Жас ғалымдар жаршысы Вестник молодых ученых
жүктеу/скачать 1,79 Mb. Pdf көрінісі
|
| №№4-6(71-73), сəуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2013
ISSN 2307-0250 Žas āalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist ______________________________________________________________ 145 Ажал ақымақ үшін алтау, Ақылды үшін біреу. Алтаумын деме, жетеуге жолығасың, Жетеумін деме, сегізге жолығасың, - деп ақылдандырады. Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, Төртеу түгел болса, төбедегі келеді, - деп ауызбіршілікке шақырады. Төмендегі мақал-мəтелдердегі бір саны сандық мəнін жоғалтып, белгісіз есімдік (біреу) ретінде қолданылып жүр. Біреудің бойы аласа, Біреудің ойы аласа. Біреуге мал қайғы, Біреуге жан қайғы. Біреу тойып секіреді, Біреу тоңып секіреді. Біреуге пышақ оқтама, Қара пышақ қарыс ұзарады, - деп болатын əртүрлі жамандықтардан, қауіп- қатерден сақ болу керек екендігін ескертеді. Бұндай ақыл-кеңестер есте сақталып қалады, балаларды тəрбиелеуге септігі тиеді. Есептік сан есім тұрғысындағы киелі сандарға байланысты мақал-мəтелдер: Жеті рет өлшеп, бір рет кес. Асықпа, ойланып істе, бірнеше рет өлшеп, əбден дұрыстығына көзің жеткенде ғана əрекет жаса деген мағынада. Жеті атасын білмеген – жетімдіктің белгісі. Өзіңнің жаратылысыңды біл, егер сен жеті атаңның кімнен басталып, кіммен аяқталатынын білмесең, онда сен нағыз жетімсің деп түсіндіреді. Əдет-ғұрып, салт-дəстүрді білуге үйретеді. Білгенің бір тоғыз, Білмегенің тоқсан тоғыз. Сенің білгеніңнен де білмегенің көп, сондықтан ізден, талаптан, білмегендеріңді білуге тырыс деп жол нұсқайды. Он екі мүшең сау болса, Жаралымын деме, Он саусағың сау болса, Дəулет емес немене, - деп барлық жақсылыққа, үлкен жетістіктерге, байлыққа, биік шыңдарға тек қана денсаулықтың, адал еңбек етудің арқасында ғана жетесің. Мұнда денсаулықты күту, еңбек ету, шаршамау, талмау, іздену керектігі айтылады. Лиро-эпостарда 12 киелі санына байланысты кездесетін жолдар: Үлкендігі басының Он екі қарыс қазандай (Қамбар батыр). Орай да орай оқ атқан, Он екі тұтам жай тартқан (Қобыланды батыр). Он екі айдың жартысы жаз болады, Жаз белгісі үйрек пен қаз болады (Қозы Көрпеш – Баян сұлу). Сондай-ақ, 12 санына байланысты тағы да: «Он екі мүшең сау болсын», «Он екіде бір нұсқасы жоқ», «Он екіде бір гүлі ашылмаған» деген де сөз тіркестері бар. Реттік сан есімдер заттардың саналу ретін білдіріп, нешінші, қаншасыншы деген сұрақтарға жауап береді де, -ыншы, -інші жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады: Бірінші байлық – денсаулық, Екінші байлық – ақ жаулық, Үшінші байлық – он саулық. №№4-6(71-73), сəуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2013 ISSN 2307-0250 Žas āalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist ______________________________________________________________ 146 Қашан да адам баласы үшін денсаулық – байлықтың ең негізгісі екенін, денсаулықсыз ешқандай ісіміздің алға баспайтынын айтса, үйдің ішіндегі құт-береке əйелге байланысты болатындығына мəн бере келе, қойды төрт түліктің алды деп санағандығын көрсетеді. Еңбек – адамның екінші анасы. «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей», - деп Абай атамыз айтқандай, еңбек етуге баулиды, еңбекті екінші анаға теңейді. Мақал-мəтелдердегі сан есімдер жалғаудың түрлерін (септік, жіктік, тəуелдік) қабылдайды: Қырықтан артық жас жоқ, Қымыздан артық ас жоқ. Елу – ердің жасы, Алпыста ел ағасы, - дейді халық. Елу-алпыста ақыл тоқтатып, еліңнің, халқыңның қамын, жағдайын, болашағын ойлайтын уақытың, шынығып, қайрат- күшіңнің шыңдалатын уақыты. Ата-бабамыз көшіп-қонып жүрген, сол көшпенділіктің өзі қазақ халқын шыңдаған, күш-қуатын жетілдіре түскен. Отызында орда бұзбасаң, Қырқыңда қыр аспассың. Қырықта – қылаң, елуде – елес. Мыңның түсін білгенше, Бірдің атын біл. Бір ақымақтан – мыңға зиян, Мың ақымақтан – он мыңға зиян. Бірдің кесірі мыңға, Мыңның кесірі түменге. Бір жаман адамның кесірі мың адамға тиеді, мың адамды бүлдіреді деген ойдың мəнісі осында. Тоқсанымыз жиылып, Тоқты жыққан батырмыз. Сексеніміз жабылып, Серке жыққан батырмыз. Сегізбін деме, – тоғызға жолығарсың, Тоғызбын деме – доңызға жолығарсың, - дейді. Күйеу жүз жылдық, Құда мың жылдық. Қазақ халқы ағайын, туған-туысқанын сыйлап, дəріптеп келген. Құда- жекжаттың, күйеу, жиен, нағашылардың алатын орындары ерекше. Бұл мақал арқылы үрім-бұтақтың, құда-жекжаттың бір-бірімен тығыз байланысты болып, бірін-бірі сыйлап өткендігін көрсетеді. Халық даналығы, байлығы – мақал-мəтелдердің еліміздің болашағы – жастарды тəрбиелеуде, ақыл-кеңес беріп отыру жолында атқаратын маңызы зор. Ғылымымызға, тілімізге байланысты келіп қосылып жатқан жаңалықтарға, жаңа ағымдарға байланысты мақал-мəтелдер толықтырылып, өзінің қорын көбейте береді. жүктеу/скачать 1,79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|