Issn 2308-0590 Индекс 74661 редакциялық кеңес мағауин Мұхтар Қазақстанның халық жазушысы Ғарифолла Есім

45

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2015  №1  (26)

Тілсіз, саңылаусыз, меңіреу, шойын қараңғылық.

Тыста  ай  тумаған,  аспан  бұлтты  сияқты.  Сол

қара  аспан  төмен  құлап,  жер  бетін  тұмшалап

басып қалғандай. Сыртқа қараған терезе үңірейіп

көрінсе керек еді, түнекпен астасқан, ешқандай

белгі, бедер жоқ. Тым құрса кең көшеден арлы-

берлі  өткен  машиналар  жарығы  аңдалмайды.

Терезе  сыртқы  жалпақ  дүниеге  емес,  тура

құрдымға бағытталғандай. Ал отырған үйіңіздің

есік,  қабырғасы  жоқ,  қараңғылық  әлеміне

тоғытылған.  Төңірек  түгел  тылсым».  Адам

бойындағы алдыңғы күндерге деген мазасыздық

айналасындағы  дүниелерді  шиеленісті  етіп

жібереді. Бір ғана жарықтың сөнуі тұтас дүниені

қараңғылық басқандай үрейлі сезімге әкеледі.

Бұл  адамда  жасырынып  жатқан  өзгеше  сана

қабылдауының бар екенін дәлелдейді.

      Зерттеуші Л.В.Сафронова өзінің ғылыми

зерттеуінде автор мен кейіпкер проблемасының

психоаналитикалық 

теориясы 

мен

практикасына тоқтала отырып, олардың өзара

қатынас  тәсілдерін  жүйелейді.  «Ресейдегі

психоталдау негізінен  қолданбалы сипатқа ие

бола  отырып,  постмодернистік  эстетика  мен

постструктуралистік  талдауға  мәнді  ықпал

жасады. Н.Осипов, Л.Выготский, И.Григорьев,

П.Попов социологизмді психоталдауға тартып,

фрейдизмді  марксизммен  тоғыстырғысы  кеп,

З.Фрейдтің  панбиологизм  теориясына  қарсы

қояды. Н.Осиповты ұнамсыз персонаждарға –

сайтан,  ібіліс,  мыстан  және  басқа  да  зұлым

күштерге жинақталған   үрейдің болмысы өлімге

бастау  мәселесі  қызықтырады.  И.Ермаковтың

ойынша  шығармашылықтың  басты  мақсаты

автордың өзіне қоғамның қатынасын өзгертуге

деген  талпыныстан  тұрады.  А.Халецкийдің

еңбегінде  шығармашылықтың  «либидоздық

қуаттың  сыртқа  тебуі»  («отток  либидозной

энергии») болатындығы дәйектеледі. Осылайша

автор мен кейіпкердің күрделі, кей сәттердегі

шым-шытырық байланысы туындыдағы әдепкі

сюжет  пен  идеяның  байланысын  өзгертіп

жіберді де, тұтас қақтығысты әлем тудырады.

Адам танымының күрделі болмысы кейде

қалыпты  ойдан,  қабылдаудан  аулақтап  кетеді.

Оған  себеп  болатын  ішкі,  сыртқы  жағдайлар,

орта ахуалы, психологиясы. Бұл кезде кәдімгі

адами  тірліктің  болмысы  өзгереді.  Өзінің

күнделікті  тіршілік  аясы  болған  орта  басқа

сипатқа  енеді.  Осы  кезде  адамның  ой-

парасатына да өзгешелік енеді. Бұл өзіне етене

ортадағы адамда да туындайтын құбылыс. Кейде

адамның сыртқы өмірмен болатын қақтығысы

оның  санасына  кіріп,  өзді-өзімен  «екіге

жарылып», екіұдай тірлік кешеді. Әрине, мұндай

түрде  адам  ұзақ  өмір  сүре  алмайды.  Себебі,

тиянағы  мен  байламы  жоқ  ортадан  аулақтап

кетуге болар, ал өз-өзіңнен қашықтай аласың ба?

