Қазіргі кезеңдегі Қазақстан тарихындағы дипломатиялық
құжаттардың алатын орны мен атқаратын рөлі
Мақалада сыртқы саяси тəжірибе мысалында қазіргі Қазақстанның деректік негізінің жағдайы
қарастырылып, талдау жасалды. Екі үлкен дерек тобының: екі жақты дипломатияны қамтамасыз
ететін дипломатиялық құжаттар тобы жəне Қазақстан Республикасының көпжақты дипломатиясына
қатысты деректер кешенінің маңызы анықталды. Автор халықаралық деректанудың дамуындағы
дипломатиялық деректердің орны мен рөлін жан-жақты зерттеген.
G.P. Akmadiyeva
The place and role of diplomatic documents
in the history of modern Kazakhstan
The article discusses the condition of the source base of modern Kazakhstan in line with the foreign policy
practice. In the course of the study revealed the role of two large groups of sources: a group of diplomatic
documents providing two-way diplomacy and complex of documentations related to the multilateral diploma-
cy of the Republic of Kazakhstan. There were revealed the place and role of diplomatic documents in the de-
velopment of international of sources.
References
1 The Constitutional Law of the Republic of Kazakhstan. On the State Independence of the Republic of Kazakhstan dated from
December 16, 1991, [ER]. Access mode: http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1000798
2 Tokayev K.K. Diplomacy of the Republic of Kazakhstan, Astana: Elorda, 2001, 552 p.
3 Tokayev K.K. Diplomatic service of the Republic of Kazakhstan, Аstana: Printing House «Edelweiss», 2004, 544 p.
4 Provision of the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Kazakhstan, approved by the Government of the Republic of
Kazakhstan from October 28, 2004 № 1118 «Issues of the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Kazakhstan» (as amended
by the Decree of the Government of RK from March 13, 2013 № 233), [ER]. Access mode: http://www.nomad.su/?a=3-
201304050024
5 Turapova A. Legal Reform in Kazakhstan informational-analytical magazine, 2000, 3, p. 4–12.
6 The Constitution of the Republic of Kazakhstan from January 28, 1993, [ER]. Access mode:
http://adilet.zan.kz/rus/docs/K930001000
7 The Constitution of the Republic of Kazakhstan on August 30, January 28, 1995, [ER]. Access mode:
http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1005029
16
Вестник Карагандинского университета
ƏОЖ 94(574)
Н.Н. Ақпанбет
1
, А. Ташағыл
2
1
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана;
2
Мимар Синан университеті, Стамбул, Түркия
(Е-mail: n.19-79@mail.ru)
Тəуелсіз Қазақстан мемлекетінің 25 жылдағы белестері
Биыл өзінің ширек ғасырлық табысты белесін атап отырған тəуелсіз Қазақстанның жас мемлекетінің
қалыптасу, өсіп, өркендеу жолындағы қарышты қадамы, ауқымды істері, толымды табыстары
қоғамдық-саяси ортаны да, ғылыми ортаны да қызықтыруда. Мақалада қазақ мемлекетінің 25 жылдық
белестеріне шолу жасалып, жеткен жетістіктері айтылған. 25 жылдық тарихи кезеңде жас қазақ
мемлекеті өзінің мемлекеттік шекарасын бекемдеді, көрші елдермен оны ратификациялау өзара
түсіністік негізінде жүргізілді. Тəуелсіздіктің бастапқы кезеңінен бастап-ақ Қазақстан өзінің жаңа,
демократиялық принциптерге негізделген мемлекеттік басқару жүйесін қалыптастырды. Осы
жылдары еліміздің құқықтық іргетасын нығайтқан екі бірдей Конституция қабылданды. Социалистік
тоталитарлық экономикадан бас тартқан тəуелсіз Қазақстан нарықтық экономикаға көшудің алғашқы
қиындығын жеңе отырып, əлемдік деңгейдегі бəсекеге қабілетті елдердің қатарына ену туралы
стратегиялық жоспарды табысты жүзеге асыруда.
Кілт сөздер: тəуелсіз Қазақстан, мемлекеттік саясат, «Мəңгілік Ел» идеясы, ұлт тарихы.
2016 жылдың 16 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Тəуелсіздігінің 25 жылдық мерейтойы
тойланбақ. Бұл мемлекетіміз бен халқымыз үшін ең басты əрі құнды мереке болмақ. Тəуелсіз еліміз
ширек ғасырға жуық уақыт ішінде қаржы дағдарыстарының қиындықтарына қарсы тұра білді,
тұрақты даму жолына түсіп, биік белестерді бағындырды, толағай жетістіктерге қол жеткізді,
əлемдегі бəсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енді. Мемлекет басшысының елді дамытудағы
стратегиялық бағдарламалары мерзімінен бұрын жүзеге асып келеді. Осы кезең ішінде не
тындырдық? 25 жылда жеткен жетістіктеріміз қандай? Биыл осы сұрақтарға жауап беретін, өткен
жылдарға қорытынды жасап, Мəңгілік Ел болуға бекінген мемлекетіміздің бүгіні мен келешегі
туралы ой толғайтын еліміздің есепті жылы десек, қателеспейміз.
Осы орайда, 2015 жылғы 30 қарашадағы халыққа арнаған Жолдауында Қазақстан Президенті
Нұрсұлтан Назарбаев тəуелсіз мемлекет атанғанымыздың 25 жылдығына аяқ басқалы тұрғанымызды
айта келіп: «Бұл — тəуелсіздікті нығайту жолындағы өлшеусіз еңбегіміздің ширек ғасырлық белесін
қорытындылайтын мерейлі сəт. Тəуелсіздікті баянды ету оған қолжеткізуден де қиын.
Мемлекеттігіміздің тұғырын мызғымастай нығайта түсу үшін бізге əлі талай өткелі күрделі, өкпегі
көп бұралаң жолдардан өтуге тура келеді», — деп алдағы кезеңде кездесетін сын-қатерлерден
мүдірмей өтуге шақырды.
Тəуелсіздіктің алғашқы нышаны 1920–1950 жылдарда қуғын-сүргінге ұшырап, жазықсыз
атылып кеткен қайраткерлерді ақтаудан басталды. Ə.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов,
Ш.Құдайбердіұлы, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамедов, М.Тынышпаев сынды көптеген
Алаш қайраткерлері мен ғылыми-шығармашылық зиялы қауым өкілдерін ақтауға жəне олардың
мұраларын қайта қалпына келтіруге мүмкіндік берілді. 1990 жылы 25 қазанда Қазақстан Жоғары
Кеңесі «Қазақ КСР-ның Мемлекеттік егемендігі туралы декларация» қабылданды. Бұл тарихи құжат
еліміздің тəуелсіздігіне жасалған маңызды қадам болды. 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан
Республикасының тəуелсіздігі жарияланды [1; 133].
Тəуелсіз Қазақстан Республикасының алдында үлкен міндеттер қойылды. Олар — елдің ішкі
жағдайында Егемен Қазақстан мемлекетінің тұтастығын нығайтып, нарықтық экономикаға көшу,
елдің ішінде көпұлтты халықтардың бірлігін сақтауға барлық мүмкіндіктерді пайдалану.
Қазақстанның бейбітсүйгіштік саясаты тəуелсіздіктің бастапқы кезеңінен-ақ байқалды.
Қазақстанның ядролық қаруды таратпаудың алғашқы қадамы 1991 жылы Семей ядролық сынақ
полигонын жабудан басталды. Семей полигонын толығымен құрту үшін Қазақстан мемлекетінің
ядролық қару орталығы Америка Құрама Штаты үкіметімен 5 жыл жұмыс істеді. АҚШ үкіметі
Семей полигонын жарып құртуға 172 млн долл. беріп көмектесті. 1995 жылы Қазақстан шын
мəнісіндегі ядролық қарусыз мемлекетке айналды [2; 337].
Тəуелсіз Қазақстан мемлекетінің…
Серия «История. Философия». № 4(84)/2016
17
Мемлекеттік рəміздер — бұл кез келген мемлекеттің егемендігі мен біртұтастығын бейнелейтін,
оның ажырағысыз атрибуттарының бірі. Қазақстан Республикасында Мемлекеттік Ту, Мемлекеттік
Елтаңба жəне Мемлекеттік Əнұран мемлекеттік рəміздер болып табылады.
Н.Назарбаев 1992 жылы 4 маусымда «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Туы туралы»,
«Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Елтаңбасы туралы» жəне «Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік Əнұранының музыкалық редакциясы туралы» Заңдарға қол қойды.
