Жас ғалымдардың VII халықаралық Ғылыми конференциясының материалдары 25-26 сәуір 2011 жыл

 
141 
является  нефть.  Считается,  что  источником  такого  загрязнения  является  транспортировка 
нефти, 
естественное 
просачивание 
углеводородов, 
промышленные 
сбросы 
и 
нефтеперерабатывающая  промышленность,  а  также  утечки  с  прибрежных  нефтяных 
разработок.  Также  в  воде  Каспийского  моря  имеются  повышенные  содержания  тяжелых 
металлов,  фенолов  и  других  органических  соединений.  Источниками  загрязнения  являются 
промышленные предприятия, находящиеся по течению рек, впадающих в море. Имеются и 
другие  серьезные  проблемы,  такие  как  загрязнение  воздушного  бассейна  населенных  мест, 
нарушения  водоохранных  требований,  подтопление  и  затопление  площадок  буровых 
скважин  на  низменных  побережьях,  нарушение  защитных  дамб  и  сооружений  вокруг 
буровых площадок, разрыв внутрипромысловых трубопроводов, загрязнение подземных вод. 
Отсутствие  программного  решения  вопроса  может  привести  к  экологической 
катастрофе,  ведущей  к  утрате  природного  достояния,  социальной  напряженности  и 
экологической миграции населения. 
Принимая во внимание международное значение проблемы охраны Каспийского моря, 
важно  оказывать  поддержку  развитию  международного  сотрудничества  в  области  решения 
эколого-экономических  проблем  региона,  включая  возможность  привлечения  зарубежных 
инвестиций  для  реализации  проектов  модернизации  производственных  предприятий, 
освоения  природных  ресурсов,  в  том  числе  в  рамках  концессионных  соглашений,  развития 
транспортной  инфраструктуры,  строительства  туристических  комплексов.  Казахстан  как 
активный  участник  глобальных  мировых  процессов  разрабатывает  программу  устойчивого 
национального развития. Работа над этим в республике уже давно начата. На национальном 
уровне  подготовлен  проект  программы  устойчивого  развития.  Параллельно  со  странами 
Каспийского  региона  ведется  подготовка  субрегиональной  стратегии  и  конвенции 
устойчивого развития [2, 3].  
Для решения проблем эффективного использования природно-ресурсного потенциала 
моря необходимо решение целого ряда задач, к основным из них относятся: 

 
    обеспечение  охраны  Каспийского  моря  путем  выработки  и  осуществления 
целенаправленной экологической политики;  

 
    осуществление  рационального  природопользования,  ориентированного  с  одной 
стороны  на  удовлетворение  потребностей  рынка  в  природных  ресурсах,  с  другой  -  на  их 
охрану и воспроизводство; 

 
    обеспечение  динамичного  экономического  развития  (в  рамках  хозяйственной 
емкости экосистем), как основы материального и социального благополучия населения; 

 
    проведение  научно-технической  и  инновационной  политики,  ориентированной 
на  технологическое  обновление  производства,  изучение  и  рациональное  использование 
местной  природно-ресурсной  базы,  сохранение  уникальной  экологической  системы  моря  и 
прибрежных экосистем; 

 
    поддержка  развития  международного  сотрудничества  в  области  решения 
эколого-экономических проблем региона. 
При  формировании  экологической  политики,  проводимой  в  пределах  Каспийского 
моря,  первостепенное  значение  будет  иметь  экологизация  производственной  и 
непроизводственной  деятельности.  При  этом  под  экологизацией  понимается  широкое 
внедрение  в  практику  экологических  аспектов  хозяйственной  деятельности,  когда  вопросы 
охраны окружающей среды не просто учитываются при принятии хозяйственных решений, а 
становятся  имманентно  присущими  линии  поведения  хозяйствующих  субъектов,  а  также 
органов государственного управления [4]. 
Рассмотрение ресурсного потенциала позволяет сделать вывод о том, что это особая 
самостоятельная  экономическая  категория,  инструмент  теоретического  анализа  системы 
связанных  с  ним  экономических  процессов  и  явлений,  а  также  принятия  практических 
решений существующих социально-экономических проблем и задач. 
На  практике  вопросы  экологии  должны  стать  важным  звеном  производственной 
деятельности  предприятий,  а  также  быть  неотъемлемой  частью  макроэкономической, 