М.Мағауин мистикалық тәсіл, постмодернистік

«канондық ойын» элементтерін өзіндік стильмен

қолдана  алған.  Мұндағы  диалог-монологтік

кірігу, автор мен кейіпкердің жарыспалы көрінуі

қазақ прозасында соңғы жылдары көрініс бере

бастаған полифониялық сипатты танытады.

Әдеби ортада көптен бері жазушыларды

сынға  алып,  тәуелсіздік  кезеңін  бейнелеген

туынды жоқ, қаламгерлер белсенділіктен ажырап

қалды  деген  пікірлерге  бірден-бір    тосқауыл

болатын  шығарма  Мұхтар  Мағауиннің  осы

«Жармақ»  романы деуге болады. Ұлт болшағы,

қоғамның дұрыс жолмен ілгері дамуы үшін  тек

мақтау емес, ішкі келеңсіздіктерді боямасыз ашып

көрсету  көркем  шығарманың  басты  міндеті.

«Жармақты» сол үдеден шыққан айтулы туынды

дей аламыз.

Шығарма тілі жатық. Жеңіл оқылады. Рас,

баяндауда ауыз екі сөйлеу тілі, ауызша әңгіме айту

үрдісі сақталған. Өйткені, оқиға бірінші жақтан

баядалуына орай кейіпкер тілі болып есептеледі.

Бұл сипат образдың айқын көрініс табуына да

қызмет етіп тұр.

Әдебиет

1.Қасқабасов С. // Қазақ әдебиеті. 2010, 15

қаңтар.

46

Resume

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2015  №1  (26)

The author in his article "M. Magaun’s "Garma" novels" analyzes the peculiarities of the language

of the writer.

Резюме

Автор в статье  анализирует мастерство и особенности   языка  писателя.

47

ӘОЖ 821.512.122

Ж.АЙМҰХАМБЕТ, филология ғылымдарының докторы

Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ қазақ әдебиеті кафедрасының профессоры

ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ПОЭЗИЯНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ МИФОПОЭТИКА

Әдебиеттің, оның ішінде белсенді жанр

болып  саналатын  поэзияның  дамуына

қоғамдағы әлеуметтік-саяси өзгерістердің белгілі

дәрежеде ықпал ететіні заңдылық. ХІХ ғасыр

мен  ХХ  ғасырлар  тоғысындағы  әлеуметтік

өзгерістер  мен  саяси  төңкерістер  орыс

поэзиясының дамуында да үлкен із қалдырса,

Ресей  империясының  құрамындағы  отар

елдердің бірі болған қазақ рухани мәдениетінде

де үлкен өзгерістердің бой көрсетуі заңдылық

еді.  Ұлы  Абай  дүниеден  өткеннен  кейін

поэзияда өзіндік даралығымен құбылыс болып

көрінген  эстет  ақын  Мағжан  Жұмабаев

шығармашылығына  негізінен  осы  үлкен

өзгерістер мен көркемдік ізденістер тән болды.

Ғасырлар тоғысындағы көркем мәдениет

– Ресей мәдени мұрасындағы маңызды беттер

болып  саналады.  ХІХ  ғасырдың  90

жылдарынан  басталып,  ХХ  ғасырдың  он

жетінші жылдарына дейін Ресей өмірінің барлық

жағы  –  экономика,  саясат,  ғылым  мен

технология, мәдениет пен өнер жаңарды. Оның

ішінде  әдебиеттегі  өзгеріс  барынша  белсенді

болды.

«Орыс  классикалық  әдебиеті  дәуірінен

жаңа әдеби дәуірге өту жалпы мәдениеттік және

әдебиет ішкі өмірінде эстетикалық өлшемдерді

ауыстыруға  ұмтылу,  әдеби-көркем  тәсілдерді

түбегейлі  жаңарту  бағытында  бейбіт  сипатта

бола қойған жоқ. Осы кезеңде орыс поэзиясы

барынша  қарқынды  түрде  өзгеріп,  жаңарды.

