып берді. Біріншіден, Орхон ескерткіштері, «Оғуз наме», Жүсіп Баласағұнидің «Құтадғу білік», Махмұд Қашғаридің «Дивни луғат ит - түркі», Ахмет Игүнекидің «Хибату хақайық», сондай-ақ «Мухаббат наме», «Оғуз наме» тәрізді көне әдебиет нұсқалары талданып, олардың қазақ тіліндегі аудармалары берілді. Екіншіден, Қазақ хандығы дәуірінің Асанқайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жиембет, Марғасқа, Бұқар жырау, Ақтамберді, Тәтіқара, Көтеш, Шал сынды ақын-жыраулардың өміріне қатысты тың деректер қамтылып, толғау-жырлары, өлеңдері ұсынылды. Сөз бастаған шешен, қол бастаған батыр болған жырау тұлғасының өзіндік қасиеттері сипатталды. Үшіншіден, ХІХ ғасыр әдебиетінің Абыл, Ақтан, Қашаған, Аралбай ақын-жыраулардың мұралары енгізілді. Жыраулар поэзиясының қазақ сөз өнерін еселеуге қосқан поэтикалық қуаты, эстетикалық танымы ұлттық сипатта қарастырылып, толғау- жырларының тақырыптық-идеялық өзегі елдік пен ерлік болғаны тұжырымдалды. Мысалы, «Шалкиіз жырау әдебиетіміздің тарихында өшпес із қалдырды. Ол сахара эпосын жасаушылардың 62 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 2015 №1 (26) бірі болды» [15,17], «Жырау өз толғауларында халықты басқыншылармен аянбай күресуге шақырды, дұшпанға соққы берер, жеңіс күні туар сәтті армандайды. Сондықтан Ақтамберді жырларының негізгі сарыны да ерлік, азаттық үшін күрес»
[15,19], «Үмбетей
шығармаларындағы негізгі бағыт - философиялық, дидактикалық сарын, өмір, болмыс туралы ойлар» [15,19] өзге де ғылыми талдаулар мен эстетикалық бағалаулар қазақ әдебиетіндегі жыраулар тұлғасының алар орынын тануда маңызды болды. М.Мағауиннің «Қобыз сарыны» зерттеуі жыраулар поэзиясын нақты зерттеу нысаны етіп алуымен әрі қазақтың ұлттық әдебиетінің ХV- ХVІІІ ғасырлардағы өкілдері жыраулар мұрасын кешенді талдауымен қазақ әдебиеттануындағы тың еңбек болды. Қазақ халқының азаматтық тарихын тануда және де жыраулар поэзиясында көрініс тапқан тарихи маңызды дәуірлердің болмыс-бітімін айқындауда монографиялық еңбек қоғамдық санаға айрықша ықпал жасады [16]. Әдебиет тарихын халықтың азаматтық тарихымен байланыста алуы (Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет) зерттеушінің әдебиет тарихын дәуірлеудегі геторогенді принципті негізге алғанын, ал жыраулар тұлғасы (қолбасы батыр, сөз бастаған шешен, көріпкел әулие т.б.), олардың поэзиясының көркемдігін ашудағы (толғау, ой толғау, сыр толғау) әдеби-теориялық талдаулар автогенді принципті ұштастыруын көрсетеді. Бұл қазақ әдебиеттануында әдебиет тарихын дәуірлеу мәселесінің ғылыми негіздерінің жаңа сапалық деңгейге ойысқанын да айқындайды. Бұл ретте әдебиет тарихын дәуірлеудің ғылыми принциптерін қарастырған орыс ғалымы П.Сакулин әдебиеттің тарихын дәуірлеу геторогенді емес, автономды, автогенді принципке негізделуі керектігін ескертеді [17,65]. Автогенді принцип негізінде жанрлық талдаулар талаптары басты орынға қойылады. Ғалым пікірі орынды айтылғанымен, сол тұстағы қазақ әдебиеттануы үшін әдебиет тарихын дәуірлеудің геторогенді принципі тиімді болып табылатын еді. Өйткені идеологиялық қысымдағы ұлт тарихын тану – әдеби мұраны зерттеу және де тарихи тақырыптағы туындылардың жазылуы барысында жүзеге асқанын назардан тыс қалдыруға болмайды. Бұл ретте әдебиет тарихын
дәуірлеудің принциптеріне байланысты пікір білдірген Е.Тілешовтің: «Әдебиеттің халық тарихымен тақырыптық- идеялық жағынан белгілі дәрежеде байланысын жоққа шығармастан, сөз өнерінің ішкі даму заңдылығы да бар екендігін, болатындығын бірінші кезекте ұстауымыз керек һәм әдебиет тарихын дәуірлеуде басшылыққа алып отыруға міндеттіміз» [18,241], - деген тұжырым орынды айтылған. Осы тұрғыдан келгенде, М.Мағауиннің геторогенді принциппен қатар автогенді принцип негізінде жыраулар поэзиясының көркемдігін ашудағы әдеби- теориялық талдаулар жасауы ұлт әдебиетінің өзіндік сипатын танудан туған деуге болады. Соның барысында әдебиеттануда жыраулар поэзиясы деген ғылыми атау орнықты. Зерттеуші ХV-ХVІІІ ғасырлар арасындағы хандық дәуір әдебиеті тарихын жүйелі зерттеп: «Туған әдебиетіміздің түп негізі көне дәуірге – түркі тайпалары әлі жеке-жеке халық болып жіктелмеген, ортақ мәдениет, ортақ мұра жасап жүрген кезеңге барып тіреледі. Ал туыстас түркі руларының бір тобы қазақ деген атпен бөлініп, өз мемлекетін құрумен байланысты, ХV ғасырдың орта шенінен бастап дербес, қазақ атымен аталатын әдебиет аренаға шығады» [16,151-152], - деп дәстүр сабақтастығының тамыры тереңде жатқанын түйеді. Әдеби дамудағы жыраулар поэзиясындағы жанрлық түрленулер Шал ақын шығармашылығы негізінде дәлелденіп, реалистік әдебиетке ойысудың табиғаты зерделенді. жүктеу/скачать 1,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|