 
142 
инвестиционной и налогово-бюджетной политики и учитываться при подготовке и принятии 
нормативных правовых актов по всем вопросам, затрагивающим использование территории, 
либо  связанным  с  воздействием  на  окружающую  природную  среду.  Частью  экологической 
политики  должно  стать  также  совершенствование  экономических  и  административных 
механизмов  охраны  окружающей  среды  и  природопользования,  включающих  вопросы 
взимания  платежей  за  загрязнение  окружающей  среды,  экологическое  страхование, 
налогообложение  пользования  природными  ресурсами,  экологическое  нормирование  и 
стандартизацию,  экологический  менеджмент  на  предприятиях,  экологический  контроль, 
экологическую  экспертизу,  экологический  аудит.  Немаловажное  значение  в  деле  охраны 
экосистем  моря  и  прибрежной  зоны  имеет  также  дальнейшее  развитие  экологического 
образования и воспитания населения. 
Накопленный  мировой  опыт  международных,  региональных  и  национальных 
программ  управления  бассейнами  рек  и  озер  показывает  значительные  преимущества 
геосистемно-бассейнового  подхода  в  решении  сложных  и  межсекторальных  проблем 
развития, установлении общих целей и создании эффективных механизмов управления. 
Учитывая  то,  что  регион  Каспийского  моря  входит  в  категорию  тех  экологических 
зон, которые находятся на грани кризиса, на наш взгляд, всем Прикаспийским государствам 
нужно  создать  и  внедрить  единые  нормативные,  методические  и  правовые  документы  при 
освоении  углеводородного  сырья,  которые  бы  исключали  либо  снижали  техногенное 
действие  на  экосистему  Каспия.  Если  эти  страны  будут  вместе,  рационально 
эксплуатировать природные ресурсы, проведут работы по увеличению численности растений 
и  животных,  природоохранные  мероприятия,  то  в  таком  случае  Каспий  будет  жить.  Очень 
важна роль международных служб по незамедлительным действиям при авариях на Каспии. 
Мы также нуждаемся в Каспийском экологическом Фонде, так как не может быть и вопроса 
о защите без финансирования. 
Обеспечение  экологической  сохранности  и  развитие  экологического  мониторинга 
является приоритетной неувязкой каждого страны. Означает ли все вышеизложенное, что мы 
категорически против разработок нефтегазовых месторождений на Каспии? Совсем нет, так 
как  для  Казахстана  (как,  впрочем,  и  для  других  Прикаспийских  стран)  развитие 
нефтегазового  комплекса  является  стратегически  важным  направлением  экономики  и 
политики государства. Вопрос в том, где и как разрабатывать. И тут позиция, на наш взгляд, 
обязана быть четко определенной: добыча углеводородного сырья может вестись лишь в тех 
районах  и  таковыми  способами,  которые  в  принципе  исключают  вред  для  водных  и 
околоводных видов фауны и флоры. Судя по мировому опыту, это вполне реально. 
Литература 
1.  Попов  А.А.  Приоритеты  активизации  развития  ресурсного  потенциала  на 
региональном уровне. – М., 2003. 
2.  Рамочная  конвенция  по  защите  морской  среды  Каспийского  моря  (Тегеран,  4 
ноября 2003). 
3.  Закон  от  23.10.2000  г.  О  присоединении  Республики  Казахстан  к  Конвенции  по 
охране и использованию трансграничных водотоков и международных озер (Хельсинки, 17 
марта 1992 года). 
4.  Диаров  М.Д.,  Курочкина  Л.Я.,  Шабанова  Л.В.  и  др.  Экология  и  нефтегазовый 
комплекс. Монография. Том 6. – Актобе: ТОО «А-Полиграфия», 2004. -288 с. 
 