Пушкин  дәуірінен  кейін  жалпы  мәдениеттік

сахнаға шыққан  бұл кезең кейіннен «поэтикалық

қайта өрлеу» немесе «күміс ғасыр» деген атқа ие

болды»  [1;534],  –  деп    сипатталады  ХІХ

ғасырдың аяғы, ХХ ғасырдың басындағы орыс

поэзиясы.

ХІХ  ғасырдың  соңы  мен  ХХ  ғасырдың

басындағы орыс  мәдениеті мен көркем әдебиеті

декаденттік  ағымның  кеңінен  таралуымен

сипатталды.  Идеялық  қайшылық  және  түрлі

мағыналылық  тек  көркемдік    бағыттар  мен

ағымдарға ғана емес, жекелеген қаламгерлердің,

суретшілер 

мен 

композиторлардың

шығармашылығына  да  тән  болды.  Орыс

әдебиеттанушылары Гаспаров [2], Гуковский [3]

және  Хансе-Леве  [4]  бұл  кезең  поэзиясының

ерекшеліктері  жайлы  ғылыми  еңбектерінде

көркем  шығармашылықтың    жанрлық  және

түрлік жаңару кезеңі болғанын атап көрсетеді.

Әдеби  көркем  мұраға  деген  көзқарас,

идеологияның  салқыны,  төңкерісшіл-

демократтардың әдеби дамудағы ролі әдебиетте

түрлі  ағымдардың  көбеюіне  алып  келді.  Бұл

жаңарулар қазақ поэзиясына да тән еді.

Ғасырлар 

тоғысындағы 

орыс

поэзиясының  басты  жетістігі    символизм,

акмеизм,  футуризм  сияқты  модернистік  ағым

Мақалада автор ХХ ғасыр басындағы поэзияның көркемдік ерекшеліктеріне тоқталады.

Сонымен  қатар  мифопоэтикалық  мәтіндердің  қазақ  поэзиясының  дамуына  әсерін  талдап

көрсетеді.

Тірек сөздер: поэзия, мифопоэтика, ХХ ғасыр басындағы әдебиет, көркемдік ерекшелік.

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2015  №1  (26)

48

суреткерлерінің қайраткерлігімен  байланысты

болды.

Күміс  ғасыр  поэзиясына  тән  болған

модернистік ағымның Ресейдегі алғашқы әрі ең

белсенді тармағы символизм болды. Қалыптасуы

және дүниетанымдық ұстанымы жағынан орыс

символизмі  екі  кезеңге  бөліп  қарастырылады.

1890  жылдары  алғашқы  өкілдерін  «үлкен

символистер» деп атаса (олардың қатарында

В.Я.Брюсов, К.Д.Бальмонт, Д.С.Мережковский,

З.Н.Гиппиус, Ф.К.Сологуб, т.б. аталады), кейінгі

жылдардағы  «екінші  толқынды»    «кіші

символистер»  (олар:  А.А.Блок,  А.Белый,

В.Иванов,  т.б.)  деп  атады.  1900  жылдары  тың

күш,  жаңа  ізденістермен  ағымды  барынша

дамытқан «кіші символистерді» алдыңғы толқын

символистерден  тек  жас  қана  емес,  өзіндік

шығармашылық бағыттары мен дүниетанымдық

айырмашылықтары да ерекшелеп тұрды [1; 535].

Символизм 

философиясы 

мен

эстетикасының  қалыптасуына  антикалық

дәуірдің философы Платонның көзқарастарынан

бастап,  В.С.Соловьев,  Ф.Ницше,  А.Бергсонға

дейінгі философиялық жүйедегі  түрлі ілімдердің

әсер-ықпалы болды. Симиволистердің түсінігі

бойынша,  шығармашылық  –  суреткерге  ғана

белгілі құпия ойларды санадан тыс, интуитивті

пайымдау  болып  табылады.  Аңғартылатын

құпияны бұдан басқаша жеткізе бейнелеу мүмкін

емес. Символистердің ішіндегі ірі  теоретик Вяч.