1993 жылдың 13 қаңтарында Қазақстан Республикасы «Мемлекеттік шекара туралы» Заң
қабылдады. Бүгінгі таңда Қырғызстан, Түркіменстан, Өзбекстан Республикалармен шекараны
межелеу мəселесі толығымен реттелді. Шекараның ұзындығы Қырғызстанмен шамамен 1242
шақырым, Түркіменстанмен — 426 шақырым, Өзбекстанмен 2351 шақырымды құрайды [2; 160].
1992 жылдың басында Н.Ə. Назарбаевтың бастамасымен Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Кеңесі жаңа Конституцияның жобасын əзірлеу үшін «Конституциялық комиссия құру туралы» Қаулы
қабылдады.
Конституция мазмұны «Мемлекеттік тəуелсіздік туралы» Заңның ережелері мен ұстанымдарына
сəйкес айқындалды. Ол 4 бөлім жəне 21 тараудан тұрды. Қазақстанның толыққанды мемлекеттік
тəуелсіздігін конституциялық-құқықтық тұрғыдан рəсімдеу 1993 жылғы 28 қаңтарда Қазақстан
Республикасының алғашқы Конституцияның қабылдануымен жүзеге асты.
Бірақ іс жүзінде 1993 жылғы қабылданған Конституциянның Қазақстандағы шынайы
əлеуметтік-экономикалық жəне саяси үдерістерден алғашқы мемлекет тұрғындарының тіл мəселесі,
меншік нысандары, жерге, азаматтыққа, мемлекеттік сипатына қатысты сəйкессіздіктерін туындатты.
Негізгі Заңда атқарушы жəне заң шығарушы биліктердің арасындағы келіспеушіліктерді шешетін
тетіктер болмады. Əсіресе мемлекеттік билік тармақтарының арасындағы қайшылық күшейе түсті.
Осы себептерге байланысты 1993 жылғы Конституцияны қайта қарау жəне жаңа Конституцияның
қажеттілігі туралы пікір туындады. 1993 жылғы Конституцияда жазылған құқықтық мемлекетті
құруға бағытталған əрекеттерді жүзеге асыру мақсатында 1994 жылы елімізде құқықтық
реформалардың бағдарламасы қабылданды [2; 131].
Жаңа Конституция қоғам мен мемлекеттің қайшылықсыз дамуын, елдің азаматтарының ұлтына
қарамастан, ертеңгі күнге деген сенімділігін орнықтыруды, қазақстандық патриотизмді нығайтып,
заңды орындау жəне сайлау мəдениетін негіздеуі керек болды.
1995 жылдың 30 тамызында Қазақстан халқының жаңа Конституциясы қабылданды. Жаңа
Конституция негізінде құқықтық мемлекетке бастау болған демократиялық дамуды бекіткен
конституциялық заңдар қабылданды. Мемлекеттік-құқықтық жүйені түбегейлі өзгерткен реформалар
жүргізіліп, қазіргі мемлекетті басқару жүйесі қалыптасты [3; 49].
Тəуелсіздіктің алғашқы жылдары білім саласында жан ауыртар жайсыз жағдайлар орын алды.
1997 жылы республикада 229 шағын комплектілі мектептер жабылды. Осындай дағдарысты жағдайға
қарамастан, Қазақстан Республикасы білім саласына үлкен маңыз берді. Себебі елдің өсіп-өркендеуі,
өркениетті өмірден өзіндік орын алуы оның ұлттық білім деңгейіне, даму бағытына тікелей
байланысты.
Білім реформасы 1991 жылдан бері бірнеше кезеңде жүріп жатыр. Атап айтқанда:
реформаның бірінші кезеңі 1991–1993 жылдарды қамтыды. Тəуелсіз Қазақстанның білім
жүйесінің құқықтық негізін қалыптастыру, оны заңдық тұрғыда қамтамасыз ету мақсатында 1992
жылы «Білім туралы», 1993 жылы «Жоғары білім туралы» Заңдар қабылданды;
1993–1996 жылдарды қамтыған екінші кезең, білім жүйесінің тұжырымдамалық-
бағдарламалық тұрғыдағы жаңару кезеңі. Білім берудің əр саласын қамтыған 18 тұжырымдама
жасалды. Білім саласындағы мемлекеттік саясат Концепциясы, Қазақстан Республикасындағы
гуманитарлық білім Концепциясы бекітілді. 1993 жылдың 11 қарашасында Қазақстан Республикасы
Президенті Н.Ə. Назарбаевтың бастамасымен «Болашақ» халықаралық стипендиясы белгіленген.
1994 жылы алғаш рет 187 қазақстандық студент АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Франция елдерінің
жоғарғы оқу орындарына барып білім алды;
1996–1997 жылдарды қамтыған үшінші кезеңде басқару мен қаржыландыру жүйесі
жетілдірілді. Оқу орындарын ғылыми-əдістемелік тұрғыда қамтамасыз етіп, жаңа оқулықтар, оқу
əдебиеттерін дайындаумен айналысатын Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясы
ұйымдастырылды;
1998–2000 жылдарды қамтыған төртінші кезең — білім жүйесін тұрақтандыру жəне оның
дамуының стратегиялық бағдарлану кезеңі.
Н.Н. Ақпанбет, А. Ташағыл
18
Вестник Карагандинского университета
Білім берудің бүкіл жүйесін одан əрі ақпараттандыру мақсатында Қазақстан Республикасы
Үкіметі «Қазақстан Республикасының бастауыш жəне орта кəсіптік білім беретін оқу орындарын
ақпараттандыру
бағдарламасын»
бекітіп, «2002–2004 жылдарға
арналған
Қазақстан
Республикасының білім беру жүйесін ақпараттандыру тұжырымдамасын» мақұлдады.
Қазір Қазақстандағы мектептердің 3716-сы, немесе 45,2 %, ұлттық мектептер. 2073-і қазақ жəне
орыс тілдерінде білім беретін аралас мектептер. Біздіңше, бұл бағытта жүйелі жұмыстар жүргізіліп
келеді. Бір ғана «100 мектеп, 100 аурухана» бағдарламасы аясында ұлттық мектепке, ондағы білім
мазмұны мен сапасына айтарлықтай маңыз берілуде [2; 257].
2009 жылы, Əлемдік дағдарыс жағдайына қарамастан, Қазақстан жан-жақты даму саясаты
бойынша алға басты. Республикада ислам банкинг жүйесін енгізуге бағытталған заң жобалары
қабылданып, тиімді қаржы құралдарын қолдануға шарттар жасалынды. Қазақстан екі онжылдық
бойы халықаралық аренада сенімге тұрарлық мемлекет құрып келе жатқандығымен сипатталды.
Мемлекет соңғы бірнеше онжылдықтар ішіндегі ең күрделі əлемдік дағдарыстың экономикаға кері
жерін тигізіп отырған қиын жағдайында батыл шараларды қолға алып, іске асырды. Тұрғын үй-
коммуналдық шаруашылығы нысандарын, көліктік жəне əлеуметтік инфрақұрылымдарды жаңғырту,
жұмыссыздықпен күрес жəне халықты əлеуметтік қорғау жөніндегі жұмыстарды күшейту, жұмыс
берушілермен жасасқан үшжақты меморандумдар мен келісімдердің орындалуына үнемі мониторинг
жүргізіліп отырды. Шағын жəне орта бизнесті қолдаудың маңыздылығына көңіл бөлінуі күшейе
бастады. Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін нығайту жəне барлау қызметін одан əрі
жетілдіру бойынша бірқатар іс-шаралар атқарылды. Денсаулық сақтау саласындағы заңнаманы
жүйелендіруге, оны халықаралық норма меп стандарттарға үйлестіруге, ұлттың медициналық
мəртебесін, азаматтарға сапалы медициналық көмек жəне медициналық қызмет көрсету деңгейін
арттыру мақсатында бағытты саясат атқарылды. Мемлекеттік деңгейде сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күресті жетілдіруге, оның пайда болуына байланысты жауапкершілікті күшейту жəне алдын алу
шаралары маңызды мəселелердің бірі болып табылды [4; 205].
2014 жылы Астана күні қарсаңында Елордада жаңадан салынған Ұлттық музей ашылды.
Салтанатты ашылу рəсіміне қатысқан Н.Назарбаев: «Бұл — заманауи сəулеттің үздік туындысы, ол
қалалық ландшафтты өзінің бірегейлігімен толтырады», — деп атап өтті.