 
ӘӚЖ  502.76 (574.5) 
 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТАБИҒИ МҦРА ОБЬЕКТІЛЕРІН ІРІКТЕУ 
ӘДІСТЕРІ (ОҢТҤСТІК ҚАЗАҚСТАН АЙМАҒЫ МЫСАЛЫНДА) 
 
Орымбаева Айжан Шахидуллаевна 

 
143 
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университетінің студенті 
Астана қаласы 
Ғылыми жетекшісі - Қаратабанов Руслан Әділханҧлы - физикалық және экономикалық 
география кафедрасының аға оқытушысы 
 
Табиғи мҧра тҥсінігі, қҧқықтық негіздері және қҧрылымы 
ЮНЕСКО  –  Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымының білім,  ғылым  және  мәдениет  мәселелері 
жӛніндегі  ҧйымы  1945  жылдың  16  қарашасында  қҧрылды.  ЮНЕСКО  адамзат  алдында 
туындаған  этникалық  бағыттағы  мәселелерді  реттеу  ҥшін  халықаралық  нормативтік 
қҧжаттардың  негізінде алынатын  жаңа  идеялар  мен кӛзқарастардың ерекше  бір  зертханасы. 
ЮНЕСКО сонымен  қатар  ақпарат  алмасу  орталығы,  ол мҥше  мемлекеттерге  әр  тҥрлі 
бағыттағы соның ішінде «адамдық фактор» деп аталатын  қоғамның  әлеуеттілігін дамытуға 
ықпал жасайды. 
ЮНЕСКО-ның бҥкіләлемдік  мҧрасы  тізіміне барлық  адамзат  игілігін  қҧрайтын  және 
арнайы  қатынасқа,  қорғауға  және  әлемдік  қоғамдастықтың назарына  лайықты  табиғи  және 
мәдени мҧралар енгізіледі. 
Бҥкіләлемдік мәдени және табиғи мҧраларды қорғау туралы Конвенция 1972 жылы 16 
қарашада ЮНЕСКО-ның бас конференциясының XVII сессиясында қабылданып, 1975 жылы 
17  желтоқсанда  кҥшіне  енді.  Оның  басты  мақсаты  -  әлемдік  қоғамдастықтың  кҥшін 
теңдессіз мәдени  және  табиғи  объектілерді  сақтауға  жҧмылдыру.  ЮНЕСКО-ның  басқа  да 
бҥкіләлемдік  бағдарламаларының  арасында бҥкіләлемдік  мҧраны  қорғау  туралы  Конвенция 
қатысушы  мемлекеттер  саны  жағынан  ең  салиқалы  бағдарлама.  Қазіргі  таңда 
Конвенцияның мемлекет  -  тараптарының  жалпы  саны  185-ке  жетті.  1949  жылы  29  сәуірде 
Қазақстан Республикасы осы аталған Конвенцияның тарапы болды. 
Қазіргі таңда  ол  әлемнің  145  елінің  182 табиғи,  698  мәдени  және  25  аралас  табиғи  - 
мәдени  объектілерін  қҧрайды.  Бҥкіләлемдік  мҧра  тізімінде саны  жағынан  ең  кӛп  мәдени 
мҧралар  Италияда,  Испанияда,  Қытайда  және  Германияда  (әр  қайсысында  30-дан  астам), 
АҚШ  пен  Австралияда  ең  кӛп  бҥкіләлемдік  табиғи  мҧралар  (әрқайсысында  10  объектіден 
артық).  Конвенцияның  қорғауында  мынадай  әлемге  аты  әйгілі  табиғи  мҧралар  бар,  олар 
Ниагара  сарқырамасы,  Ҥлкен  кедергілі  бҧдыр,  Гавай  аралдары,  Гранд-Каньон, 
Килиманджаро  тауы,  Байкал  кӛлі.  Орта  есеппен  жыл  сайын  30-50  обьектілер  дҥниежҥзілік 
мҧра тізімін толықтырып жатыр. 
2008  жылы  шілдеде  Квебекте  ӛткен  ЮНЕСКО  Әлемдік  Мҧра  Комитетінің  32-
сессиясында  Орталық  Азиядағы  ең  алғашқы  табиғи  объект   -  «Сарыарқа  –  Солтҥстік 
Қазақстанның даласы мен кӛлдері», яғни Қорғалжын және Наурызым қорықтары енгізілді. 
 
