Мұндағы қара сөзінің соңындағы А дауыстысы өзінен соң тұрған қой сөзінің Қ дауыссызына әсер етіп (ілгерінде ықпал), оны ұяңдатып тұрса (қарағой), ақ ешкі тіркесіндегі Е дауыстысы өзінің алдында тұрған Қ дауыссызына әсер етіп (кейінді ықпал), оны ұяңдатады (ағешкі). Бұл жерде дауыссыздар «дауыстың қатысы жағынан» (яғни дауыстың азды-көптігі жағынан) игеріліп тұр. Мұндағы қара сөзінің соңындағы А дауыстысы өзінен соң тұрған қой сөзінің Қ дауыссызына әсер етіп (ілгерінде ықпал), оны ұяңдатып тұрса (қарағой), ақ ешкі тіркесіндегі Е дауыстысы өзінің алдында тұрған Қ дауыссызына әсер етіп (кейінді ықпал), оны ұяңдатады (ағешкі). Бұл жерде дауыссыздар «дауыстың қатысы жағынан» (яғни дауыстың азды-көптігі жағынан) игеріліп тұр. Сондай-ақ сөз ішіндегі дауыссыздардың жуан-жіңішке болып келуі де көбіне өзінің алдында тұрған дауыстыларға байланысты. Мәселен, бас, бәс, бес, бос, бөс, быс, біс дегендердегі С дауыссызының бірде жуан, бірде жіңішке, бірде езулік, бірде еріндік реңкте айтылуы алдында тұрған дауыстыларға байланысты. Сондай-ақ сөз ішіндегі дауыссыздардың жуан-жіңішке болып келуі де көбіне өзінің алдында тұрған дауыстыларға байланысты. Мәселен, бас, бәс, бес, бос, бөс, быс, біс дегендердегі С дауыссызының бірде жуан, бірде жіңішке, бірде езулік, бірде еріндік реңкте айтылуы алдында тұрған дауыстыларға байланысты. Дауыcтылар мен дауыссыздардың үндестігі жайында мынандай заңдылықтар бар: Дауыcтылар мен дауыссыздардың үндестігі жайында мынандай заңдылықтар бар: 1) Сөз дауыссызға аяқталып, ал оған қосылған жалғау дауыстыдан басталып тұрса, дауысты өзінің алдында тұрған Қ, К, П дауыссыздарын ұяңдатып, Г, Ғ, Б-ға алмастырады. Мысалы: ақ+ар > ағар, көк+ер > көгер, қайрақ+ы > қайрағы, кесек+і > кесегі, қап+ым > қабым т.б. Бұл заңға баянбайтындар – еліктеу сөздер ғана. Мысалы: жарқ+ыл, күңк+іл, қылп+ыл, бүлк+іл т.б.
Достарыңызбен бөлісу: |