Елбасы Астана қаласының белсенділерімен кездесу кезінде 2015 жылы қазақ мемлекеттілігінің
550 жылдығы атап өтілетіні жайлы мəлімдеді. Президент Н.Назарбаев: «Керей мен Жəнібек 1465
жылы алғашқы хандықты құрып, қазақ мемлекеттілігінің негізін салды. Бəлкім, ол бүгінгі түсініктегі
мемлекет болмаған шығар, бірақ ешқандай мемлекет дəл бүгінгі күйінде құрылмады. Басты нəрсе,
сол кезде негіз қаланды жəне біз ата-бабамыздың салған ізінің жалғастырушысымыз», — деп атап
өтті.
2014 жылдың ең негізгі саяси оқиғасы атанған «Нұрлы жол — болашаққа бастар жол» атты
Жолдауында Президент əлем дағдарыс салдарынан жаһандық сынақ уақыты болатынын атап өтіп,
осындай қиын кезеңнен тиімді шығудың тетіктерін жариялады. Нақтырақ айтқанда, тəуелсіз
тарихымызда екінші рет Ұлттық қор қаражаты ел мүддесі үшін жаратылатын болып шешілді.
Осы жылдары Қазақстан Республикасында дербес сыртқы дипломатиялық саясат қалыптасты.
Тəуелсіздік алғаннан кейін БҰҰ-ға кіру мəселесі тұрды. Қабылдау өтінішті Қазақстан
Президенті Н.Ə. Назарбаев 1991 жылы 31 желтоқсанда жолдады. БҰҰ Бас Ассамблеясы 1992 жылы 2
наурызда Қазақстан Республикасын БҰҰ-ға мүшелікке қабылдау қаулысын жариялады. Еліміз 1997
жылы Еуроатлантикалық əріптестік кеңесі болып қайта құрылған ірі халықаралық ұйым саналатын
Солтүстік Атлантикалық ынтымақтастық кеңесіне 1992 жылдан мүше болды.
1992
жылы
қыркүйекте
АҚШ-тың
Қазақстандағы
елшілігі
ашылды.
Президент
Н.Ə.Назарбаевтың 1994 жылы ақпанда АҚШ-қa ресми сапары, екі мемлекет басшылары барлық
бағыт бойынша Қазақстан мен АҚШ-тың əріптестік қарым-қатынасын дамытуға бағытталған негізгі
құжат «Демократиялық əріптестік туралы хартияға» қол қойды. 2007 жылдан бастап мемлекеттік
жекеменшік əріптестігі бойынша қазақстан-американдық бағдарлама іске қосылды [5; 192, 193].
1993 жылы ақпанның басында Мемлекет басшысының Брюссельге ресми сапары болды.
Еурокомиссия Төрағасы Жак Делормен кездесуден кейін өкілдік ашу туралы келісімге қол қойылды.
1993 жылы желтоқсанда Брюссельде Қазақстан Республикасының өкілдігі, ал 1994 жылы қарашада
Алматыда Еуропалық комиссияның өкілдігі ашылды. 1994 жылы мамырда (Еуропалық одаққа жаңа
10 мүше-мемлекеттің кіргенін ескеріп) Еуропалық одақпен Əріптестік жəне ынтымақтастық туралы
хаттамаға қол қойылды. 2005 жылы маусымда Қазақстан Республикасының Президенті хаттаманы
Тəуелсіз Қазақстан мемлекетінің…
Серия «История. Философия». № 4(84)/2016
19
бекіту туралы Заңға қол қойды. Қазақстан ЕО-ның Орталық Азиядағы ірі сауда жəне инвестициялық
əріптесі болды. 2007 жылы шілдеде ЕО өкілдігі Астанаға көшті.
1994 жылы Қазақстан мен Түркия арасында Достық жəне ынтымақтастық туралы келісімге қол
қойылды. Қазақстан мен Түркия арасындағы өзара қарым-қатынастың тереңдеуіне Президент
Абдулла Гүлдің 2010 жылы мамырдағы Астанаға сапарының үлкен маңызы болды. Кездесу
барысында екі жақты саяси, экономикалық жəне гуманитарлық ынтымақтастықтың басымдықтарын
анықтады.
Азия бағытында Қазақстан Монғолия, Корея Республикасы, Жапония, Катар, Үндістан, Оңтүстік
Африка Республикасы, Сингапур, Пəкістан, Малайзия, Иран, Бахрейн, Израиль, Оман сұлтандығы,
Кувейт, Сауд Арабиясы, Палестина, Біріккен Араб Əмірлігі, Ауғанстан, Египет, Иордания, Морокко,
Сирия, Ливиямен екіжақты саяси, экономикалық, мəдени ынтымақтастық туралы келісімге қол
қойылды [5; 195–198].
2000 жылы 10 қазанда Астана қаласында халықаралық экономикалық ұйым ретінде Кеден
одағына қатысушы-мемлекеттердің басшылары қол қойған ЕурАзЭҚ құру туралы шартқа сəйкес
құрылды.
Еуразиялық экономикалық қауымдастықты құру мақсаты — мүше-мемлекеттердің
экономикалық даму деңгейін көтеру, кедендік құқықтардың бұзылуына жол бермеу, біртұтас көлік
жүйесін қалыптастыру, орталық энергетикалық нарық қалыптастыру, өндірісті жəне кəсіпкерлікті
дамыту, ғылым мен техника саласында бірлескен зерттеулер жүргізу, білім, мəдениет саласында
өзара байланысқа ықпал ету [5; 206].
2001 жылы Қытай, Ресей, Қазақстан, Тəжікстан, Қырғызстан, Өзбекстан басшылары негізін
қалаған халықаралық аймақтық ұйым Шанхай ынтымақтастық ұйымына кіретін елдердің жалпы
аумағы 30 млн шаршы шақырымды құрайды, яғни Еуразия территориясының 60 %-ы. Ұйымның
басты мақсаттары — мүше-мемлекеттерді біріктіретін кең кеңістікте тұрақтылық пен қауіпсіздікті
нығайту, лаңкестік, сепаратизм, экстремизм, есірткі саудасымен күрес, экономикалық
ынтымақтастық, энергетикалық əріптестік, ғылыми жəне мəдени өзара əрекеттестікті дамыту [5; 216].
2005 жылы қаңтарда Ресей мен Қазақстан арасындағы 7591 шақырымды қамтитын мемлекеттік
шекара белгіленген тарихи маңызды құжатқа қол қойылды. 2006 жылы екі ел басшыларының
кездесулері нəтижесінде 20-дан астам келісімдерге қол қойылды.
Қазақстан тарихындағы маңызды белестің бірі елдің 2010 жылы Еуропадағы қауіпсіздік жəне
ынтымақтастық ұйымына төраға болды. Бұл ұйым Солтүстік Америка, Еуропа жəне Орталық
Азияның 56 мемлекетін біріктіреді.
Төрағалықтың басты нəтижелі түйіні — ЕҚЫҰ-ның онжылдық үзілістен кейінгі 2010 жылғы 1–2
желтоқсанда өткен Астана Саммиті. Оған дейінгі жоғары деңгейдегі басқосу 1999 жылы Стамбулда
өткен болатын.
Саммитке ЕҚЫҰ-ға мүше 38 мемлекет жəне үкімет басшысы, жоғары лауазымды шенеуніктер,
сонымен қатар басқа да халықаралық жəне өңірлік ұйымдардың өкілдері қатысты. Олардың
қатарында ЕҚЫҰ Бас Хатшысы Марк Перрен де Бришамбо, БҰҰ Бас Хатшысы Пан Ги Мун, Ресей
Федерациясының Президенті Дмитрий Медведев, АҚШ Мемлекеттік хатшысы Хиллари Клинтон,
Германия Федералдық Канцлері Ангела Меркель, Италия Премьер-министрі Cильвио Берлускони,
тағы басқалар бар. Астана саммиті ЕҚЫҰ-ға мүше-мемлекеттер басшыларының халықаралық
саясатта алдын ала байқалған поляризация нышандарын еңсерудегі жəне Ұйымға қатысушы-
елдерінің өзара алыстау бағытына қатысты саяси жігерінің айқын көрінісі болды. Еуроатлантикалық
жəне Еуразиялық кеңістіктердегі тұрақты қауіпсіздік мəселелері, Ауғанстан түйткілі, «тоңы жібімей
келе жатқан» қақтығыстарды шешу жайы саммиттің негізгі тақырыптары ретінде талқыланды.