Мҧра ҧғымы. Табиғи және жасанды объектілердің жиынтығы және олардан туындаған 
вакациялық  факторлар,  шипалы,  мәдени  және  басқа  да  қасиеттері  ТМД  мемлекеттердің  - 
қатысушыларының  ҧлттық  мҧрасы  болып  табылады.  Ҧсынылатын  заң  шығаратын  «туризм 
аймағындағы ТМД мемлекеттердің  - қатысушыларының ынтымақтастық принциптры негізі 
туралы» актіде (1994ж) дәл осылай жазылған. Бҧл ҧғым әлемнің барлық елдерінде кеңейтуге 
болады. 
Аймақтық саясатта табиғи мҧраның рӛлі мен функциялары 
Табиғи және мәдени мҧра аспектілерін келесідей ерекшелеуге болады: ғылымда мҧра 
феномені  және  толықтай  мәдениет,  оның  объектілер  және  мҧра  қҧбылысы,  мәдени  және 
табиғи  мҧраның  ӛзара  байланысы;  мҧраның  экологиялық  және  әлеуметтік  функциялары; 
биологиялық  және  ландшафттың  әр  тҥрлілік  мҧрасы,  тәуекел  факторлары,  қорғау  және 
қолдану  арақатнасы,  экологиялық  туризм;  адамзат  дамуының  мәдениет  факторы  , 
музеефикация  және  тірі  мәдениет;  табиғи  -  мәдени  мҧра  және  оның  кӛрінулері,  мәдени 
ландшафт,  дәстҥрлі  табиғатты  қолдану,  экологиялық  мәдениет;  территорияны  қорғауға 
жақындау және мҧраны қолданылу; мҧраны басқару , мҧра туралы заң шығару . 
Ӛз кезегінде табиғи объектілерге тиісті: жер эволюциясында қандай болмасын кезең 
кӛркемдеу;  геологиялық  процестердің  қазіргі  бейнесін  қайта  кӛрсету;  бірегей  табиғи 

 
144 
объектілерді  ҧсыну,  ӛзінің  ерекше  сҧлулығы,  ӛсімдіктер  мен  жануарлардың  жоғалған 
тҥрлерін және мекен ету орындарын қосу. 
Конвенцияда табиғи мҧраны тҥсіндіретін ҥш обьектісі бар: 

 
табиғи  ескерткіштер,  физикалық  және  биологиялық  білімдерден  қҧралған  немесе 
сондай  білімдердің  топтарынан,  ғылым  және  эстетика  тҧрғысынан  қарағанда  әмбебаб 
қҧндылыққа ие. 

 
геологиялық және физиографиялық білім және дәл шек қойылған аймақ, ӛсімдіктер 
және  жануарлардың  ареалдағы  тҥрлерінің  азайып  кетуі,  консервация  немесе  ғылым 
тҧрғысынан қарағанда әмбебаб қҧндылыққа ие. 