Ивановтың 

сөзімен 

айтсақ, 

поэзия

«айтылмайтын ойдың құпия жазбасы» [1; 536].

Суреткерден ерекше сезімталдық қана емес, нәзік

тұспалдау шеберлігі де талап етіледі. Өлең сөздің

құндылығы  –  толық  айтып  тастамауда,

мағынаның  жасырын  болуында.  Символизм

суреткер пайымдаған құпия мәннің  поэтикалық

бейнеленуінің басты құралы болды.

Символизмде  ақын  мен  тыңдаушы

аудитория  арасында  жаңаша  қарым-қатынас

орнатылды.  Символист  ақын  жалпыға  бірдей

түсінікті  болуға  ұмтылмады,  себебі  мұндай

түсінік кәдімгі қарадүрсін логикаға негізделген.

Ол  барлығына  бірдей  емес,  арнаулыларға,

оқырман-тұтынушыға  емес,  оқырман-

шығарушыға,  бірлескен  авторға  ғана  назар

аударды.  Символистік  лирика    адамның

«алтыншы  сезімін»  оятты,  оның  қабылдауын

шиеленістірді және нәзіктендіре түсті, суреткерлік

интуициясын дамытты. Бұл үшін символистер

сөздердің  ұқсату  мүмкіндіктерін  барынша

пайдаланды,  көркемдік  қабылдауға  әртүрлі

мәдениеттің сарындары мен образдарын  қосты.

Көркем  реминисценцияның    сүйікті  қайнар

көздері  гректер  мен  римнің  архаикалық

мифологиясы 

болды. 

Олардың

шығармашылығында  нақ  осы  мифология

әмбебап  психологиялық  және  философиялық

моделдердің    қоймасы  болумен  қатар,  адам

жанының тереңіне үңілетін, сондай-ақ заманауи

рухани  проблематиканы  танытудағы  оңтайлы

тәсіл боды.  Символистер дайын мифологиялық

сюжеттерді  пайдаланып  қана  қойған  жоқ,

өздерінің жеке мифтерін де шығарды. Мифтік

шығармашылық  –  символизмнің  тұрақты

дүниетанымы  әрі  поэтикасы  деуге  болады.

Ақындар  дәл  осы  тәсілді  өмір  мен  өнерді

жақындатудың, біріктірудің құралы деп қарады.

Бұл ерекшелік әсіресе, Ф.К.Сологуб, В. И.Иванов,

Андрей Белый шығармалашылығынан ерекше

көрінді.

Символизм  орыс  поэтикасын  көп

жаңалықтармен  байытты.  Символистер

поэтикалық  сөзге  көп  мән  дарытып,  оларды

қосымша  реңктермен,  тың  мағыналармен

түрлендірді.  Олардың  ізденістері  поэтикалық

фонетика  аясында  да  көп  жемістерін  берді.

Бейнелі ассонанстар мен әсерлі алллитерациялар

К.Д. Бальмонт, В.Я.Брюсов, И.Ф.Анненский,

А. А.Блок, Андрей Белый поэзиясының негізгі

айшықтары  болды.  Орыс  өлеңінің  ұйқастық

мүмкіндіктері кеңейіп, шумақ әртүрлі қырымен

көрінді.    Бұл  әдеби  ағымның    басты  қызметі

пішіндік  жаңалықтармен  байланысты  деуге

болады.

Символизм 

жаңа 

философиялық

мәдениетті 

туындатуға 

тырысты.

Құндылықтарды  бағалаудың  азапты  кезеңінен

өте  отырып,    жаңа  әмбебап  дүниетанымды

қалыптастыруға ұмтылды. Индивидуализм мен

субъективизмнің  шырқау  шегін  бағындыра

отырып,    жаңа  ғасыр  басында  суреткердің

қоғамдағы орны жайлы  жаңаша мәселе қойды.

Күйзеліс атаулы адамдарды қайтадан біріктіретін

өнер  түрін  туындатқан  қозғалысты  бастады.