Форумға қатысушылар алдында сөйлеген Қазақстан Президенті Нұрсұлтан қауіпсіздікті
қамтамасыз етудің жаңа парадигмасына көшу, яғни, ынтымақтастықтың төрт мұхит шекарасындағы
— Атлант мұхитынан Тынық мұхитқа жəне Солтүстік Мұзды мұхитынан Үнді мұхитына дейінгі
біртұтас кеңістіктігін қалыптастыру қажеттігі жөнінде мəлімдеді.
Кездесу соңында аса жоғары деңгейде Астана декларациясы қабылданды. Онда Саммитке
қатысушылар ЕҚЫҰ-ның Хельсинки актісінде жəне Жаңа Еуропаға арналған Париж хартиясында,
Ұйымның өзге де құжаттарында бекітілген міндеттемелерін, қағидаттары мен құндылықтарын
қуаттады. Сонымен қатар қатысушы-елдер өкілдері ЕҚЫҰ-ның барлық үш өлшемі бойынша
жұмысты жалғастыруға, ұйымның жауапкершілігі аймағында орын алып отырған қақтығыстарды
реттеуде күш-жігерді арттыруға, адам құқықтарын қорғауға, заңның үстемдігін қамтамасыз етуге,
Н.Н. Ақпанбет, А. Ташағыл
20
Вестник Карагандинского университета
жаңа қатерлерге лайықты түрде қарсы тұру мүддесі жолында Ұйым жұмысын жаңаша жолға қоюға
міндеттенді.
Астанадағы саммит делегациялар басшылары тарапынан жоғары бағаға ие болды. Мəселен,
Ұйымның Бас Хатшысы Марк Перрен де Бришамбо Қазақстан Елордасында қабылданған шешімдер
ортақ қауіп-қатерлерге қарсы тұрудың біртұтас стратегиясын жасауға ықпал ететінін атап өтті. БҰҰ
Бас Хатшысы Пан Ги Мун ЕҚЫҰ-дағы Қазақстан төрағалығының мейлінше табысты болғанын
атады. Ал АҚШ-тың Мемлекеттік хатшысы Хиллари Клинтон ЕҚЫҰ саммиті Қазақстанның
халықаралық қоғамдастықта үлкен рөл атқаратынының дəлелі екенін атап айтты [6; 281, 282]. ЕҚЫҰ-
ның Астанадағы саммиті «еуропалық ортақ үй» салуға қайтадан кірісуге нақты мүмкіндік берді.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев «Астана рухы» айрықша белгісіне айналған екікүндік
саммитті «бүкіл ЕҚЫҰ қоғамдастығы үшін тарихи оқиға» ретінде сипаттап берді.
ЭКСПО–2017-ге дайындық барысында Астана болашақтың энергиясы мен жасыл экономиканы
іздеу мен құру жөніндегі озық əлемдік тəжірибені зерттейтін жəне енгізетін орталыққа айналады.
Қазақстанның ЭКСПО-мен бірлескен тарихы 2005 жылдан басталады. Қазақстанға көрмеге тіркелу
ісін жемісті қорғағаны жəне өзіне осынша жоғары міндеттемелер қабылдауының куəлігі ретінде
ЭКСПО туы тапсырылды [7; 273].
Қорыта айтсақ, қазіргі Қазақстан өзінің тарихи жерінде жаңа үлгідегі қазақ мемлекеттілігін
жаңғыртып, жаhандық əлемде толыққанды мемлекет ретінде өмір сүруге қажетті барлық құрылымдар
мен мүмкіндіктерді иеленген, сапалы жас мемлекетін қалыптастырды. Осы себептен аз ғана жылдар
ішінде толағай табыстарға жетіп, төрткүл дүниеге танымал болған еліміздің тарихын тереңнен
зерделеу қажеттігі де артып тұр.
Жиырма бес жылдың ішінде біздің мемлекетімізде күрделі өзгерістер болды. Қазақ мемлекеті
жүздеген жылдарға созылған отаршылдық құрсауынан арылып, тəуелсіздіктің арқасында қайта
жаңғырды. Жаңа құндылықтар жүйесіне көштік. Қазақстан Республикасының тəуелсіз даму кезеңі
қазақстандық қоғамның тағдырын анықтады деп де айтуымызға болады.
Əдебиеттер тізімі
1 Қазақстан тəуелсіздігінің қалыптасу тарихы / А.С. Сағынғали, Б.М. Каипованың ред. — Астана, 2008. — 133-б.
2 Аяған Б.Ғ., Əбжанов Х.М., Махат Д.А. Қазіргі Қазақстан тарихы. — Алматы: Раритет, 2010. — 337 б.
3 Назарбаев Н.Ə. Қазақстан жолы. — Астана, 2006. — 49 б.
4 Қазіргі Қазақстан тарихы: хрестоматия / Құраст. Т.С. Қаленова, А.Т. Серубаева, Ж.С. Абдраманов; Б.Ғ. Аяғанның
ред. — Алматы: Раритет, 2010. — 205 б.
5 Қазақстанның жаңа тарихы: дағдарыстан шығу. — II-т. / Т.ғ.д., проф. Б.Ғ. Аяғанның ред. — Алматы, 2012. — 216-б.
6 Қазақстан халқы Ассамблеясы: жиырма жылдық тарих. — Алматы: ҚАЗақпарат, 2015. — 282 б.
7 Сыздықов С., Қанаев С. Мəңгілік Ел идеясы. — Астана: Фолиант, 2013. — 273 б.
Н.Н. Ақпанбет, A. Ташагыл
Достижения Республики Казахстан за 25 лет независимости
Показан четвертьвековой путь формирования, поступательного развития и расцвета независимого Ка-
захстана, грандиозные успехи которого вызывают как общественно-политический, так и научный ин-
терес. Рассмотрены достижения Казахского государства за 25-летний период, укрепившего свои
границы, ратифицировавшего договоры на основе взаимопонимания с соседними государствами. На-
чиная с первого этапа независимости Казахстан сформировал новую систему государственного
управления, основанную на демократических принципах. Были приняты две Конституции страны, ко-
торые укрепили правовой фундамент государства. Определено, что, отказавшись от социалистической
экономики, независимый Казахстан, преодолев трудности перехода к рыночной экономике, успешно
реализует стратегический план вхождения в число конкурентоспособных на мировой арене стран.
Тəуелсіз Қазақстан мемлекетінің…
Серия «История. Философия». № 4(84)/2016
21
N.N. Akpanbet,
A. Tashagyl
Achievements of Independent Kazakhstan in 25 years
The Independent Kazakhstan, which is celebrating 25 years of success this year, causes a great interest among
social-political and scientific surroundings by its formation of the young country, the growth, creation on the
path of prosperity and large-scale affairs. This article gives information about all accomplishments and diffi-
culties in 25 years of Independence. During 25 years of historical period young Kazakh country strengthened
the state border and led the idea of ratifying with neighbor countries based on mutual understanding. From
the beginning of independence Kazakhstan formed governance system based on new and democratic princi-
ples. Throughout this period there were adopted two Constitutions which has strengthened the legal founda-
tion of country. Kazakhstan, which abandoned socialist totalitarian economy, overcame the difficulties of
transition to a market economy and is realizing strategic plan to be among the competitive countries in the
world.
References
1 The history of formation of Kazakhstan's independence, edit. A.S. Sagyngali, B.M. Kayipova, Astana, 2008, 133 р.
2 Ayagan B.G., Abzhanov Kh.M., Makhat D.А. The history of present Kazakhtan, Almaty: Raritet, 2010, 337 р.
3 Nazarbayev N.A. The way of Kazakhstan, Astana, 2006, 49 р.
4 The history of present Kazakhstan: chrestomathy / T.S. Kalenova, A.T. Serubayeva, Zh.S. Abdramanov; edit. B.G. Ayagan,
Almaty: Raritet, 2010, 205 р.
5 A new history of Kazakhstan: out of the crisis, II, edit. prof. B.G. Ayagan, Almaty, 2012, 216 р.
6 Assembly of People of Kazakhstan: 20 years history, Almaty: KAZakparat, 2015, 282 р.
7 Syzdykov S., Kanayev S. The idea of eternal nation, Astana: Foliant, 2013, 273 р.
22
Вестник Карагандинского университета
УДК: 339.1: 93/99 (1-21) (574) (045)
Г.А. Алпыспаева
1
, Ш.Н. Саяхимова
1
, М.Н. Краснова
2
1
Казахский агротехнический университет им. С.Сейфуллина, Астана;
2
Чувашский государственный университет им. И.Н. Ульянова, Чебоксары, Россия
(E-mail: sametova_gulmira@mail.ru)
Торговля как фактор социокультурного развития города
На материалах города Акмолинска XIX– нач. XX веков
В статье рассмотрены проблемы социокультурного развития г. Акмолинска. Научная база исследова-
ния представлена комплексом письменных, картографических и статистических источников. Торговля
выделена как важнейший фактор социокультурной динамики города на всех этапах его развития. По-
казано, что социально-экономическому развитию Акмолинска в конце XIX– начале XX вв., росту
численности населения, изменению его национальной, социальной структуры способствовали разви-
тие и расширение разных форм торговли. Определено опосредованное влияние торговли на развитие
различных сфер городской жизни: градостроительство, благоустройство, здравоохранение.
Ключевые слова: торговля, города, Акмолинск, царская администрация, военные укрепления, Средняя
Азия.
Проблема социокультурного развития города в течение более двадцати лет является областью
научных интересов авторов данной статьи. Цель данного исследования — изучить влияние торговли
на социокультурное развитие города. Объектом исследования является социокультурное пространст-
во дореволюционного города Акмолинска (историческое название города — Акмола, современная
столица Казахстана — Астана). Научную базу исследования составили письменные, картографиче-
ские, статистические источники (описания и обзоры города, уезда, области), справочные издания,
извлеченные из фондов казахстанских и российских архивов, материалы периодической печати, а
также материалы полевых исследований. В исследовательской практике авторы опирались на широ-
кий спектр методов научного познания городской культуры: метод дискурсивного анализа архивных
документальных материалов, статистический, конструктивный, биографический, визуальный метод
фотографии.
Военная крепость Акмола была основана российскими военными отрядами в степях Централь-
ного Казахстана в 30-х годах XIX в. в ходе военно-административной колонизации Края. В 40–50-е
годы XIX в. Акмола была административным центром Акмолинского внешнего округа. Как и другие
города Северного Казахстана, она являлась одним из организационно-политических центров системы
российского колониального управления регионами. В процессе хозяйственного освоения казахских
степей Российской империей крепость постепенно переросла в догородское поселение. С 60-х годов
XIX в. Акмола стала центром Акмолинского уезда. В октябре 1862 г. в соответствии с Указом прави-
тельствующего Сената Акмолинское поселение официально получило статус города.
Основу экономики Акмолинского поселения на начальном этапе его становления в 30–40-х го-
дах XIX в. составлял формирующийся торгово-ростовщический капитал. Складывался он постепенно, в
процессе развития торговых связей в Крае. С появлением в казахских степях русских военных отря-
дов и торговцев казахи близлежащих районов вступали в меновые отношения. В торговлю включа-
лись и предприимчивые сибирские и уральские казаки.
Развитию меновой стационарной торговли в степи способствовали экономические меры Россий-
ского правительства, направленные на развитие внешней торговли. В 1831 г. по Сибирской военной
линии, проходившей вдоль северных границ Казахстана, были отменены пошлины с привозимого из
казахской степи скотоводческого сырья [1]. Предприимчивое население Акмолинского окружного
приказа выменивало на местах скотоводческое сырье на фабрично-заводские изделия и с выгодой для
себя перепродавало их по Сибирской линии. При окружных приказах появляются первые представи-
тели (приказчики) купцов, занимающиеся обменом с местным населением. При Акмолинском укреп-
лении одними из первых открыли торговлю купцы Г. Москалев из Владимирской губернии и
Н. Ушаков из Екатеринославской губернии [2]. Объемы товарооборота были небольшими, торговля
не всегда была успешной вследствие неразвитости традиций меркантилизма в степи.
Торговля как фактор социокультурного…
Серия «История. Философия». № 4(84)/2016
23
С 1834 г., в целях стимулирования внешней торговли в Степи, русское правительство предоста-
вило бухарским и ташкентским купцам право продавать азиатский товар без оплаты гильдейских
пошлин на границе и в городах [3]. В 1835 г., в целях поощрения перехода казахов-кочевников к
оседлости, колониальные власти разрешили беспошлинный ввоз во внешние округа хлеба и земле-
дельческих орудий труда [4]. Это обстоятельство стимулировало развитие хлебопашества в Степи, а
также увеличило поток торговцев в Казахские степи, желающих выгодно продать хлебную продук-
цию. Акмолинское поселение в этой торговле стало одним из главных пунктов. Российским купцам
торговать здесь хлебом было выгодно, так как цены на него были намного выше, чем в Петропавлов-
ске. С другой стороны, здесь значительно дешевле можно было приобрести скот. Этим акмолинская
торговля была привлекательна для купцов и торгового населения. Отмена пошлин была на руку и
казахам, среди которых стали появляться скупщики-перепродавцы, которые с выгодой для себя
доставляли оптом в города и станицы по Сибирской линии сырье, выкупленное в отдаленных волос-
тях по выгодной цене.
Еще одним шагом в развитии торговли стало «Положение об отдельном управлении Сибирски-
ми киргизами», утвержденное в 1838 г. Согласно параграфу 35 «Положения» при каждом открывае-
мом в Степи приказе устраивались казенные лавки и учреждались базары или торжища. Местное на-
чальство обязано было поддерживать их «с употреблением на них издержек из сумм, остающихся от
ежегодного ассигнования на каждый год» [5; 7 л.]. Более того, с 1845 г. азиатские купцы получали
право осуществлять торговые операции без торговых свидетельств. Эти меры стимулировали разви-
тие торговли на караванных путях между Петропавловском и Средней Азией. Для Акмолы это имело
огромное значение, так как в это время происходит постепенное усиление значения Акмолинского
поселения как перевалочного торгового центра из Петропавловска в Ташкент и Бухару. Собственно,
первые статистические сведения о караванной торговле в Степи появляются в связи с тем, что с от-
крытием Акмолинского окружного приказа в 1832 г. российские пограничные власти стали офици-
ально регистрировать прохождение торговых караванов через Акмолинскую крепость. Здесь произ-
водились так называемые «карантинные досмотры» товаров [6]. Хотя известно, что еще задолго до
появления первых статистических данных XIX в. Акмолинское поселение среди кочевников-
скотоводов и в «мусульманско-торговом мире было известно под именем «Кара-Уткуль» [7].
Важная роль, которую играла Акмола в обеспечении международных связей, побуждала многих
иностранных купцов открывать здесь магазины и оставлять для постоянного проживания своих пред-
ставителей. В поселении открывались мелочные и оптовые лавки, строились оптовые склады, начал
функционировать базар. Здесь происходила перегрузка купеческих кладей: караваны, которые следо-
вали из Средней Азии, перегружались на телеги, а прибывшие из Петропавловска грузы перегружа-
лись на верблюдов для дальнейшего следования в Среднюю Азию. Во время прихода караванов
оживлялась торговля, формировались транспорты и обозы для доставки товаров к месту назначения.
Политика российской царской администрации была направлена на вовлечение казахского насе-
ления в торговые отношения и распространение промышленности в Степь. При этом имелось в виду
не только и не столько получение выгод от торговли с казахами, сколько решение политических за-
дач, связанных с укреплением авторитета российской власти в Степи, желание посредством вовлече-
ния казахов в торговые операции приблизить их к новой администрации. Об этом свидетельствует
начальник Главного управления Западной Сибири, генерал-лейтенант князь Горчаков. В письме по-
граничному начальнику области Сибирских киргизов 6 июля 1842 г. он писал: «…желая, с одной сто-
роны, сблизить киргиз с местным начальством, познакомить их с выгодами общей торговли и личных
произведений, а с другой — обезопасить русских и других торговцев от грабежей и разных потерь,
которым они подвергаются, углубляясь в степь для торговых оборотов с киргизами … я признал по-
лезным на первый раз для опыта назначить торговые пункты в Акмолинском, Каркаралинском и Ая-
гузском округах, на местах пребывания тамошних приказов, куда бы собрались торговцы и киргизы
для разных продаж, покупок и мены, произведения между собою торговых оборотов, заключения
сделок и пр. с тем, чтобы если опыт этот удастся, в таком случае можно будет определить постоян-
ные ярмарки» [5].
Об активном поощрении торговли с казахским населением свидетельствует и факт устройства
официальными властями в городских поселениях меновых дворов, устраиваемых, как правило, на
степной стороне, с расчетом на пригон скота из Степи. Появился такой двор и в Акмолинске в конце
50-х– нач. 60-х годов XIX в.
Г.А. Алпыспаева, Ш.Н. Саяхимова, М.Н. Краснова
24
Вестник Карагандинского университета
Развитию торгово-промышленного капитала в городе и регионе способствовали две ярмарки,
учрежденные в Акмоле в первой половине 50-х годов XIX в. Константиновская ярмарка была откры-
та в 1851 г. решением генерал-губернатора Западной Сибири. Она проводилась весной, с середины
мая до середины июня. Дмитриевская ярмарка была учреждена в 1852 г. и функционировала в осен-
нее время, с конца октября до середины ноября. Ярмарки появились не только в Акмолинске, но и
в близлежащих селах, что привело к созданию в начале XX в. ярмарочной сети.
Константиновская ярмарка быстро набирала обороты, чему в немалой степени способствовал
удобный временной режим проведения — в летнее время ничто не препятствовало кочевникам сго-
нять на ярмарку скот. В первый год открытия ярмарки общий торговый оборот ее составил 46822
рубля [8]. За первые пять лет, с 1852 по 1857 гг., обороты ее увеличились в 2,3 раза [9]. Анализ ассор-
тимента товаров свидетельствует о том, что по объемам привоза лидировали (64,6%) товары из Сред-
ней Азии: чай, фрукты, рис, шелковые и хлопчатобумажные ткани. Товары и продукция Казахской
степи (скот, животноводческое сырье, мясные и молочные продукты и пр.) составляли 21,6%. Това-
ры, привозимые из российских регионов (Поволжье, Урал, Сибирь), а именно хлеб, овес, выделанная
кожа, посуда чугунная, фаянсовая, железная, мелочные товары и прочие, составляли 12,6% [9; 44, 45].
В конце 50-х годов XIX в. ярмарочная торговля по объемам торговых оборотов превысила ста-
ционарную. Общий оборот стационарной торговли в 1857 г. составил 112,5 тыс. руб., а обороты двух
названных ярмарок в этом же году — 172,26 тыс. руб. [9; 6]. «…Ярмарки как форма организации тор-
говли оптимально соответствовали ритмо-режимным традициям хозяйственной жизни общинных
структур. Превращаясь на время в стационарные центры рыночных контактов, они привлекали зна-
чительные массы казахских хозяйств» [10]. Рост ярмарочной торговли обусловлен был выгодным
географическим положением поселения. Ярмарки способствовали росту торгового значения Акмолы.
Развитие торговли способствовало росту численности населения Акмолинского поселения.
В 1832 г. в Акмолинской крепости проживали 313 жителей [11]. В основном это обосновавшиеся
в крепости участники военного отряда, силами которого была заложена крепость. В 50–60-е годы XIX
в. наблюдается заметное увеличение численности населения за счет наплыва сельского и торгово-
промышленного населения. По данным «Военно-статистического обозрения Российской империи»,
число жителей в городе в 1852 г. составляло 2003 человека [11; 22]. Согласно статистическому опи-
санию Акмолинского поселения в 1864 г. в Акмоле проживали 4777 человек [2; 59].
Быстрый рост числа жителей объясняется постепенным усилением роли Акмолинского поселе-
ния как перевалочного торгового центра между Петропавловском и городами Средней Азии. Выгод-
ное положение станицы на караванных путях стало фактором роста населения. Особенно много посе-
лялось в городе выходцев из Средней Азии сартов, главным занятием которых была торговля.
Рост населения усилился с получением Акмолой статуса уездного города в 1861 г., так как горо-
жане, мещане и купцы, приписавшиеся к городу, получали льготы в сфере торговли и предпринима-
тельства сроком на десять лет. Кочевники-скотоводы, пожелавшие приписаться к городу, приобрета-
ли те же льготы на право торговли и освобождались от платежей ясачной повинности. Неприписав-
шимся горожанам позволялось производить, кроме торговли, все промыслы без всяких свидетельств
[12]. Азиатские торговцы имели возможность пользоваться льготами, дарованными горожанам, на
общих основаниях, с обязанностью нести городские повинности наравне с прочими жителями.
В 1872 г., после неоднократных обращений купечества налоговые льготы были продлены.
Эти меры и вольности обеспечили приток предприимчивого населения и стимулировали форми-
рование экономики города. По статистическим данным за 1863 г., горожан купеческого сословия
в Акмолинске не было, а в 1864 г. к городу приписались 6 купцов 2-й гильдии [9; 166]. Кроме того,
в городе временно проживали 145 российских купцов, 38 из которых имели свою недвижимость,
а также 1319 иностранных гостей, 56 из них имели недвижимое имущество [9; 131]. В 1870 г. на фоне
общего роста численности населения города заметно увеличение лиц торгового сословия. По данным
хозяйственного департамента МВД за 1875 г., к городу приписались несколько десятков купцов и их
семейств, а также мещан. Купеческое сословие составило 19,2 % общего числа горожан — довольно
высокий процент даже для старых городов Сибири. О росте купеческой торговли говорит и факт вы-
дачи горожанам 125 торговых свидетельств в 1875 г. [13].
Дальнейшее развитие получила караванная и ярмарочная торговля. Так, по данным Акмолинско-
го областного правления за 1867–1870 гг., через Акмолинск проследовали торговые караваны с ази-
атскими товарами на сумму более миллиона рублей [14].
Торговля как фактор социокультурного…
Серия «История. Философия». № 4(84)/2016
25
Во второй половине XIX в. наблюдался достаточно устойчивый рост стационарной торговли в
городе. Так, если в 1854 г. в поселении было 4 лавки и в них вели торговлю 10 постоянных торговцев,
то в 1863 г. — уже 82 лавки, из которых 72 оптовые и 10 временных, в них торговали 311 купцов и
торговцев [9; 5, 6]. Всего же в городе числилось 1236 торговцев. В 1914 г. в городе действовали 284
торговых заведения с годовым оборотом 4,5 млн рублей [15]. Рост постоянной торговли свидетельст-
вовал о постепенном перерастании поселения в город. Как писал М. Вебер, «еще одним необходи-
мым признаком города следует считать «рынок», наличие не спорадически, а регулярного товарооб-
мена внутри поселения в качестве существенной составной части дохода и удовлетворения потребно-
стей населения» [16].
Свидетельством роста торгового капитала было появление в городах Казахстана торговых до-
мов. По данным за 1904 г., в Казахстане действовало всего 12 торговых домов. В дальнейшем их ко-
личество увеличилось и составило к 1914 г., по самым скромным подсчетам, более 30 [17]. В городе
Акмолинске тоже появились крупные торговые дома, ведущие монопольную торговлю теми или
иными товарами. К примеру, торговый дом «Матвей Кубрин и сыновья» занимался продажей золота
и серебра, мануфактуры, часов, металла, аптекарских и бакалейных товаров. Его торговые дома на-
ходились не только в Акмолинске, но также в Кокчетаве, Атбасаре и в России. Торговый дом «Анд-
риан Кубрин с сыновьями» имел свои торговые и пивные лавки в крупных селениях Атбасарского и
Акмолинского уездов. Позже открыли свои торговые дома купцы С.У. Халфин, П.Е. Путилов, К. Ко-
щегулов, братья Беловы и другие. Открытие торговых домов поощрялось и приветствовалось властя-
ми. Купцы обязаны были приобрести или построить за свои средства гостиные дворы, иметь свою
производственную базу (заводы). Как отмечали исследователи, «разрешая и поощряя торговлю куп-
цов…без платежа гильдейских пошлин, …правительство намеревалось сформировать «капитальное»
купечество, вовлечь его в товарное производство» [18].
В развитии торговых отношений в Крае условно можно обозначить несколько этапов. Если до
середины XIX в. в Степи на караванных путях из России в Среднюю Азию действовали стихийные
торжки, то уже с середины XIX в. получает распространение ярмарочная торговля, а со второй поло-
вины XIX в. заметным фактором экономических связей становится стационарная торговля. И хотя
стационарная торговля в отдельные годы по объемам капитала уступала ярмарочной, но стабиль-
ность роста давала ей преимущества.
Во второй половине XIX в. под влиянием развивающихся рыночных отношений и процессов
разложения крестьянских хозяйств происходит перерастание торгово-ростовщического капитала в
капиталистическое предпринимательство. В структуре промышленности города в конце XIX– начале
XX вв. преобладали обрабатывающие отрасли. Ведущее место занимала обработка сельскохозяйст-
венного сырья: мукомольная, маслобойная, салотопенная, мыловаренная, кожевенная отрасли. В го-
роде в 1896 г. действовали заводы: 6 салотопенных, 4 свечных, 2 овчинных, мыловаренный, коже-
венный, шерстомойный и кишечный [19]. В начале XX в. появилось еще 2 кожевенных завода [20].
Второе место по объемам производства занимала переработка минерального сырья — кирпич-
ная, гончарная, механическая отрасли. Эти отрасли были представлены 4 гончарными, 9 кирпичными
заводами и 21 кузницей. Гончарные мастерские в 1914 г. дали продукцию на 1000 руб. Более дина-
мично развивалось кирпичное производство, так как в городе развернулось строительство. Если в
1902 г. было 5 заводов с 22 рабочими и производительностью 6,30 тыс. руб. в год, то в 1914 г. рабо-
тало уже 9 заводов с 50 рабочими, они произвели продукцию на 150 тыс. рублей [21].
Рост населения города в конце XIX– нач. XX вв. осуществлялся за счет миграции населения из
центральных губерний России и Сибири. Приток мастеровых людей, ремесленников и обилие мест-
ного сырья определили появление кустарной промышленности. В 1911 г. в городе были зарегистри-
рованы 491 ремесленник, из них 366 мастеров, 125 рабочих и учеников. В сфере приготовления про-
дуктов питания заняты 30 чел.; занимавшиеся изготовлением предметов одежды — 80; занимавшиеся
приготовлением предметов жилища — 188; изготовлением предметов домашнего быта — 81; прочие
ремесленные мастера (водовозы, извозчики, часовщики, печатники, наборщики и пр.) — 117. Наибо-
лее многочисленные категории ремесленников – плотники, кузнецы и слесари, портные, извозчики и
каменщики [22].
Пищевая промышленность города была представлена предприятиями по производству муки,
масла, меда, различных напитков и пр. Самым оснащенным и крупным по объемам капитала и произ-
водства был пивомедоваренный завод А.Кубрина. На заводе работали в разные годы от 8 до 18 чело-
век, а производительность его составляла от 15 до 35 тыс. руб. [2; 95].
Г.А. Алпыспаева, Ш.Н. Саяхимова, М.Н. Краснова
26
Вестник Карагандинского университета
В 80-е годы XIX в. в городе действовала одна водяная мельница. Производительность ее за пять
лет, с 1883 по 1888 гг., выросла в 25 раз. В 1893 г. в городе появилась первая паровая мельница, а в
1911 г. — еще одна [19; 79]. В начале XX в. в городе насчитывалось свыше 50 ветряных мельниц с
общим количеством рабочих более 208 человек. Мельниц вокруг города было так много, что, по вы-
ражению русского ученого-экономиста П. Головачева, впервые побывавшего в Акмолинске, «созда-
валось впечатление, что вокруг города стоят шаманы и, размахивая руками, отгоняют от него злых
духов» [23]. Крупнейшим владельцем мельничного производства был купец П. Моисеев.
Развитию мукомольного дела способствовали заселение Акмолинской области крестьянами-
переселенцами и распространение хлебопашества в Крае в конце XIX– нач. XX вв. Если до 1893 г.
в Акмолинскую область в среднем переселялись около 4-х тысяч душ обоего пола, что составляло
всего один процент к общему числу переселяющихся в Сибирь, то начиная с 1894 г. этот показатель
составил 20 % — 150 тыс. душ обоего пола. Акмолинская область по количеству переселенцев усту-
пала лишь Тобольской области [24].
О динамике роста экономики города свидетельствует увеличение размеров городского бюджета:
1890 г. — 16000 р., 1897 г. — 25541 р., 1908 г. — 35595 р., 1912 г. — 56242 р., 1914 г. — 99807 р.
За пятнадцать предреволюционных лет бюджет города вырос в 6 раз [20; 48]. Вместе с тем сравни-
тельный анализ темпов развития городов Северного Казахстана показывает, что Акмолинск по сте-
пени и темпам развития во многом уступал Омску и Петропавловску. Сказывались его отдаленность
от железной дороги, слабое развитие транспортной инфраструктуры. Сибирская железная дорога
проходила по северной части Акмолинской области, до города это более 500 верст. Местными про-
мышленниками неоднократно поднимался вопрос о проведении в Крае железной дороги. Определен-
ное значение для развития экономики Края имело принятие в 1891 г. решения о строительстве Транс-
сибирской железнодорожной магистрали. Строительство ее ускорило процесс хозяйственной колони-
зации областей Сибири и северных регионов Казахстана и способствовало вовлечению экономики
Края в общероссийскую экономику.
С преобразованием Акмолинска в административный центр Акмолинской области в 60-е годы
XIX в. быстро растет численность городского населения. В 1868 г. в нем проживали 5172 чел.
[20; 48]. Быстрому росту населения способствовало распространение на город «Положения о правах
и льготах» для городов Семипалатинской области, принятого в 1859 г. В соответствии с ним все лица
свободного состояния, вступившие в подданство России, могли поселиться в городе, записавшись в
купеческое, мещанское или ремесленное сословие. Им отводилась в городской черте свободная от
казенных построек земля для строительства домов, устройства садов и огородов и различных ком-
мерческих заведений. Они получали право приобретать в городе любую недвижимость. Для строи-
тельства, под выгоны, огороды и хозяйственные заведения отмежевывались земли на расстоянии от
двух до трех верст во все стороны города [25].
Заметной особенностью процесса урбанизации в 70-80-е годы XIX в. является изменение соци-
альной и национальной структуры населения города, увеличение численности коренного населения
среди горожан. Усиление торговой функции города привело к увеличению удельного веса купеческо-
го сословия, как за счет миграционных процессов в город из разных городов Российской империи,
так и вследствие перехода разночинцев в категорию торгово-промышленного населения. «По откры-
тии города Акмолинска 26 сентября 1862 года большая часть из жителей российских губерний, лю-
дей рабочего класса, из видов воспользоваться свободно землею, приписались в город Акмолинск
купцами и мещанами», — сообщается в протоколе общего собрания купцов и мещан Акмолинска от
20 июля 1871 г. [2; 75]. Увеличению удельного веса коренного населения в демографической струк-
туре способствовала политика поощрения перехода к оседлости казахского населения.
Новый этап демографического роста города происходит в 90-е годы XIX в., когда начинается
крестьянская колонизация Казахского края. Она стала главным фактором увеличения численности
населения Степного края, в том числе и городского. Акмолинская область по своему географическо-
му положению стала исторически первым этапом в движении огромных масс из европейских губер-
ний Российской империи в Казахстан. Акмолинская область заселялась преимущественно выходцами
из Воронежской, Пензенской, Пермской, Полтавской, Самарской, Саратовской, Черниговской губер-
ний. Для данного этапа характерна активизация процессов формирования полиэтнической структуры
населения.
По данным первой Всероссийской переписи 1897 г., в городе проживали 9707 чел. Из них 5105
лиц мужского пола и 4602 — женского, в том числе 34 иностранных подданных. Этническая струк-
Торговля как фактор социокультурного…
Серия «История. Философия». № 4(84)/2016
27
тура городского населения выглядела так: казахов — 3020 чел., русских — 4619 чел., татар — 1035
чел., мордовцев — 223 чел., немцев — 205 чел., евреев — 173 чел., украинцев — 101 чел. и другие.
Сословный состав населения выглядел так: дворян — 139, лиц духовного звания — 33, купцов — 85,
мещан — 2800, крестьян — 1829, инородцев — 3936, других сословий — 1438. Семь жителей города
имели высшее образование, и среди них была лишь одна — единственная женщина. Грамотные лю-
ди составляли 22,5 % от общего числа акмолинцев [26].
В 1913 г. Акмолинск занимал третье место по численности населения, уступая таким крупным
центрам, как Омск (127685 чел.) и Петропавловск (43248 чел.) [19; 79]. Если учесть, что названные
города были основаны раньше, экономика этих городов была вовлечена в систему хозяйственных
связей еще с XVIII в, то можно утверждать, что темпы демографического роста Акмолинска были
велики. Высокие темпы роста населения Акмолинска отмечал и П.М Головачев. Исследуя прирост
населения сибирских городов за 50-летие — с 1860 по 1910 гг., он дает такие цифры: Акмолинск —
481,1 %, Петропавловск — 420,8 %, Семипалатинск — 239,7 %, Томск — 309 %, Тюмень — 143,6 %,
Омск — 503,5 % [27]. Таким образом, темпы роста населения Акмолинска были выше даже старых
городов Казахстана и Сибири.
С обретением городом статуса областного центра начинается быстрое градостроительное разви-
тие Акмолинска. Город увеличился территориально, о чем говорят материалы статистического опи-
сания поселения Уфинцова 1864 г. Город занимал площадь в 25 квадратных верст. В городе имелось
37 казенных зданий, в большинстве своем построенных из сырцового кирпича, 365 частных деревян-
ных домов и 82 торговые лавки [2; 62]. В 1880 г. была произведена первая архитектурная планировка
города, тогда же был утвержден первый градостроительный план.
В 90-е годы заметно оживилось строительство города. Это связано с ростом городского населе-
ния и увеличением городского бюджета. В Акмолинске началось строительство общественных зда-
ний, торговых дворов, активно возводились магазины, частные купеческие особняки, складские по-
мещения. В 90-е годы было построено несколько крупных для того времени общественных зданий, в
том числе здание городской управы, на строительство которого из средств городской Думы было из-
расходовано 9934 руб. 85 коп. [28; 54].
Недалеко от здания городской управы была сооружена пожарная каланча, одна из самых высо-
ких городских построек того времени. В 1891 г. был построен каменный торговый центр, являвшийся
собственностью города. В 1890 г. городские власти приступили к строительству на центральной
площади гостиного двора — два корпуса одноэтажных каменных магазинов, занявших по фасаду це-
лый квартал. Вдоль обоих корпусов над входными железными и зарешеченными окнами магазинов
тянулись навесы, опиравшиеся на чугунные столбы, красовались громоздкие вывески. Перед магази-
нами стояли врытые в землю бревенчатые перекладины-коновязи для приезжающих. Местные купцы
и приезжие торговцы арендовали в нем помещения для временной или постоянной торговли. Оба
гостиных двора в общей сложности насчитывали 221 лавку.
В эти годы в городе появились объекты духовной культуры горожан. Мусульманская мечеть,
именуемая в народе «татарская», или «зеленая», была построена в 1895 г. на средства акмолинского
купца Н. Забирова. В 1891 г. началась закладка каменного здания Александро-Невского православно-
го собора на центральной площади города. Строительство его завершилось в 1893 г.
В конце XIX– нач. XX вв. в городе появилось еще несколько общественных зданий. Школа для
мусульманской молодежи, построенная на средства купеческой семьи Кощегуловых, представляла
собой одноэтажное прямоугольное здание из обожженного кирпича, выполненное техникой узорча-
той кладки. Под городскую гимназию было сооружено двухэтажное здание из красного кирпича с
интересной и своеобразной архитектурой. Оно располагалось рядом с городской управой. Напротив
пожарной каланчи в 1910 г. был открыт первый в городе кинотеатр «Метеор». В 1911 г. он сгорел, на
этом месте построили новый кинотеатр «Прогресс» [11; 80]. Он был местом проведения балов, ново-
годних маскарадов, общественных собраний.
Активно строились частные купеческие особняки. Пожалуй, самым красочным и оригинальным
архитектурным сооружением, украсившим внешний облик города, стал жилой дом купца Кубрина,
построенный в 1909 г. московским архитектором. Он представлял собой одноэтажное здание с высо-
кой цокольной частью, с четырёхгранным куполом и балконом, фасад которого оформлен в стиле
«модерн». В подобном стиле было выполнено и другое сооружение, принадлежавшее купцу Кубрину,
— торговый дом. Здание состоит из 2-х частей (крыльев), имеющих угловое соединение, над кото-
рым расположен четырехгранный купол. В месте их углового соединения находится парадный выход
Г.А. Алпыспаева, Ш.Н. Саяхимова, М.Н. Краснова
28
Вестник Карагандинского университета
на центральные улицы города. Выполненные в едином архитектурном стиле и расположенные по од-
ной оси городских улиц здания дополняли друг друга и создавали единый архитектурный ансамбль.
Не менее интересное архитектурное решение представляли дома состоятельных акмолинских
купцов И.С. Силина, Д.В. Егорова, П.Г. Моисеева, демонстрирующие «кирпичный» стиль архитекту-
ры, характерный для конца ХІХ– нач. ХХ вв. Прямоугольное двухэтажное в плане здание дома Сили-
на имело подъезд с колоннами, на которые опирался балкон. Жилой дом Егорова представлял собой
крестообразное в плане одноэтажное строение с цокольным этажом. Между оконными проемами
первого и цокольного этажей располагались прямоугольные ниши. Одним из красивейших зданий
дореволюционного города было двухэтажное кирпичное здание дома купца П.Г. Моисеева, самого
богатого человека Акмолинска. Архитектурный стиль представляет собой эклектику начала ХХ в.
Фасад здания напоминает воспроизведение форм дворцовой архитектуры флорентийского раннего
Ренессанса, стиль которого ярко выражен в оконных проемах и карнизах, оформленных фигурной
кладкой из кирпича. Наряду с кирпичными строениями немало было зданий из дерева.
Замечательным материалом, характеризующим город, его историю, топографию являются на-
звания улиц. «Городские названия — язык города» — писал известный российский исследователь
города Н.П. Анциферов [29]. Первые названия улицы Акмолинска обрели в конце XIX в. В большей
мере они отражали местоположение городских строений: на ул. Думской располагалось здание го-
родской управы, на ул. Мечетной находилась мечеть, по ул. Гостинодворской — гостиный двор, бы-
ли также Тюремная, Церковная улицы. В названиях улиц хорошо отражено возрастающее значение
торговли в жизни города: Торговая, Большая Базарная, Малая Базарная, Караванная. На улице Степ-
ной появилось много постоялых дворов, поэтому ее в народе называли «Постояльской». Часть улиц
имела топографическое происхождение: Чернобродская (Караоткельская), Степная, Речная. Улицы
Крепостная, Станичная, Татарская отражали историю заселения города.
Из материалов первой Всероссийской переписи следует, что как город Акмолинск состоял из не-
скольких административных единиц: города, пригородов и слобод («солдатская слободка», «татар-
ская слободка»). В 1910 г. была введена должность главного архитектора города. Архитектурное раз-
витие получило более системный характер, но сохранило черты провинциального города. Побывав-
ший в Акмолинске в 1903 г. П. Головачев поделился впечатлениями от этой поездки на страницах
московского географического сборника «Азиатская Россия»: «На видном месте, на одной площади с
собором, думой и гостиным двором находится острог, квадрат в 20 сажень, по сторонам огорожен-
ный «палями — заостренными бревнами» сажени 3 в высоту. У ворот острога стоит единственный
часовой…Улицы Акмолинска, конечно, не освещаются. Несколько фонарей стоят только у больших
магазинов. В обычное время эти широкие и длинные улицы никогда не подметаются, их очищают
ветры, часто поднимающие целые тучи пыли и затхлого навоза… На хлебном базаре находятся не-
сколько десятков «кумысен». Эти «кумысны» представляют собой ряды деревянных маленьких лаво-
чек, на дверях которых красуются русские надписи «кымызами», «кумызной» и т.п. Возле хлебного
базара находятся (сартовские. — Авт.) рестораны, где продаются «манты» (пельмени), пилав и ку-
мыс… Посетителей встречает хозяин-повар с низкими поклонами и прижиманиями к сердцу левой
руки…» [11; 23].
Осенью 1873 г. в Акмолинске, как и в других городах Российской империи, было введено Горо-
довое положение, по которому сословные органы управления упразднялись и заменялись городскими
Думами. В апреле 1874 г. в результате выборов была сформирована городская Дума. Среди 30 глас-
ных, избранных в первый состав Думы, представители разных городских сословий: купцы, мещане,
представители интеллигенции. На своем первом заседании гласные Думы избрали членов городской
управы — исполнительного органа Думы. В составе городской управы, так же как и Думы, были
представлены разные сословия, но преобладали купцы [30].
Управа играла важную роль в политической, общественной, хозяйственной и культурной жизни
Акмолинска. Особенно роль местного самоуправления заметна в вопросах социокульутурного разви-
тия города. На первом рабочем заседании гласных Думы в мае 1874 г. был вынесен вопрос о благоус-
тройстве города [2; 97]. Постановление, вынесенное по данному вопросу, обязывало всех горожан,
без исключения, соблюдать следующие правила: содержать в чистоте дворы и прилегающую к ним
Достарыңызбен бөлісу: |