 
табиғи  назар  аударарлықтай  орындар  немесе  қатал  шек  қойылған  табиғи  аймақ, 
ғылым  тҧрғысынан  қарағанда  әмбебаб  қҧндылыққа  ие,  консервациялаудың  немесе  табиғи 
сҧлулықтың. 
Мәдени  және  табиғи  мҧра  ескерткіштерінен  басқа  және  мәдени  -  табиғи  мҧра 
араласқан ескерткіштері де бар . 
Аймақтық саясатта табиғи мҧраның рӛлі мен функциялары 
Тҧрақты  даму  стратегиясының  негізгі  компонеттері  экологиялық,  экономикалық, 
әлеуметтік, мәдени, саяси заңдар болып табылады, оларды ҧлттық және аймақтық деңгейде 
ӛңдеу кезінде мҧраның табиғи және мәдени рӛлі ӛседі. 
Мҧра  2  негізгі  функцияны  орындап  жатыр:  бір  жағынан  тәрбиелік  және 
мәдениеттілікті  (ҧлттық  менталитеті  қҧру,  халықтың  сана-сезімін  жоғарлату,  патриоттық 
сезімге  тәрбиелеуі  «ӛз  отанға»  деген),  басқа  жағынан  -  экономикалықты  (  аумақтық  даму, 
жҧмысшы орындарын қҧру), және халықтың әлеуметтік және рухани дамуына жағдай жасау. 
Екіжақты және мҧра сауда рӛлі.  Бҧл аумақ экономикалық  және әлеуметтік даму  ғана  емес, 
экологиялық  проблемалардың  шешіміне  ҥлес  қосу,  сонымен  қатар  қолдау,  ӛзінің  мҧра 
объектілерін  сақтау,  олардың  туризм  дамуындағы  рӛлдерін  жоғарлату,  тартымдылық 
кҥшейтулерге  (жарнама,  кӛңіл  кӛтеретін  орындар,  инфражҥйе,  жаңа  ақпараттық 
технологиялар). 
Ҧлттық табиғи мҧра тізімін қалыптастыру қажеттілігі 
Табиғи  мҧраларды  қорғау  Қазақстан  мен  ЮНЕСКО  арасында  нәтижелі 
ынтымақтастық туғызады. 
Егемендi  Қазақстанның  бҥгiнгi  ӛмiрi  мен  оның  жан-жақты  даму  перспективаларын 
табиғи-мәдени  мҧрасыз  елестету  мҥмкiн  емес.  Табиғи  және  мәдени  мҧра  сана-сезiмдi 
қалыптастыру  негiздерiнiң  бiрi,  iзгiлiк  пен  отаншылдық  қҧндылықтар  сабақтастығын 
орнықтыруда  зор  әлеуетке  ие. Табиғи  мҧраны  сақтау  саласындағы  мемлекеттiк  саясаттың 
базалық  қағидаты  -  бҧл  жҧмыстың  мемлекетiмiздiң  экономикалық  және  әлеуметтiк  дамуы 
аясында ғана тиiмдi болатындығына негiзделген кешендi кӛзқараспен қарау. Табиғи мҧраны 
сақтау орнықты даму стратегиясының шешушi элементi болуға тиiс. 
Қазақстан ӛз экономикасының маңызды саласы бола алатын және болуы қажет туризм 
индустриясын  дамыту  ҥшiн  қуатты  мәдени  әлеуетке  ие.  Туризм  тарих  және  мәдениет 
ескерткiштерiн кең танытуға септiгiн тигiзедi, республикамыздың ел iшiндегi, сондай-ақ шет 
елдердегi биiк беделiн нығайтады. 
Табиғи  мҧраның  туризмдi  дамытудағы  артықшылықтарын  пайдалануға  негiзделген 
мәдени  туризмнiң  қазақстандық  моделi  ҧмытылып  кеткен  дәстҥрлер  мен  ӛнер  тҥрлерiн 
жаңғыртуға,  туристiк  қызығушылық  тудыратын  жаңа  орталықтар  ашуға,  ерекше  бағыттар 
тҥрлерiн  ҧйымдастыруға  бағытталуы  тиiс.  Туристiк-экскурсиялық  жҧмыс  тәуелсiз 
Қазақстанның табиғи-мәдени мҧрасының бар әлеуетiн пайдалана алады. 
Кешендi сақтау қағидатына мемлекеттiк басқару органдарының жҧртшылықпен және 
мемлекеттiк  емес  сектормен  серiктестiк  қарым-қатынастарды  дамытуда  бастамашы, 
қадағалаушы  және  ҥйлестiрушi  функциялары  да  енедi.  Табиғи  мҧраны  барлық  қолжетiмдi 
ресурстарды  пайдалана  отырып  сақтау  iсiне  деген  ведомствоаралық  кӛзқарасты  да  қолдау 
қажет. Сақтау мiндетiн тек орталық атқарушы органдар ғана емес, жергiлiктi атқарушы билiк 
органдары да шешуге тиiс. 

 
145 
«Табиғи  мҧра»  стратегиялық  ҧлттық  жобасын  жҥзеге  асыру  барысында  мәдениет 
жӛнiндегi  мемлекеттiк  саясатты  жҥргiзуге  деген  жаңа  сапалы  кӛзқарастарды  айқындап 
бергендiгiн,  Қазақстанның  зор  рухани,  табиғи-мәдени  және  гуманитарлық  әлеуетiн  паш 
еткенiн атап ӛту қажет. 
2008  жылы  Орталық  Азия  ӛңірінде  яғни  Қазақстанда  алғаш  рет  Қорғалжын  және 
Наурызым  қорықтарының  аумағы  негізінде  «Сарыарқа  –  Солтҥстік  Қазақстанның  даласы 
мен  кӛлдері»  табиғи  мҧра  объектісін   ЮНЕСКО-ның  бҥкіләлемдік  мҧрасы  тізіміне  кіргізу 
туралы  шешім  қабылданды.  Осындай  обьектілер  санын  кӛбейту  ҥшін,  Іле  Алатау  мен 
Сайрам-Ӛгем  мемлекеттік  ҧлттық  табиғи  паркін  ҧсынамыз,  себебі,  сҧлу  да  қайталанбас 
ландшафтысы, тарихи-мәдени мҧра ескерткештері, кӛлі мен ӛзендері, әнші қҧмдары, қазіргі 
жер  бетінен  жойылып  бара  жатқан  ӛсімдіктер  мен  жануарлар  дҥниесі,  сол  жерге  тән 
эндемиктерді  қорғауға  алған  ерекше  аймақ  болып  табылады.  Сонымен  қатар,  Қазақстан 
Республикасы,  ӛзінің  мол  туристік  потенциялымен  дҥниежҥзілік  туристік  нарықта  енді 
дамып келе жатыр. Мысалы, туристерге арналған Қазақстандағы ең тартымды және ерекше 
қорғаудағы табиғи аумақтардың тізіміне тоқталатын болсақ: Сайрам су, Ҥлкен Алматы кӛлі, 
Хан тәңірі шыңы, Іле ӛзені, Есік кӛлі, Тҥрген шатқалы, Әнші тау. 
Ҧлттық  парктердің  алдына  қойған  мақсаттары  кеңдеу,  олар  белгілі  бір  жердің 
табиғатын қорғаумен қатар, кейбір мәдени-тарихи орындарды сақтау ҥшін қызмет атқарады. 
Осы  негізде  қорықтарға  қарағанда  ҧлттық  парктердің  туризм  ҥшін  жоғарырақ,  ӛйткені 
оларда  туристер  ҥшін  экскурсияларды  кӛбірек  ӛткізуге  мҥмкіндік  бар.  Туризмді  дамыту 
арқылы еліміздің экономикасын кӛтеруге ҥлесін тигізеді. 
Сондықтан  «Мәдени мҧра»  сияқты  «Табиғи мҧра»  бағдарламасын  қҧру, мемлекеттік 
деңгейде  осы  мәселені  кӛтеру.  География  және  экология  саласындағы  білікті  мамандарды 
осы жобаға деген қызығушылығын тарту. Әлемдік мҧра тізіміне енетін кӛрікті жерлеріміздің 
санын  кӛбейту.  Әрине,  тізімге  еннетін  обьектілер  саны  кӛбейіп  жатса, жалпы  танылған 
әлемдік  табиғи  інжу-маржандар  мен  бір  қатарда  болу  ҥлкен  қҧрмет  және  аброй, 
сонымен қатар бҧл ҥлкен жауапкершілік.  
Әдебиеттер 
1. Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 29 желтоқсандағы №231 Жарлығымен 
бектілген Қазақстан Республикасында Туризмді дамытудың 2007 – 2011 жылдарға арналған 
мемлекеттік бағдарламасы. 
2.Қазақстан  Республикасы  Президентінің  2004  жылғы  13  қаңтардағы  №  1277  Жарлығымен 
бекітілген «Мәдени мҧра» Мемлекеттік бағдарламасы 
4.»Тарихи-мәдени  мҧраны  қорғау  және  пайдалану  туралы»  Қазақстан  Республикасының 
Заңы, 2.07.1992 ж.  
5.Джаналиева К.М. и др. Физическая география Республики Казахстан.- Алматы: Қазақ ун-ті, 
1998 ж. 
 
 
ӘӚЖ 504.73 (574.53) 
 
ШЫМКЕНТ ҚАЛАСЫНЫҢ АТМОСФЕРАЛЫҚ ЛАСТАНУ КӚЗДЕРІ 
 
Орымбаева Айжан Шахидуллаевна 
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университетінің студенті 
Астана қаласы 
Ғылыми жетекшісі - г.ғд.,профессор М.Н. Мҧсабаева 
 
Республиканың  ең  ірі  аймақтарының  бірі  болып  табылатын  Оңтҥстік  Қазақстан 
облысы   шығысында  –  Жамбыл,  солтҥстігінде  –  Қарағанды,  батысында  –  Қызылорда 
облыстарымен,  оңтҥстігінде  –  Ӛзбекстан  Республикасымен  шекаралас  жатыр.  Облыс 
орталығы  Шымкент  қаласы   –  Оренбург-Ташкент  және  Тҥркістан-Сібір  халықаралық  кӛлік 

 
146 
магистральдарының  тҥйіскен  жерінде  орналасқан.  Бҧдан  бӛлек,  Ташкент-Шымкент-Тараз-
Алматы  және  Ташкент-Шымкент-Тҥркістан-Самара  автомагистральдары  арқылы  ыңғайлы 
байланыс  орнатылған.  Қазіргі  ӛнеркәсіп,  сауда  және  мәдениет  орталығы  болып  табылатын 
Шымкент  қаласы  ӛзінің  жарты  миллион  халқымен  Қазақстан  Республикасының  ең  ірі 
қалаларының  қатарында.  Ҧлы  жібек  жолының  бір  бӛлігінде  орналасқан  керуен  жолдары 
қиылысында пайда болған Шымқала Орта Азияның кӛне қалаларының қҧрамына енеді және 
бай тарих пен мәдениетке ие. Қала аумағы-300 шаршы шақырым жерді қҧрайды Халқының 
саны - 627,5 мың адам 
Шымкент  қаласының  қазіргі  кҥндегі  ӛнеркәсібінің  негізгі  салалары  болып  мҧнай 
ӛңдеу, химия, жеңіл, тамақ ӛнеркәсіптері саналады, олардың дамуы мен ӛркендеуі атмосфера 
қабатының  ахуалынада  әсер  етеді.  Атап  айтсақ,  металургияны  ӛңдеу  саласы,  химия  және 
химиялық  тыңайтқыш  ӛңдіру  салалары  «алдыңғы»  орында  тҧр.  Ал,  ӛнеркәсіптер  бӛліп 
шығаратын  зиянды  қалдықтардың  мӛлшері  мен  олардың  атмосфераға  таралуын 
салыстырсақ, тазалағыш қондырғыларының ӛте нашар жҧмыс істейтіндігін байқауға болады. 
Бҧдан  басқа,  қоршаған  ортаға  шығарылған  зиянды  қалдықтар  мӛлшері  ӛнеркәсіптер 
шығаратын ӛнімдерінің мӛлшерімен бірдей болады. 
Қоршаған ортаның ластану кӛзі  болып табылатын ірі кәсіпорындардың басым бӛлігі 
Шымкент  қаласында  орналасқан.  Мысалы,  ШӚБ  Шымкент  ӛндірістік  бірлестігі)  жҧмысы 
кезінде атмосфераға фосфорлық қосылыстар шығарады. Кезінде технологиялық регламентті 
сақтамау салдарынан зиянды заттардың дҥркін-дҥркін шығарылуы орын алады. 
Зерттеу  барысында  анықталғандай  «Фосфор»  Шымкент  ӛндірістік  бірлестігі 
Шымкент ӛнеркәсіп ауданының оңтҥстік-шығыс бӛлігінде орналасқан. Ал солтҥстік-шығыс 
жағынан  «Шымкент  шина»  ӛндірістік  бірлестігінің  аумағында  мырыш  фрофиді, 
синтетикалық  жуғыш  заттар  ӛндіріледі.  Бірлестіктің  ӛндірістік  қуаттылығы  әр  тҥрлі. 
Мысалы, сары фосфор жылына-170 мың, триполифосфат жылына 387 мың т.ӛндіріледі. 
Бірлестіктен  атмосфераға  жыл  сайын  жҥздеген,  тіпті,  мыңдаған  тонна  қатты  заттар, 
кҥкірт  ангидриді,  азот  қышқылы,  кҥкірт  қышқылы,  фтор  қосылыстары  және  т.б.  заттар 
тарайды.  Анықталғандай  бірлестікте  0,5-2  шк  радиуста  топырақ  жамылғысында  фтор  (370-
2640  мг/кг.)  және  фосфорлы  ангидриді  (33-280  мг/кг)  мӛлшерімен  ӛте  қатты  ластанған. 
Топырақ  жамылғысын  зерттеу  барысында,  негізгі  ластандыру  кӛздері:  бос  жыныстарының 
ҥйінділері  электротермосфорлы  шлак  тҥрінде  және  қатты  кварцит  тҥйіршіктері  тҥрінде 
кездескені  анықталды.  Салыстырмалы  талдау  жасау  барысында  2000  жылдан  бастап 
жылдық, қалдық мӛлшері 137,8 мың тоннадан 1084,2 мың тоннаға дейін ӛсті. 1990 жылдан 
бастап шлак толығымен цемент ӛндірісі ҥшін қолданылады. Қойма ауданы -7,37 га. 
Мышьякты  қалдықтарды  кӛмуге  арналған  қоймаларды  анықтау  барысында. 
Мышьякты  қалдықтары-  реактивті  ортафосфорлы  қышқылды  және  термикалық  орта 
фосфорлы қышқылды ӛндіру кезінде пайда болады. 2009 жылы қалдық мӛлшері – 0,18 мың 
т. Бҧл қалдықтар ерімейді, улылығы жағынан бірінше класқа жатады. Олардың – РН-2,79; Р
2 
О
5
 мӛлшері 14%, мышьяк мӛлшері 1,57 %. Ауданы 1 га. BI- қолдану мерзімі 1988-2008 ж.ж. 
Қоқыс  ҥйінділері:  аз  ӛндірістік  және  тҧрмыстық  қалдықтарды  шоғырландыруға  арналған 
жерлерде. Ауданы-6,7 га. 
Зерттеу барысында  «Шымкент шина» ӛндірістік бірлестігінен тазартылған ӛндірістік 
қалдық  сулардың  қҧрамын  анықтадық,  суда  мҧнай  ӛнімдері  (1,1-4,0  г/л)  кездесті,  яғни  бҧл  
ШРК  мӛлшерінен  3-13  есе  кӛп  екендігі  анықталды.  Сонымен  бірге  «Фосфор»  Шымкент 
ӛндірістік бірлестігінің маңында да металдардың ӛте улы иондық формалары шоғырланғаны 
анықталынды. Мысалы, ШРҚ-дан 2-7 есе, цинк 1-3 есе, қорғасын 2-6 есе, хром 45 есе, селен 
7 есе артық.. 
Соңғы жылдары «фосфор» ШӚБ-не жақын жатқан 46 гектар бау-бақша қҧрғап кеткен. 
Ағаш  жапырақтардың  қҧрамында  фосфор  мӛлшерінің  кӛптігінен  жібек  қҧрты  олармен 
қоректене алмайды. Сонымен қатар жайылымдық  жерлер де қатты ластанған, мҧндағы мал 
жаңбыр жаумаса мал амалсыз фосфорлы шӛпті жейді, ал бҧл алдына уланған ет пен сапасыз 
сҥтің пайда болуына әсер етеді.  

 
147 
Шымкент қорғасын зауытының аумағы мен оның ӛндіріс қалдықтары ластандырудың 
негізгі кӛзі болып табылады. Қорғасын зауыты атмосфераға жыл сайын ластандырушы ауыр 
заттардан 1660 т., қорғасыннан 677,7 т., кҥкірттіангидридтан 18 мың т., кӛмір қышқылынан 
21 000  т.  және  табиғатты  ластандырушы  заттардан  0,47  тоннасын  шығарады.  Табиғи 
кешендерді  ластаушы  техногендік  қалдықтардың  мӛлшері  кешендердің  шығу  тегіне, 
ластандыру  орталықтарынан  алыс-жақын  орналасуына  байланысты  әр  тҥрлі  сипатқа  ие. 
Мысалы,  Шымкент  қорғасын  зауытынан  1,5  км  қашықтықта  топырақ  жамылғысын  зерттеу 
барысында  кадмий  мӛлшері  40  есе  кӛп  болғаны  анықталынды.  Ӛңдірістің  ӛте  қауіпті 
қалдығы-  кальций  арсенаты  болып  табылады.  Улылығы  жағынан  бҧл  адам  ағзасының 
жасушасын зақымдайды. Адам ҥшін мышьяктың қатерлі дозасы 0,15-0,2 гр. Бҧлармен бірге 
кӛп мӛлшерде  майлар, бояғыш заттар, мҧнай ӛнімдері, фосфаттар, қорғасын, мышьяк және 
тағыбасқалары тҥседі. 
 
 
Шымкент қаласының аса ірі табиғат пайдаланушыларының тұрақты көздерінен 
атмосфераға шығарылатын ластауыш заттары  шығарындыларының салыстырмалы 
талдауы (2008-2009ж.ж) 
 
№ р/с 

жүктеу/скачать 4,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: