Жануарлар этологиясы оқу құралы Қостанай, 2016 Әож 591. 500(075) кбж 28. 6я7

Марғау «Вискоса» иісіне жүрді – азықтану инстинкті, ағаш бойымен жүруі – бұл үйренуі.

Мысықтар үйге үйренеді деп айтылады, бірақ мен ойлаймын, бұл дәо олай емес екенін, - олар адамға үйренеді. Біздің Мурзик бізді қарсы алатын, біз мектептен үйге келе жтқанда – бізге қарсы жүгіретін. Бұл, әрине инстинкт емес, бұл үйрену. Біз үйден шыққанда, Мурзикті әжетханада қамап қоятынбыз, ол біз болмағанда бірдеме бүлдіріп қоймасын деп. Бұл оған ұнамаған еді, біздің кетіп баратынымызды көріп, диванның асытна жасырынып қалатын(үйренуі). Осы құбылыстар жайлы біздің танымыз өте аз. Сонда да біз, бір жағынан көп жануарлардың мінез –құлығы туа біткеннен бастап жақсы бағдарланғанын, ал екінші жағынан, сыртқы ортадан жие әр түрлі «нақтылы нұсқауы» қажет екенін шамалы түсіне бастадық. Осы жайлы үлкен сақтықпен айту керек, себебі әлі күнге дейін жалпы қанағаттанарлық терминологиясы жоқ. Әсіресе «туа біткен» сөзіне қатысты – оны қолдануы түсінбестікке соқтырды, себебі әр адамдар оған түрлі мағына береді. «Туа біткен» сөзіне қандай мағына бермесек те, кез келген жағдайда біз оның ішкі мінез – құлықтың бағадарламасын білмейміз, егер жануарды тек сыртқы сынауларға ғана ұшыратсақ.

Сырттан мінезін бақылайтын себептерін анықтауға болады, тек жануарларды әртүрлі сыртқы жағдайларда өсірсе. Дәл осылай ішкі бақылауыштарды да анықтауға болады, тек ағзаның ішкі ортасына ену барсында. Соңғысының тәжірбиесі әзірге кең масштабта орындалмайды, бірақ бір мысалын осы жайлы анығырақ айтуына лайықты. Егер бақаның арқасын қасыса, дәл сол жерді, тура іс – қыймылмен бақа жауап ретінде жүзеге асырады. Құрсағына тиіп қалсаңыз, бақа құрсағын қасыйды. Бұның пайда болуы, сезімтал жүйкелердің арқасында жүзеге асыралады, олар бақаға қай жері сыртқы әсерлерден тітіркенеді екенін хабарлайды. Егер жануардың ерте даму кезеңінде - жүйкелері, жұлыннан тарағаны терімен байланыстырмай тұрып, орындарымен ауыстырылды – арқаның терінсінің бөлшегі құрсаққа аустырылса, кейінірек біз ерекше, күтпеген нәрсені көреміз. Тері мен жүйкенің байланысы орнатылғаннен кейін, бақанының ауыстырылған арқасындағы құрсақ бөлшегін қыдықтаймыз – ал ол жауап ретінде құрсағын, және, керісінше құрсағына ауыстырылған арқа терісін тисек, арқасын қасый бастайды.

Осы нәтижелі тәжірбие, және сипаттамасы таңғаларлық болады. Алдымен ауыстырылған бөлшектердің трансплантациядан кейін жақсы дамыйды екенін айтып кеткен жөң. Дегенімен, арқадан алынған терісі, құрсақ ортасында қою жасылды, ал құрсақтан алынған терісі арқа жасыл фонында, өзінің ақ түсін сақтап қалады. Бұл ауыстырылған бөлшектері бастапқы өзінің химиялық табиғаттылығын сақтап қалатының дәлелдейді.

Басқа сөздермен айтқанда, орын емес, ал терінің химиялық участкісі, орнатылған жүйке жүйесі мәңгілікке оның жұмысын анықтайды.

Сонымен, біз ішкі бағдарламасын дәлелдейтін тәжірбиесімен таныстық: тері белгілі бағдарламаны, өзінің сезімтал жүйкесімен анықтайды. Бұның қалай болатыны, әлі күнге беймәлім, бірақ факт қалуда. Себебі, бұл сыртқы әсерден емес, ал ішкі процесстеріне араласуымен дәлелденді.

Әзірге біз ішкі бағындыру мінез – құлығы жайлы ештеңе білмейміз, және де: сыртық ортадан қабылдаған тәжірбиесіде қалай әсер ететінің – күрделі мәселесі жайлы да білетініміз аз. Ғалымдар бізге қалай оқыту мінездің қалыптастыруына әсер ететінің, сырларын ашатын өз тұжырымдарын тексеруде. Бұны анықтауда, көп күш жұмсалуда. Осының бәрі мінез – құлық ғылымын күрделендіреді, сондықтан ол әлі балалы түсініктен шыққан жоқ.

Дегенмен бізге бір – нәрсе белгілі. Біз бұрыннан білеміз, мысалы, көптеген мінез – құлықтың формаларын толықтай туа біткен немесе толықтай жүре пайда болған деп айта алмаймыз, олар өз бойында осы немесе өзге комбинациясын білдіреді. Көрейік қалай тиін орман жаңғағын кеміреді екенін. Тәжірбиесі бар тиін жаңғақты осал жерінен, терең емес қабыршағынан бастап кеміреді. Тәжірбиесіз тиін болса жаңғақтын барық жерін, қайта – қайта жаңа жерлерден кеміре бастайды, осылай көп уақыты мен энергиясын басқа жұмсайды. Ұзын сөздің қысқасы, тиінде ішкі іс – әрекеттері бағдарланған, яғни жаңғақты жеңл жаруы үшін, бірақ бұл үшін ол өз тәжірбиесінде үйренуі тиіс.

Жануарлардың өмірінде «сыншыл кезеңдері» болады, яғни олар белгілі жағдайда осы немесе өзге заттарына үйренуіне дайын болады, басқа жағдайларынан көрі. Әрине, біздің мақсатымызға кіреді, қалай сыншыл кезеңнің басталуы мен аяқталатының жүзеге асырылуын анықтау.

Жануарларды өз ортасында зерттеген кезінде, бізге оқытуыға дайын екенін түп тамырлы факторларын анықтауына мүмкіндік берді. Азық іздеп жүрген түкті ара балды гүлді анықтаған соң, ол міндетті түрде қысқа аймақтық шолуды жасайды, себебі ол келесі рет балды қай жерде таба алатының білуі үшін. Таңғалдыратын осы факт, әр түрде осындай мінез ең жақсы түрде оның мұқтаждықтарына бейімделіп қалыптасатыны.

Сонымен, біз мінез қалай қалыптасатынын анықтаған кезінде, қалыптасқан мінезді анықтаған кезіндегідей, біздің алдымызда сол мәселе туандайды: біз тек дамуды реттейтін механизмдердің маңызын ғана емес, сондай – ақ, бұл реттеуші факторлар қалай түрлердің ерекше өмірлік қажеттіліктеріне жауап береді екенін анықтау. Табиғат немесе тәрбие – осы бірінші дәределік мәселе, немесе оған қалай қараймыз, осыған байланысты кейінге қалдыруға болмайтын көп мәселелердің сұрақтарының шешілуі тәуелді.