Сыртқы сипатында пішіншілдік мен дегдарлықты

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2015  №1  (26)

49

таныта отырып,  символизм өз тәжірибесінде

жаңа  мазмұндылықты  көркемдік  түрмен

толықтырды.  Ең  бастысы,    өнерді  барынша

дараландырды.

Символизмнің  соңын  ала  поэзия

сахнасына  шыққан  күміс  ғасырдың  тағы  бір

ерекшелігін сипаттайтын ағым – акмеизм – 1910

жылы  өздерінің  бастаулары  бойынша

символизмге  жақын    жас  ақындардың

үйірмесінде    дүниеге  келді.  Олардың  өзара

жақындасуына  әсер  еткен  символизмнің

поэтикалық  тәжірибесіндегі  символистік

теорияның  утопизмі  мен  дерексіздігіне

қарсылық көрсету болды.  1911 жылдың қазан

айында  жаңа  «Ақындар  цехы»  үйірмесінің

тұсауы  кесілгені  орыс  әдебиеті  тарихынан

белгілі. Үйірменің бұлайша аталуы  мүшелердің

поэзияға  таза  кәсіптік  шеңбердегі  қарым-

қатынасын аңғартады. «Цех» қатысушылардың

дүниетанымдық  ерекшеліктеріне  қарамастан

пішіндік шеберліктің мектебіне айналды. Оның

жетекшілері белгілі ақындар Н.С.Гумилев пен

С.М.Гордецкий болды.

«Цехтың»  кең  көлемдегі  мүшелерінің

ішінен акмеистердің шағын тобы бөлініп шықты.

Бұл  шағын  топтың  қатарын  Н.С.Гумилев,

А.А.Ахматова, 

С.М.Гордецкий,

О.Э.Мандельштам, В.И.Нарбут сияқты ақындар

құрады.    Акмеистер  өздерінің  «Гиперборей»

журналын шығарды. Бұл журналдың редакторы

М.Л.Лозинский болды, журналдың барлығы 10

номері  жарық  көрді.  Сондай-ақ,  «Ақындар

цехы» альманахын да шығарды.

Акмеистер  өздерінің  жеке  философия-

эстетикалық  бағдарламаларын  жасаған  жоқ.

Акмеист  ақындар  өнер  табиғатына  қатысты

символистердің  көзқарастарын  бөлшектеп,

солардың  салған  ізімен  суреткердің  ролін

барынша дәріптеді. Символизмді «бағындыру»

жалпы идея шеңберінде ғана емес, поэтикалық

стилистика  аумағында  да  жүзеге  асты.

Акмеистер  үшін  символизмдегі  тиімсіз

импремиссионистік құбылмалылық пен сөздің

тұрақсыздығы,  ең  бастысы  –  шындықты

қабылдауды  танылмағанның  белгісі,  жоғарғы

ақиқаттың  өңін  айналдыру  сияқты    тұрақты

тенденция керексіз.

Акмеизм  поэзиясындағы  басты  белгі  –

жаратылыстағы  алуан  түрлілік  пен  жарықты

көркемдік  игеру.  Акмеистер  пішіннің

стилистикалық  тепе-теңдік,  бейнелерді

кескіндеудегі  анықтық,  айқын  құрылым  мен

детальдардың нақтылығы сияқты элементтерін

жоғары бағалады. Олар лирикалық қаһарманның

ішкі әлемін берудің аса нәзік жолдарын жүзеге

асырды.  Сезім  халі  тікелей  көрсетілмей,

психологиялық 

маңызды 

әрекетпен,

қозғалыспен,  заттарды  санамалап  көрсетумен

бейнеленді.  Мұндай  күйзелісті  көңілді

«заттандыруға» 

талпынушылық–

А.Ахматованың көптеген өлеңдеріне тән сипат

болды.  Акмеистердің  материалдық,  заттық

әлемге  ерекше  назар  аударып,  «үңіле»

пайымдаулары  олардың  рухани  ізденістеріне

кедергі бола алған жоқ. Жылдар өте келе, әсіресе

соғыс  басталғаннан  кейінгі  уақытта    жоғары

рухани 

құндылықтар 

акмеистер

шығармашылығының негізіне айналды. Ождан,

күмәндану,  жан  әлеміндегі  күйзеліс,  өзін-өзі

айыптау    сарыны  акмеистер  шығармаларында

тұрақты  орын  алды.  Акмеистік  құндылықтар

сатысында  мәдениет  жоғары  орында  тұрды.

О.Э.Мандельштам  акмеизмді  «Әлемдік

мәдениетті  аңсау»  деп  атауы  тегін  емес.  Егер

символистер үшін мәдениет өмірді түрлендіру

құралы ғана, ал футуристер үшін материалдық

тиімділік болса, ендеше акмеистер үшін мәдениет

өз  алдына  дара  тұратын  тұтастық.  Бұл

көзқараспен  зерделілік  категориясымен  етене

байланысып  жатыр.  Зерделілік  –  акмеизмнің

көрнекті  өкілдері  Ахматова,  Гумилев,

Мандельштам  шығармашылығындағы  ең

маңызды этикалық компонент. Дәстүрге қарсы

футуристік  наразылық  дәуірінде  акмеистер

рухани  құндылықтарды  сақтауға  ұмтылды.

Себебі, әлемдік мәдениет олар үшін адамзаттың

ең қымбат құндылығы, сондықтан оны ұдайы

есте сақтау керек [1; 542].

Акмеизм  бағдарламасы  осы  ағымның

белгілі өкілдерін ұзақ уақыт топтастыра алмады.

Екінші дүниежүзілік соғыс басталғаннан кейін бір

ғана  поэтикалық  мектептің  ауқымында  қалу

мүмкін  емес  еді.  Сондықтан  да  олардың

әрқайсысы  өзінің  ғана  жолымен  жүруге

ұмтылды.

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2015  №1  (26)

50

Орыс  поэзиясындағы  бұл  модернистік

ағымдар ұлттық әдебиетімізде Мағжан поэзиясы

арқылы  көрініс  берді.  Ұлттық  поэтиканың

мүмкіндігін  бағдарлау  бағытында  көркемдік

ізденіске бой ұрған ақын символизм, акмеизм

сияқты  жаңашыл  бағыттарға  ерекше  назар

аударады.

Мағжан  символизмі  туралы  ой  қозғаған

ғалым  Ш.Елеукенов  «Басты  қорытынды  –

символизм қазақ поэзиясына үлкен олжа салды

деуге  саяды.  Символизм  арқасында  қазақ

өлеңінің  бұған  дейін  ашылмаған  қырлары

ашылды.  Лирика  жанрымыз  жүрекке,  сезімге

бойлай  түсті»  деп  жазады  [5;  204].  Мағжан

символизмі туралы терең пайымдаулар зерттеуші

Б.Қанарбаеваның еңбегіне де арқау болған [6].

Табиғаттағы  затты  немесе  құбылысты

арқау ете отырып, қоғамдық-әлеуметтік мәселені

қозғау – поэзиядағы дәстүрлі тәсілдердің бірі.

Үлкен  әлеуметтік  өзгерістерге  толы  ХХ

ғасырдың  басында  қазақ  әдебиетінде

символизмнің  көрініс  беруі  заңды  болды.

Өйткені  сол  тұстағы  қоғамдық-әлеуметтік

жағдай шындықты ашық та батыл айтуға шек

қойды.  Яковлевтің:«Уақыттың  символдық

бейнесінің  негізі  антикалық  мифологиядан

бастау  алады»  [7,231]  деген  тұжырымына

сүйенсек, қазақ топырағындағы символизмді де

ұлттық  мифтік  негізбен  байланыстыруымыз

заңды.  Символистік  ағымның  өкілдері

М.Жұмабаев пен Б.Күлеев поэзиясынан мифтік

желілер  және  мифтік  бейнелер  көптеп

ұшырасады. Қазақ поэзиясына үлкен жаңалық

әкелген  Мағжан  символизмінің  негізгі  жаңа

қоғамға,  саяси  өзгерістер  мен  әлеуметтік

қатынастарға деген наразылықтан бастау алды.

«Басқа өнер түрлеріне қарағанда поэзияның биік

тұратынына дау жоқ, өйткені өзге өнер түрлері

поэзияның айтарын бізге жеткізе алмайды» [8,

70]. Н.Г.Чернышевскийдің бұл пікіріне сүйенсек

бүкпесіз ақиқатты, түйсік сезінген шындықты

іркілмей  жеткізгісі  келген  қалам  иесінің  сол

айтарын жеткізе алатын әдіс-тәсілді іздейтіні де

шындық.  Осы  негізден  келгенде  заманымен

қабыспаған, әлеуметтік ірі қақтығыстар, саяси

шиеленістер тұсында өмір кешкен Мағжанның

тұспалға,  ишараға  жүгінуі  ішкі  рухани

қажеттіктен туындағанына көз жеткіземіз. Ғалым

Ш.Елеукенов  М.Жұмабаевтың  символикалық

тәсілмен  жазылған  өлеңдерін  бес  топқа  бөліп

қарастыруды  ұсынады  да,  оларды  былайша

жіктейді:  Бірінші,  қоғамдық  күштерді  белгілі

символдармен  бейнелеп,  сол  арқылы

оқырманына әсер ету. Оған мысал ретінде алмас

қанатты  періште  болып  бейнеленетін

Бостандық, Азаттықты сүйгіш Гун, Керітартпа

Түн  баласы  бейнеленетін  өлеңдерін  атауға

болады; Екінші топқа нақтылы өмірден тылсым

дүниеге ауытқу жайын, перілерді  бейнелейтін

өлеңдері жатады; Үшінші топтағылары осыған

жалғас  сыршыл  лирикалық  өлеңдері.  Оның

лирикасында  декаденттік  сарын  кездесетінін

кезінде  М.Әуезов  те  атап  көрсеткен  болатын.

Төртінші топқа жататын бұ дүние мен о дүние

арасындағы  тылсым  байланысты,  жұмбақ

әлемнің рухымен тілдесуді жанымен қалайтын

шығармашыл тұлғаның түйсік әлемін арқау еткен

өлеңдері  [5,  200-201].  Мағжан  символизмінің

қыр-сырын  жүйелеп,  жіктеп  көрсеткен  ғалым

пікіріне  қосыла  отырып,  ұлттық  поэзиямызда

көрініс берген бұл ағымның қалай болған күнде

де  мифтік  таныммен  саналы  түрде

сабақтасатынын анық тануға болады. Мағжан,

Бернияздардан  бастау  алып,  одан  кейінгі

жылдардағы  лирикада  дами  түскеніне  ХХ

ғасырда 

шығармашылық 

жолын

қалыптастырған ақындар поэзиясынан тамаша

мысалдар келтіруге болады. Адам жанындағы

өзгерістерді, көңіл-күйді табиғат құбылыстары

арқылы тұспалдап, ишаралап көрсету халықтық

поэзиядан  ұшырасатынына  теоретик  ғалым

З.Ахметов бірсыпыра мысалдар келтіре отырып,

«символдар – халық өміріне әбден сіңісті болған

қанықты бейнелеу тәсілдері. Халық поэзиясында

ежелден  ауыр  жағдайды,  апатты,  қайғыны,

қазаны айдын көл суалды, қас бәйтерек құлады,

жанған  шырақ  өшті  деген  сияқты  тұспалдап

айтып келген»[9,73] деген тұжырым жасайды.

Осы ұғымдардың өзі мифтік ұғымдардан бастау

алатыны өз-өзінен көрініп тұр. «Айдын көлдің

суалуы»  деген  тұспалға  келсек,  су  –  тіршілік

бастауларының  бірі,  ал,  «бәйтеректің  құлауы»

«әлем ағашы» туралы таныммен байланысады.

Шырақтың жануы- тіршілік өмір белгісі де, сөнуі

– тіршіліктің тоқтауы. Тұтасып келгенде бұл үш

тұспал да мифтік ұғымнан бастау алып, белгілі

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: