Жас ғалымдардың VII халықаралық Ғылыми конференциясының материалдары 25-26 сәуір 2011 жыл

 
 
УДК: 577.4 
 
ГЕОЭКОЛОГИЧЕСКИЙ МОНИТОРИНГ КАЗАХСТАНСКОГО ПРИКАСПИЯ 
 
Сумская Ольга Евгеньевна 
Студент 4-ого курса бакалавриата КазАТК имени М. Тынышпаева, Алматы 
Научный руководитель – д.б.н., профессор Мирзадинов Рашид Абу-Аскарович 
 
Геоэкологический мониторинг, является одним из 6  блоков, которые расположены в 
следующем  иерархическом  порядке,  от  высшего  к  низшему:  геосферный,  биосферный, 
геоэкологический,  биоэкологический,  природно-хозяйственный  и  санитарно-гигиенический 
=  экологический  (Мирзадинов).  В  блоке  геоэкологического  мониторинга  я  рассматриваю  и 
оцениваю  параметры,  а  именно,  трансформацию  ландшафтной  сферы,  которую  рассмотрю 
на  основе  использования  земель  и  распределения  по  категориям  целевого  назначения, 
сравнивая  их  соотношение  по  периодам  1990  год  и  2009  год.  В  1990  году  нынешние 
Атырауская и Мангыстауская области входили в Гурьевскую область, поэтому при анализе и 
сравнении упоминается также прежнее название.  
Общая  площадь  Гурьевской  области  составляла  29  млн.  427,3  тыс.  га.  Нынешние 
Атырауская  и  Мангыстауская  области  имеют  общую  площадь  меньше  на  1  млн.  га. 
Уменьшение произошло за счет подъема уровня Каспия (таблица 1). 
 
Таблица  1  - Распределение земель по категориям, тыс. га  
Годы
 
Обла
ст
ь,
 
Площа
дь
 
Земли 
С
ель
хоз
 
на
зн
ач
ен
ия
 
На
се
ле
нн
ых
 
пун
кт
ов
 
Пром
ышл., 
тра
нс
порт
а,
 
связ
и и
 и
но
- 
го н
е с
/х 
на
зн
ач
ен
ия
 
О
собо охр.
 
при
род
ных 
те
рри
тори
й 
Лес
ного фон
да
 
В
одн
ого
 
фон
да
 
за
па
са
 
2009 
Атыр. 11 
863,1 
2 113,1 
1 426,5  632,6 
45,0 
53,0 
18,0  6 825,3 
2009 
Манг.16 
564,2 
8 511,2 
932,1 
225,0 
223,7 
242,4 
-  6 429,8 
2009 
Всего 28 
427,3 
10 624,3 
2 358,6  857,6 
268,7 
295,4  18,0  13 255,1 
1990 
Гурь.29 427,3  23 318,0  432,1 
2 068,2 
- 
96,5 
17,6  3 086,2 

 
237 
Резко увеличилось количество земель населенных пунктов  – рост превысил 5,45 раз.  
Расширили  свои  территории  города,  районные  центры  и  рабочие  поселки.  Эти  земли 
полностью  трансформировались  в  дороги,  тротуары,  площади,  здания,  дома,  различные 
постройки  на  приусадебных  участках,  то  есть  подверглись  полной  техногенной 
трансформации.  Это  результат  миграции  в  крупные  населенные  пункты  огромного 
количества 
сельского 
населения, 
лишенного 
работы 
вследствие 
распада 
сельскохозяйственных  предприятий  (колхозов,  совхозов)  и  притока  оралманов  из 
Туркменистана и Узбекистана.  
Введение  платности  землепользования  привело  к  тому,  что  несельскохозяйственные 
предприятия передали неиспользуемые земли в государственный земельный запас, поэтому 
площадь 
земель 
промышленности, 
транспорта, 
связи, 
обороны 
и 
иного 
несельскохозяйственного назначения уменьшилась к 2009 году на 1 миллион 210,6 тысяч га 
и к 1 ноября 2009 года составило 857,6 тыс. га. Из них земли промышленности 134,4 тыс. га, 
земли железнодорожного транспорта 8,5 тыс. га,  земли автомобильного транспорта 18,1 тыс. 
га, земли связи 0,4 тыс. га, земли других несельскохозяйственных предприятий 496,2 тыс. га. 
Особо  необходимо  отметить  трансформацию  земель  промышленности.  За  более  сто 
лет  добычи  и  транспортировки  нефти  и  газа  на  территории  Атырауской  и  Мангистауской 
областей  образовались  огромные  участки  замазученных  земель,  общей  площадью, 
приблизительно  19,0  тыс.  га.  На  поверхность  земли  разлито  около  5,0  млн.  тонн  нефти. 
Исследования  показали,  что  глубина  нефтехимического  загрязнения  почв  на 
месторождениях измеряется  в  пределах  от  22  до  82  см  (в  отдельных  местах  до нескольких 
метров), в том числе на приморской равнине 45-50 см.  
 
 
ВЛИЯНИЕ УРБАНИЗАЦИИ НА ЭКОСИСТЕМУ ГОРОДА АСТАНЫ 
 
Тайкина С.С. 
ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, г.Астана 
 
Хозяйственная  деятельность  человека  вызывает  существенные  преобразования 
окружающей  природной  среды.  Такая  особенность  характерна  для  городских  территорий  с 
различным состоянием экологических проблем из-за концентрации производств с большими 
объемами  выбросов  токсических  загрязняющих  веществ  в  приземную  атмосферу, 
поверхностные  и  подземные  воды,  почвы  и  почвогрунты.  Основные  вещественно-
энергетические показатели влияния на природу в городах: различные газопылевые выбросы 
с  промышленных  предприятий  и  ТЭС,  выхлопные  газы  автомобилей,  сточные  воды  и 
твердые  отходы.  Большинство  из них, поступив  в  воздух,  воды,  почвогрунты,  в  результате 
физико-химических  и  биогеохимических  процессов  трансформируются,  образуя  новые 
соединения, отличающиеся по составу, растворимости, устойчивости и другим свойствам. В 
миграционные циклы включается огромное количество химических элементов и соединений, 
ранее отсутствующих в биосфере (искусственные радиоизотопы, пестициды, синтетические 
моющие  средства  и  др.)  или  встречающиеся  в  ней  в  незначительных  концентрациях 
(например, тяжелые металлы, хлорорганические вещества, фтористые соединения и др.) [1].  
Из  преобразований  природной  городской  среды  особо  следует  отметить:  изменение 
форм  рельефа,  в  основном  нивелирование  (засыпание  оврагов,  срезание  холмов  и  склонов 
водоразделов);  частичное  или  полное  уничтожение  растительного  покрова,  почв  и  живых 
организмов, 
свойственных 
первоначальным 
ландшафтам; 
изменение 
типа 
биогеохимического  круговорота  элементов;  развитие  эрозионных  процессов;  изменение 
гидрологических  и  гидрогеологических  условий,  связанное  с  истощеним  поверхностных  и 
подземных  вод;  изменение  микроклимата  и  образование  «тепловых  островов»;  загрязнение 
воздуха,  вод,  почвогрунтов  и  растительности  промышленными  выбросами  и  стоками;  рост 

 
238 
воздействия вибрационных и электромагнитных полей; ухудшение санитарно-гигиенических 
условий жизни населения [2]. 
Целью  моей  работы  является  изучение  изменения  экологической  ситуации  города 
Астаны  в  связи  с  урбанизацией.Передислокация  столицы  в  город  Астану  в  1997  году  в 
соответствии  с  Указом  Президента  Республики  Казахстан  от  15  сентября  1995  года  «О 
столице РК», имеющего силу закона и постановлением Верховного совета РК от 6 июля 1994 
года № 106 «О переносе столицы РК», привело к  резкому увеличению населения и площади 
города. Территория современного города, включая присоединенные поселки, занимает более 
71  тыс.  гектар,  тогда  как  в  1998  году  было  –  25,8  тыс.  гектар.  Население  столицы  на 
сегодняшний  день  составляет  633,7  тыс.  человек,  а  в  первый  год  переезда  столицы 
составляла  275,  1  тыс.  человек  [3].  Вследствие  изменения  социальных  условий  
увеличивается  антропогенная  нагрузка  на  природную  среду,  и  одновременно  с  этим 
происходит усиление внимания к охране окружающей среды. Урбанизация города привела к  
возрастанию  количества  автомобильного  транспорта,  соответственно    АЗС  и  СТО,  что 
вызвало  рост  концентрации  загрязняющих  веществ,  особенно  оксида  углерода  и  диоксида 
азота  в  атмосфере.  Наряду  с  этим,  открылись  новые  производства,  вводятся  новые 
мощности,  ведется  интенсивное  строительство.  В  совокупности  это  стало  причиной 
усиления  негативного  влияния  на  окружающую  среду.  Однако,  среди  всех 
вышеперечисленных источников загрязнения окружающей среды большая доля приходится 
на предприятия теплоэнергетики и автотранспорт. Среди источников загрязнения природной 
среды  города  Астаны  можно  выделить  как  источники  в  самом  городе,  так  и  близлежащих 
районов, оказывающих влияние на экосистему города: 

 
теплоэлектроцентрали (АО «Астана – Энергия». (ТЭЦ – 1, 2004 г расширен ТЭЦ – 
2, разработан план для строительства ТЭЦ – 3, небольшие котельные); 

 
автотранспорт; 

 
неорганизованные  источники  выбросов  (стройплощадки,  промплощадки, 
цементные точки); 

 
предприятия машиностроения и металлообработки («Металлист»); 

 
асфальтобетонный завод; 

 
предприятия  лѐгкой  промышленности  (кожевенно  -  пимокатный  завод,  швейная 
фабрика); 

 
пищевая  промышленность  (ТОО  «Концерн  «Цесна-Астык»,  ТОО  «Сагжан»,  СП 
«Фудмастер», ТОО «Апрель»,  «Астана - Бутлерс»); 

 
 лесопильный  и  кирпичный  заводы.  (АО  «Стройконструкция»,  ТОО  «Астин», 
ТОО «Уфук», ТОО «Адите» , ТОО «АБК - Курылыс», ТОО «Астана - Брик»; 

 
городской полигон ТБО; 

 
каменноугольные шахты (с. Максимовка );  

 
урановые рудники (г. Степногорск). 
Изучение  урбоэкологии Астаны, выявление существующих недостатков и разработка 
мероприятий по их устранению являются важными, актуальными задачами на сегодняшний 
день,  в  результате  чего  можно  предотвратить  негативные  последствия  деятельности 
городских  инфраструктур  и  общества.  Разнообразие  выбросов  загрязняющих  веществ, 
возможность накопления и переноса их между различными средами приводит к нарушению 
экосистемы города и географической среды. 
Контроль за загрязнением  воздуха г. Астаны ведется на 4 стационарных постах,  один 
из которых находится в зоне частного сектора  по ул. Джамбула (ПНЗ № 1) -  расположенном 
на территории метеостанции, второй  на  пересечении  ул. Ауэзова и ул. Сейфуллина (ПНЗ № 
2),  третий  на  пересечении  ул.Гоголя  и  ул.Самаркандская  (пост  №3)  и  четвертый  пост 
расположен на пересечении улиц Валиханова и пр.Богенбая (пост №4) 

 
239 
По  результатам    ДГП  «Центр  гидрометеорологического  мониторинга  г.Астаны» 
индекс  загрязнения  атмосферного  (ИЗА)  воздуха  по    городу  Астана  в  2009  году  составил  
4,7;  2008 год – 8,09 
При сравнении ИЗА с 2008 и 2009 г.г. наблюдается уменьшение  ИЗА  в 1,7  раза.    
 
Таблица1.Динамика  значений  индексов  загрязнения  атмосферы  по  городу  Астане  за 
2007-2009 годы 
 
Годы   Значения ИЗА5 по месяцам: 
Средне 
ИЗА5 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
 
2008 
11,8  6,6 
5,9 
13,13  10,1  8,9 
6,7 
6,8 
5,96  8,2 
6,8 
6,45  8,09 
2009 
4,04  5,23  3,75  4,43 
5,43  5,38  5,02  4,73  4,86  5,33 
5,01  3,15  4,7* 
 
В городе Астана 2009 году, как и в 2008 году  были отмечены средние концентрации 
взвешенных    веществ  (пыли)  в  пределах  1,2-11,6  ПДК;  по  диоксиду  азота    в  2009  году  
разовые  концентрации наблюдались  в  пределах 1,2-8,1 ПДК,   в 2008 году   в пределах 1,3-
19,8  ПДК;  средние  концентрации  диоксида  серы  –  в  пределах  0,1-0,10  ПДК;  фтористого  
водорода 1,1- 4,8 ПДК, в 2008 году  разовая  концентрация  фтористого водорода в г.Астане 
достигала 5,0 ПДК. 
Основными источниками загрязнения атмосферного воздуха города Астаны остаются, 
как и в предыдущие годы  ТЭЦ-1, ТЭЦ-2 ОАО «Астана Энергия» и автотранспорт. 
 В  текущем  году  наблюдается  увеличение  объемов  фактических  выбросов  у  АО   
«Астана Энергия». Выбросы  в атмосферу от ТЭЦ-1 (ожидаемые) за 2009 год увеличились по 
сравнению с  2008 годом  по всем ингредиентам на 2,085 тыс. тонн. 
Суммарный  выброс  загрязняющих  веществ  в  атмосферу  от  ТЭЦ-2  (ожидаемые)  за 
2009 год увеличился по сравнению с 2008 годом на 10,869  тыс.тонн.  
Причиной  роста  выбросов  загрязняющих  веществ  в  атмосферу  является  увеличение 
расхода  сожженного  топлива  по  сравнению  с  прошлым  годом    на  43  059  т.у.т.,  которое 
связано  с  вводом  в  2009  году  дополнительных  мощностей  для  выработки  тепло  и 
электроэнергии ( введен в эксплуатацию котлоагрегат №6  и турбоагрегат №4.), с вводом в 
эксплуатацию нового жилья, переход автономного отопления на централизованное.  
Однако  имеет  место  сокращение  объема  выбросов  пыли  неорганической  на  2,042 
тыс.тн в связи с вводом в эксплуатацию эмульгатора второго поколения батарейного типа на 
к/а ст.№2. Сокращение выбросов оксида углерода на 0,019 тыс. тонн связано с улучшением 
режима горения топлива [4]. 
На  увеличение  общего    объем  сброса  сточных  вод  для  Астаны    оказал  характерный 
рост      объемов  водопотребления,  что  во  многом  обусловлено  увеличением  численности 
населения города. Город Астана ежегодного сбрасывает  на рельеф местности 5000 м3, для  
предотвращения  создания    аварийной  ситуации,  прорыва  дамбы    накопителя    -  испарителя 
Талдыколь  в  паводковый  период.  Cравнивая  среднегодовое  содержание  загрязняющих 
веществ  в  воде  2009  и  2010  года  можно  сделать  вывод,  что  количество  загрязняющих 
веществ в воде  в 2009 г. ниже, чем в 2010 г. Например, по содержанию нитритов в створе № 
2 - г. Астана - 3 км выше города п. Тельмана в 2009 г. составляло 0,02, а 2010 г. уже 0,21, т.е. 
увеличилось примерно в 10 раз; по содержанию нефтепродуктов в этом же створе  в 2009 г. 
составляло  0,06,  а  в  2010  г.  –  0,11,  т.е.  увеличилось  примерно  в  2  раза.  Однако  во  многом 
повышение концентраций некоторых загрязняющих веществ в большей степени может быть 
обусловлено природными факторами [4,5]. 
Все  возрастающая    урбанизация  приводит    к  антропогенным  изменениям 
растительного и почвенного покрова, литосферы, режима грунтовых вод.  
В  настоящее    время  основными  техногенными  процессами  на  территории  г.Астаны 
являются  отчуждение  от  использование  территорий  под  строительство,  замена  почв 

 
240 
различными  грунтосмесями  и  формирование  урбаземов,  которые  занимают    5400  га.  Все 
факторы указывает на замену естественных почв урбаземами, усиление гидроморфизма, как 
следствие,  усиление  галогенеза,  осолонцевания,  слитогенеза,  переуплотнения.  Произошли 
трансформация природных ландшафтов, появление и увеличение природно-техногенных тел 
и процессов.  
За последнее время почвенный покров претерпел значительные изменения вследствие 
подтопления  грунтовыми  водами.  На  территории  г.  Астаны  много  участков,  где  грунтовые 
воды  расположены  на  глубине  1-2  м,  а  местами  выходят  на  поверхность.Внутренние 
территории  междуречья  в  настоящее  время  заболачиваются,  главным  образом,  вследствие 
перераспределения  вод  от  техногенеза,  с  созданием  очагов  застойного  водного  режима. 
Очень  напряженная  ситуация  по  вторичному  заболачивaнию  почв  сложилась  в  северо-
восточной части города и в промзоне.  
В  селитебной  части,  с  преобладанием  низкоэтажной  застройки,  почвенный  покров 
сильно засорен золой, шлаком и другим бытовым мусором. Использование песково-солевой 
смеси  во  время  гололедицы  приводит  к  засолению  почв.  Вытаптывания  и  уплотнение 
поверхности  почвы  определяет  угнетенное  состояние  или  гибель  растений.  Наибольшее 
уплотнение поверхностного слоя имеют почвы селитебных участков (l,9 г/см3). В пахотных 
почвах отмечены процессы дефляции и водной эрозии.  
Изучение и оценка территории стали производится лишь в последние 10-15 лет и то 
эпизодически, локально, ведомственно. В г.Астане более двухсот предприятий, являющихся 
источниками  антропогенного  загрязнения  почвенного  покрова.  Основными  загрязнителями 
почв в концентрациях, превышающих 2-3 ПДК, являются свинец, цинк, медь, хром, никель, 
бериллий,  серебро,  стронций.  В  целом,  высоко  загрязненными  тяжелыми  металлами 
оказались  западная,  центральная,  северная,  южная  промзоны  и  промзона  «Станция 
Сороковая».  
На  данный  момент  остается  крайне  неудовлетворительной  ситуация  с 
производственными  отходами. 
На 
территории 
города  Астаны 
имеется 
один 
санкционированный  накопитель  твердых  бытовых  и  производственных  отходов 
расположенный  на  восточной  окраине,  в  50  м  к  юго-востоку  от  шестого  километра 
автодороги  Астана  -  Павлодар.    С  1972  года  ведется  захоронение  отходов  в  отработанном 
карьере. По проектным расчетам эксплуатация полигона возможна до 2010 года. На данный 
момент накоплено около 12 млн. м3  отходов. Ежегодно на полигон поступает 0,4 - 0,5 млн. 
м3 отходов и с развитием города объем их поступления постоянно увеличивается.  
В настоящее время общее количество образованных за год производственных отходов 
по городу Астане составляет почти 98,7 тыс. тонн;  общее количество образованных твердых 
бытовых отходов – 311,5 тыс. тонн [6].  
В настоящее время существующие зеленые насаждения в городе Астане представлены 
очень  бедным  ассортиментом.  Возраст,  санитарное  состояние  и  декоративные  качества 
зеленых  насаждений    различны.  Общее  их  состояние            в  большей  степени 
неудовлетворительное. 
Кроме того, в столице отмечается недостаточное озеленение территорий проживания, 
мест массового отдыха.  На одного жителя столицы приходится около 9,3 квадратных метра  
зеленых  насаждений,  а  в  северо-восточных  районах  города  эти  показатели  находятся  в 
пределах  1,5  -  2,0  квадратных  метра,    что  крайне  недостаточно.  На  конец  2007  года 
количество  зеленых  насаждений  общего  пользования  составляло  395  га,  ограниченного 
пользования – 620 га и специального – 1600 га [4]. 
В  целом  для    урбоэкологии  города  Астаны  наиболее  проблемными  вопросами 
являются: 
1.  рост  эмиссии  загрязняющих  веществ  в  атмосферу  города  от  стационарных  
передвижных  источников  загрязнения,  вследствие  роста  количества  транспорта  и 
недостаточное использование экологически чистого топлива; 

 
241 
2.  рост  пылевого  загрязнения  атмосферы  города  вследствие  больших  объемов 
строительства и недостаточного благоустройства дорог города; 
3.  загрязнение  поверхностных  и  подземных  вод,  нерациональное  использование 
водных 
ресурсов, 
неудовлетворительное 
состояние 
систем 
водоотведения 
и 
канализационных очистных сооружений; 
4.  накопление  промышленных  и  бытовых  отходов,  отсутствие  системы  управления 
отходами производства и потребления в городе; 
5.  отсутствует  единая  система  стимулирования  автотранспортных  мероприятий, 
способствующая  организовать  на  автопредприятии  работу  по  оснащению  двигателей 
внутреннего  сгорания  катализаторами  или  альтернативными  реагентами  к  топливу, 
снижающими токсичность и дымкость отработанных газов; 
Литература: 
1. Владимиров В.В. Урбоэкология. Курс лекций. М.: Изд-во МНЭПУ, 1999. -204 с. 
2. Владимиров В.В., Микулина Е.М., Яргина З.Н. Город и ландшафт. М.: Мысль, 1986.238с. 
3.  Статистические  показатели  социально-экономического  развития  г.  Астана  08/07. 
Агентство РК по статистики. Управление статистики г. Астана . – 2007. с.71. 
4.  Информационный  бюллетень  о  состоянии  загрязнения  окружающей  среды  по  г.Астана, 
ДГП «Центр гидрометеорологического мониторинга г.Астана», 2009 г; 
5.  Информационный  бюллетень  о  состоянии  загрязнения  окружающей  среды  по  г.Астана, 
ДГП «Центр гидрометеорологического мониторинга г.Астана»,2010 г; 
6. Экологический паспорт г.Астана,2010г. 
 
 
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕР-СУ ҚОРЛАРЫН ОРЫНДЫ ҚОЛДАНУ  
ДЕҢГЕЙІН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӚЛШЕРЛЕУ МЕН ЖҤЙЕСІН ӚҢДЕУ 
 
Телибаева Толғанай, Қҧрманғазина Ақмарал 
Астана қаласы, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҦУ стедентері 
Ғылыми жетекшілер - б.ғ.д. Нурушев М.Ж., б.ғ.к., доцент Нургалиева З.Ж 
 
Республиканың  негiзгi  су  қорларды  шалағай  және  жер  астындағы  кӛздерде 
шоғырландырған.  Қазақстанның  шалағай  су  қорлары  орташа  сулы  жылда  100,5  куб.м. 
қҧрайды. Олардың iшiнде республиканың аумағында  56, 5 куб.м. қалыптасады. 
Жер  асты  суларының  қорлары    баланстық  қолданудағы  қорлары  бар  жер  асты 
суларының 623 орында шоғырланған, соның iшiнде: iшетін сумен жабдықтау ҥшiн - 6.1 куб. 
км.жылына  ӛндiрiстiк-техникалық  –  0,95  куб.км.  жылына,  топырақтардың  суландыруына  – 
8,0 куб.км. жылына шоғырланған.  
Тҧщы  судың  ортақ  қорлары  524  куб.км.  бағаланады,  соның  iшiнде  80  куб.км. 
мҧздықтар,  190  куб.км.  кӛлдер,  101  куб.км.  және  жер  асты  сулары  58  куб.км.  қҧрайды. 
Қазақстан тҧщы су қорларының кӛлемi  бойынша  ғаламшардың ең аз қамтамасыз елдердiң 
санына  жатады.  Сумен  қамтамасыз  етудiң  орташа  деңгейі  елдің    1  кв.  км.  аумағына  20 
тыс.куб.км. сонымен бiрге Еуразия континентiнiң елдерінің ең атӛмен кӛрсеткіштердің бірі 
болып табылады. [1] 
Бҥкіл  ел  бойынша  экономика  барлық  салаларындағы  жыл  сайын  су  тҧтынудың 
кӛлемдерi  ел  бойынша  негiзiнен  35  куб.км  шамасында  қҧрайды,    шалағай  сулардың 
арқасында  –  85%.  Суды  қолданудың  негiзгi  еншiсi  ауылшаруашылық  ӛндiрiсіне    келедi, 
елдегі  ортақсу  тҧтынудан  –    75%  .  Егiн  егетін  жерлердiң  бiртiндеп  азаюына  байланысты 
судың  шығыны  азаяды.  Сонымен  бiрге,    нормативтен  тыс  суды  жоғалту,    су  кӛздерінің 
жҥдеуіне,  ӛнiмнiң  ӛзiндiк  қҧнының  шығынын    кӛбейтеді,  сонымен  бiрге  суға  тарифтардың 
ӛсуiне  оның  бәсекеге  тҥсуін  тӛмендетеді.  Мысалға:  әлемдегi  кҥрiштiң  1  тоннасының 
ӛндiрiсiне  орташа  5  мың  куб.  м  су  шығындалады,  Қазақстанда  –  10,4  куб.м.  Мақтаның  1 

 
242 
тоннасын      ӛсiруде  су  шығыны  әлемде    -  3  мың.  куб.м.,  Қазақстанда  4,3  мың.куб.м  суды 
қҧрайды. [2] 
Ӛнеркәсiп  секторында  суды  орташа  5  куб.км.  су  тартқышта  5,8-7,8  куб.км.  су 
тартқышта,  немесе  18-22%  шамасында  тҧтынады.  Су  тартқыштағы  ең  ҥлкен  меншiктi 
салмақты    жылуэнергетигтер,  тҥстi  металлургия,  мҧнай  ӛндiрiсiнiң  кәсiпорындары  алады. 
Сонымен бiрге, кӛп салалар мен кәсiпорындар бойынша,  бір ӛнiмге салқын судың шығыны  
жоғары болып қалады. Ӛнеркәсiптiк ӛндiрiсінің салаларының кӛпшілігінде және бӛлек алған 
кәсіпорында,  қайтадан  және  қайталап  сумен  жабдықтау  деңгейінің  тӛмендігінен,  су 
сақтайтын  және  сусыз  технологияларының  дҧрыс  орындалмауының  және  су  беру 
жҥйелерiнiң  қанағаттанарлықсыз  кҥйі,оның  ПӘК-нің  тӛмендігінен    шығарылатын  ӛнiмнiң 
бiрлiгiне  салқын су шығыны жоғары болып қалады. 
 
Коммунальдық-тҧрмыстық  мҧқтаждықтарға  шамамен 1,3 куб.км. су   шығындалады, 
немесе 4-7%.0 Сонымен бiрге бiр тҧрғынға меншiктi судың шығынының кӛбею тенденциясы 
байқалады.  Қазақстанда  жылына  бір  адам    2264  куб.м    тҧтынады.салыстыруға,  Дамыған 
елдердегi су тҧтынуы 2 есе дерлiк аз (АҚШ та - 1870 куб. м, Канадада - 1602 куб. м). Мҧндай 
жағдайда  судың  кӛп  шығындалуының  (20-30%  ға  дейiн)    негiзгi  себептерi    ҥйлердегi  су 
ӛткiзетiн  жабдықтартың    тозуы,  су  жеткізетін            басқару  жҥйелерінің 
автоматтандырылмағандығы,  ауыз  суды  ӛңдеуге  ескі    теқнологиялардың  қолданылуы, 
ҥйлердегі  санитарлық  -  техникалық  қҧралдардың    деңгейiнiң  тӛмендігі,  суды  жҧмсау 
нормасының кӛптігі, су шарушылық желiлердiң жеткiлiксiз дамуынан   болып табылады. 
Тҧрғындардың сандары кӛбеюімен, бiртiндеп экономиканың ӛрлеуімен су қажеттілігі 
артады.  Осыған  байланысты  су  қорларын  тиiмдi  және  ҥнемдеп  қолдануға  арналған  кең 
ауқымды жҧмыстарды жҥзеге асыруға қажеттiлiк  пайда болады. [3] 
Жер-су қорларын қолданудың экологиялық мӛлшерлеуiнің негiзінде, табиғи ортаның 
шаруашылық  жҧмысы  мен  технологиялық  жҥктемесіне  мҥмкiн  болатын  шектерiн  анықтап, 
экосистеманың  орнықтылығының  сақтауының  тиiстi  халықаралық  стандарттарына  сай 
әдiстемелiк 
қағидалар 
мен 
табиғи 
- 
шаруашылық 
жҥйелерiнiң 
басқарудың 
тҧжырымдамаларын жасау. 
Осы мақсаттарға жету ҥшiн мынадай  негiзгi міндеттер қойылды:   
-
 
табиғи кӛрініс ортасына антропогендік жҧмыстар мен технологиялық жҥктемелердің 
ықпалының кӛрсеткіштерін  стандарттарды есепке ала отырып  дәлелдеу және таңдауы; 
       -  экосистеманың  орнықтылығының    жер-су  қорларының  экологиялық  қауiпсiз 
қолдануды  қамтамасыз  ету  қажеттiлiгiн    есепке  алумен,  табиғи  ортаға  тҥсуі  мҥмкiн 
технологиялық жҥктемелердің шамаларын  
экологиялық  мӛлшерлеу,  кешенді  аймақтық  және  жергілік  ті  табиғи  экологиялық 
болжамжарды қҧрастыружәне экологиялық мӛлшерлеу ҥшін жай ҥлгілердің жҥйесін жасау. 
     -  суландыру  ӛлкелерiндегi  табиғи  -  шаруашылық  жҥйелерiнiң    әдiстемелiк  қағидаларын 
жоспарлау, қҧру және басқару , экологияның тӛңiрегiдегi және айналадағы ортаны қорғауға 
тиiстi  озық  халықаралық  стандарттарына  сәйкес  суландыру  ӛлкелерiндегi  табиғи  - 
шаруашылық жҥйелерiн жоспарлау, қҧру және басқару әдістемелік қағидаларын жасау. 
Зерттеулердiң ғылыми жаңалығы тӛмендегiдей: 
1)  осы  зерттеулер  -  тҧңғыш  рет    жер-су  қорлары  талқыланылған  материалдарының 
базасында, республиканың жеке аймақтары бойынша жер-су қорларының тиiмдi қолданудың 
ҧсыныстары ҧсынылатын жер-cу Қазақстан қорларының бiрiншi кешендi зерттеуi. 
Қазақстанның  жер-су  қорларының    әдiстемесін    бағалау  (геожҥйелер  )  жҥйелердi  
талдауын  әдiстемесінің  негiзiне  жатқызуға  болады.  Ол  географияға,  (баланстық, 
дистанциялық  әдiстердi  тағы  басқалар)  мәлiмет  алуды  қолдануымен  бiрге  экономика-
статистикалық  тағы  басқа  қабылдаулары  қолдану  математикалық  жҥйелiк  талдауға  арқа 
сҥйейдi.  Мәлiметтер эмпирикалық және теориялық жалпылама талдау, (индикатор, бағалау, 
аннотациялау,  классификациялық  тағы  сол  сияқтылар),  яғни  мәлiметтiң  теориялық 
жалпылама мәлiметтiн қабылдау. 
         Зерттеулер негiзiнде анықталғаны: 

 
243 
-  жер  қорларының  экологиялық  кҥйiне  табиғат  жағдайы  және  жасанды  факторлардың    әсер 
ету алты дәрежемен бағаланады:  жеткiлiктi жоғары, жоғары және ӛте жоғары,  шамалы, ең 
тӛменгi, болмашы; 
- судың сапасы жетi дәрежеге бӛлінген (судың ластануы индекс мәнi бойынша):  
- ӛте таза 0,3;   - таза 0, 3-1,0;    - шамалы таза  1, 0-2,5;   
- шамалы ластанған 4-6;  -   лас 6-10;  -  ӛте лас 10-нан кӛп. 
       Cолтҥстiк  Қазақстан  облыстарының  аумақтарындағы  ҥш  экологиялық  қауiп-қатерi  бар 
дәрежелер анықталған. 
       Жер-су қорларын қайта жаңарту және орташа биоӛнiмдiлiктi сақтау дәрежесі, (орнықты , 
салыстырмалы  орнықты,  нашар  орнықты  және  орнықсыз)    экосистеманың    орнықтылығын  
бейнелейтін  процесстерiнiң  әсер  ету  факторларының    қайтатындығының  тӛрт  дәрежесіне 
тәуелдi болады. 
        Сыртқы ортаның әсерiнiң факторларының есепке алуымен бес дәрежесі тағайындалған: 
1  азып-тозудың жоқтығы; 2-әлсiз; 3- шамалы; 4-кҥштi; 5 - ӛте кҥшті.  
        Қазақстандағы  жер  қорларын  тиiмдi  қолдануы  бҧрынғы  егіс  жерлерін  қайта  қалпына 
келтiру болып табылады.  2005-2010  жылдары  тыңайған жерлердің қҧмды топырақтарында 
қайта қалпына келтіру басталды. 
 
Экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету және мӛлшерлеу бойынша Алматы және Оңтҥстiк 
Қазақстан облыстарындағы жер-су  қорларын тиiмдi қолдану  саласында Балқаш-Алакӛл су 
хауызының барлық аумағының  белдіктері бойынша соя, қызылша, кӛкӛнiс, астық дақылды 
және  жҥгерiні  ауылшаруашылық  дақылдарды  гидромодулды  аудандастыруы    жҧмыстарын 
қайта  жалғастыру  керек  .  Тараз  қаласының  су  шаруашылық  институтының,    Израиль 
технологиясының 
қазіргі 
элементтерiн 
енгiзуiмен 
тамшылап 
суландыруды,  
ауылшаруашылық дақылдарын ӛңдеуiнде  кеңiрек қолдану керек. 
 
Әдебиеттер 
1. Н.А. Ысқақов, Медеу А.О..Казахстан. Табиғат, экономика, экология. Алматы, 2007 – 
385 б. 
2.  Жаңа мыңжылдықтағы Қазақстанның су қорлары. ПРООН шолуы. Экологиялық 
орнықтылықты қамтамасыз ету мақсаты. Алматы, 2004 – 132 б. 
3.  Қазақстандағы қоршаған орта және бiрқалыпты даму. ПРООН шолуы. 
Экологиялық орнықтылықты қамтамасыз ету мақсаты. Алматы, 2004 – 211б. 
 
 
УДК 574:556(574.41) 
СОСТОЯНИЕ ПОДЗЕМНЫХ ВОД БЫВШЕГО СЕМИПАЛАТИНСКОГО 
ИСПЫТАТЕЛЬНОГО ЯДЕРНОГО ПОЛИГОНА (ЭКОЛОГИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА 
ХИМИЧЕСКОГО СОСТАВА) 
 
Торопов Андрей Сергеевич 
Студент, Семипалатинский государственный педагогический институт, г.Семей 
Научный руководитель – д.б.н., профессор Панин М.С. 
 
Химический  состав  подземных  вод  является  одним  из  важных  аспектов  изучения 
теоретических  гидрогеологических  и  гидрогеохимических  проблем,  а  также  прикладных 
проблем,  связанных  с  использованием  подземных  вод,  с  определением  их  влияния  на 
экологическое состояние среды. 
Изучение  особенностей  распределения  химического  состава  подземных  вод, 
закономерности  миграции  химических  элементов  в  зависимости  от  генетических  факторов 
(их  происхождения)  и  региональных  особенностей  позволяет  регистрировать  результаты 
нежелательных трансформаций химического состава биосферы, вызываемых природными и 

 
244 
антропогенными факторами, следить за эффективностью мер, направленных на исправление 
замеченных отклонений от нормы.  
Перспектива  введения  в  хозяйственный  оборот  земель  бывшего  Семипалатинского 
испытательного  ядерного  полигона  (СИЯП)  ставит  серьезную  задачу  для  комплексного 
изучения возвращаемых в оборот территорий. Бывший СИЯП расположен на северо-востоке 
Казахстана  (11  тыс.  км
2
),  в  административном  отношении  частично  входит  в  состав 
Восточно-Казахстанской  области,  где  занимает  площадь  около  5,9  тыс.км
2
.  Одно  из 
направлений  подобного  исследования  –  изучение  водообеспеченности  этих  территорий  и 
оценка  пригодности  для  хозяйственно-бытового  пользования имеющихся  водных  ресурсов. 
На  рассматриваемой  территории  функционируют  три  горнодобывающих  предприятия 
(Есимжал  –  добывают  марганцевые  руды,  Каражал  –  добывают  флюорит,  Каражыра  – 
добывают  уголь).  На  востоке  расположен  активный  динамичный  объект,  продукт 
деятельности  СИЯП  –  озеро  Атомколь.  На  юго-востоке  расположены  мелкие 
сельскохозяйственные пункты, где постоянно проживают люди – Саржал, Самай, Тайлан, на 
западе  и  юго-западе  -  Шибра,  Есимжал,  Мырза.  Поэтому  проведение  мониторинга 
химического состава подземных вод, оценка и экологического качества весьма актуальна.  
В  геолого-структурном  отношении  территория  СИЯП  расположена  на  сочленении 
каледонского  Чингиз-Тарбагатайского  мегантиклинория  и  герцинского  Жарма-Саурского 
мегасинклинория,  структурно  относящихся  к  Алтае-Чингизскому  складчатому  региону. 
Преимущественным  распространением  пользуются  трещинные  воды  палеозойских  и 
мезозойских  пород,  перекрытых  на  значительной  площади  прерывистым  покровом 
водопроницаемых,  но  практически  безводных  делювиально-пролювиальных  образований 
различных отделов четвертичного отдела. 
Цель  исследования  –  дать  экологическую  оценку  химического  состава  по 
содержанию  макро-  и  микрокомпонентов  подземных  вод  основных  гидрогеологических 
постов территории бывшего СИЯП.  
Пробы подземных вод из наблюдательных гидрогеологических скважин 
отбирались при помощи специалистов ОАО «Семгидрогеология». Отбор проб 
осуществлялся согласно ГОСТ Р 51592-2000, ГОСТ Р 51593-2000,  ИСО 5667-11, ИСО 
5667-18. Общее количество проб составило 44. 
Определение  макро-  и  микрокомпонентного  состава  проводили  согласно 
унифицированным  методам  анализа  вод  [1].  Статистическая  обработка  выполнена  по  Н.А. 
Плохинскому [2] с использованием программ STATISTICA и Microsoft Exsel. 
На  рисунке  1  показаны  основные  гидрогеологические  посты  бывшего  СИЯП  и 
распространение водовмещающих пород подземных вод. 
 
 
 

 
245 
 
 
Рисунок 1. Картосхема водовмещающих пород подземных вод бывшего СИЯП 
Примечание:  цифрами  отмечены  основные  гидрогеологические  скважины  участков 
бывшего СИЯП: Саржал-1,2; Самай-3,4; Есимжал-5,6; Каражал-7,8,9; Каражыра-10,11,12; 
Атомколь-13,14,15,16; Мырза-17,18,19; Шубра -20,21,22; Тайлан-23,24,25,26. 
В  таблице  1  отражены  данные  о  средних  значениях  макрокомпонентов  и  физико-
химических параметров изученных подземных вод.  
 
 
 

 
246 
Таблица 1 
Вариационно-статистические показатели макрокомпонентного состава подземных вод 
бывшего СИЯП (n=44) 
Показатели 
Х
± S
х
 
lim 
σ 
С
V, 
% 
рН 
7,28±0,06 
6,12 – 8,12 
0,40 
5,51 
Сухой остаток 
4096±921,6 
98 – 34113 
6113,1 
149,25 
Общая жѐсткость 
21,9±3,34 
1,5 – 91,4 
22,19 
101,24 
HCO
3
-
 
262,4±17,32 
66 – 659 
114,86 
43,78 
Cl
-
 
1179±247,7 
13,5 – 8380 
1643,1 
139,35 
SO
4
2-
 
1414±377 
11 – 13929 
2500,1 
176,82 
Ca
2+
 
185,3±21,66 
19 – 605 
143,68 
77,52 
Mg
2+
 
154,1±29,0 
3 – 744 
192,24 
124,77 
Na
+
+K
+
 
1082±288 
9 – 10513 
1843,9 
170,41 
Примечание к табл. 1, 2: 
Х
± S
х
 - среднее и ± ошибка среднего, lim – размах варьирования, 
σ – среднее квадратическое отклонение, С
V, 
% - коэффициент вариации. Для сухого остатка 
и главных ионов воды единица измерения - мг/дм
3, 
для общей жесткости - ммоль/дм
3
.  
 
По  итогам  проведенных  исследований  установлено,  что  значения  рН  изменяются  от 
6,12 до 8,12, в среднем составляя 7,28±0,06 (околонейтральная реакция). Среднее содержания 
сухого  остатка  (минерализации)  составило  4096  мг/дм
3
.  По  классификации  А.М. 
Овчинникова 

4

.на долю ультрапресных вод приходится 4,5 % проб, пресных  – 20,5, вод с 
относительно  повышенной  минерализацией  –  13,6,  соленых  –  25,0,  с  повышенной 
соленостью – 13,6 %, среднее значение относится к соленым водам. Коэффициент вариации 
изученных компонентов больше 100 %, за исключением рН, гидрокарбонат- и кальций-иона. 
Рассчитан модальный класс основных физико-химических параметров изучаемых подземных 
вод. Так, для рН он составляет 7,14 - 7,48 (32 % в выборке), для сухого остатка – 98 – 5770 
мг/дм
3
  (80 %), общей жесткости  –  1,5 – 16,5 ммоль/дм
3
  (57 %). Модальные классы главных 
анионов  составляют:  для  гидрокарбонатов  –  165-264  мг/дм
3
  (39  %),  хлоридов  –  11  –  1395 
мг/дм
3
  (71  %),  сульфатов  –  11  –  2340  мг/дм
3
  (84  %).  Модальные  классы  главных  катионов: 
кальция – 117-215 мг/дм
3
 (39 %), магния 127 – 251 мг/дм
3
 (64 %), суммы натрия и калия – 9 – 
1760 мг/дм
3
  (82  %),  Распределение  всех  основных  физико-химических  параметров  воды,  за 
исключением  рН  не  подчиняется  закону  нормального  распределения  (критерий  хи-квадрат 
выше критического).
 
Таким  образом,  по  химическому  составу  подземные  воды  бывшего  СИЯП  являются 
нейтральными  (рН=7,28),  солеными  (4,1  г/дм
3
)  и  очень  жесткими  (21,9  ммоль/дм
3
)  с 
преимущественно  хлоридно-натриевым  типом  воды.  Средняя  формула  Курлова  для 
изученных вод: 
7,28
 
pH
 
19Mg
 
Ca
 
28
K 
Na
 
53
ÍÑÎ3
 
23
 
38SO4
 
39Cl
4,1
 
M

 
По средней концентрации ряд анионов, мг/дм
3
: 
SO
4
2-
 (1414 ± 377) > Cl
-
 (1179,0 ± 247,7) > HCO
3
- 
(262,4 ± 17,32) 

 
247 
Ряд катионов, мг/дм
3
: 
Na
+
+K
+ 
(1082 ± 288) > Ca
2+
 (185,3 ± 21,66) > Mg
2+
 (154,1 ± 29,0) 
Сравнивая  изученный  макрокомпонетный  состав  с  установленными  ПДК  по  ГОСТ 
2874-82  для  питьевых  вод  и  вод  хозяйственно-бытового  назначения,  можно  утверждать  о 
том,  что  лишь  22  %  изученных  проб  соответствуют  по  всем  показателям.  Представляется 
сомнительным использование остальных 78 % подземных вод для орошения и других целей. 
Приемлемым  составом  обладают  воды  с  водозаборов  Сарапановский,  Саржал,  Самай, 
Есимжал и Каражал.  
Данные  о  средних  величинах  содержания  .микроэлементов  в  подземных  водах 
бывшего СИЯП представлены в таблице 2. 
Таблица 2 
Вариационно-статистические показатели содержания тяжелых металлов в подземных водах 
бывшего СИЯП, мкг/дм
3
 (n=44) 
Показатели 
Х
± S
х
 
lim 
σ 
С
V, 
% 
Cu 
11,28±1,00 
2,4 - 32,4 
6,62 
58,66 
Zn 
113,67±69,6 
5,4 - 3095 
461,75 
406,23 
Со 
3,38±0,70 
0,1 - 18,5 
4,62 
136,66 
Fe 
157,07±12,4 
10 - 392 
82,20 
52,33 
 
По  величине  концентрации  исследованные  элементы  составляют  следующий 
убывающий ряд, мкг/дм
3
: 
Fe (157,07) > Zn (113,67) > Cu (11,28) > Со (3,38)  
По  величине  коэффициента  вариации  изученные  металлы  составляют  следующий 
убывающий ряд, %: 
Zn (406,23) > Со (136,66) > Cu (58,66) > Fe (52,33) 
Было  отмечено,  что  содержание  изученных  металлов  меняется  в  зависимости  от 
многих  факторов  –  от  содержания  макрокомпонентов,  непосредственно  химического  типа 
воды, водовмещающей породы. 
Нами  изучена  зависимость  концентрации  химических  элементов  в  подземных  водах 
от водовмещающей породы (таблица 3). 
Таблица 3 
Распределение тяжелых металлов в подземных водах бывшего СИЯП в зависимости от 
основных водовмещающих пород 
Водовмеща-
ющая порода 
Песчаники 
(n=10) 
 
Гравийно-
галечники 
(n=11) 
Туфопесча-
ники (n=10) 
 
Сланцы 
(n=8) 
Граниты 
(n=5) 
 
Cu 
8,92±1,19 
12,54±1,61 
13,99±3,52 
9,00±1,38 
16,38±4,04 

 
248 
Породы  –  наиболее  широко  распространенный  источник  минерального 
компонентного  состава  подземных  вод.  За  счет  водовмещающих  пород  в  подземных  водах 
формируется  преобладающая  часть  компонентов,  их  доля  в  общем  генезисе  химического 
состава подземных вод в большинстве случаев больше 5-10 %. 
Видно,  что  в  воде  различных  водовмещающих  пород  значительно  изменяется 
содержание кобальта – в 4,6 раза. Разница содержания других элементов меньше – 1,8 – 1,9 
раза, железа – 1,3 раза. 
По содержанию меди (мкг/дм
3
) в подземных водах бывшего СИЯП в зависимости от 
основных водовмещающих пород образуется убывающий ряд: 
Граниты  (16,38)  >  Туфопесчаники  (13,99)  >  Гравийно-галечники  (12,54)  >  Сланцы 
(9,00) = Песчаники (8,92); 
по содержанию цинка: 
Сланцы (54,45) > Туфопесчаники  (45,91) > Песчаники (44,79) > Гравийно-галечники 
(32,6) > Граниты (29,36); 
по содержанию кобальта: 
Песчаники  (5,38)  >  Туфопесчаники  (3,79)  >  Гравийно-галечники  (2,29)  >  Сланцы 
(2,09) > Граниты (1,16); 
по содержанию железа: 
Гравийно-галечники  (172,8)  >  Граниты  (156,4)  >    Сланцы  (155,2)  >  Туфопесчаники 
(154,6) > Песчаники (128,2). 
Также  изучена  зависимость  концентрации  тяжелых  металлов  от  типа  воды  (таблица 
4).  
Таблица 4 
Содержание ТМ в различных типах подземных вод бывшего СИЯП 
Тип воды 
Cu 
Zn 
Со 
Fe 
HCO
3
-Ca 
13,4 
27,07 
2,06 
103,57 
HCO
3
-Na 
17 
38,9 
1,27 
132,33 
SO
4
-Ca 
8,53 
39,23 
1,3 
214,75 
SO
4
-Na 
10,5 
40,2 
4,5 
172 
SO
4
-Mg 
14,15 
43,6 
2,1 
165 
Cl-Na 
10,25 
206,48 
4,26 
161,2 
 
Наиболее  ярко  зависимость  от  типа  воды  проявляется  у  цинка    -  его  содержание 
изменяется в 7,6 раз. Колебания кадмия составили 5,9 раз, остальных элементов – от 2 до 3,5 
раз. 
По  содержанию  меди  химические  типы  изученных  подземных  вод  составляют 
следующий убывающий ряд: 
HCO
3
-Na  (17)  >  SO
4
-Mg  (14,15)  >  HCO
3
-Ca  (13,4)  >  SO
4
-Na  (10,5)  >  Cl-Na  (10,25)  > 
SO
4
-Ca (8,53); 
по содержанию цинка: 
Zn 
44,79±9,03 
32,6±4,94 
45,91±15,0 
54,45±26,7 
29,36±6,39 
Со 
5,38±1,76 
2,29±0,72 
3,79±1,78 
2,09±1,15 
1,16±0,19 
Fe 
128,2±23,7 
172,8±20,9 
154,6±14,1 
155,2±44,7 
156,4±50,9 

 
249 
Cl-Na  (206,48)  >  SO
4
-Mg  (43,6)  >  SO
4
-Na  (40,2)  >  SO
4
-Ca  (39,23)  >  HCO
3
-Na  (38,9)  > 
HCO
3
-Ca (27,07); 
по содержанию кобальта: 
SO
4
-Na (4,5) > Cl-Na (4,26) > SO
4
-Mg (2,1) > HCO
3
-Ca (2,06) > SO
4
-Ca (1,3) > HCO
3
-Na 
(1,27);  
по содержанию железа: 
SO
4
-Ca (214,75) > SO
4
-Na (172) > SO
4
-Mg (165) > Cl-Na (161,2) >  HCO
3
-Na (132,33) > 
HCO
3
-Ca (103,57). 
На основе корреляционного анализа было выявлено отсутствие зависимостей между 
основными  физико-химическими  параметрами  и  цинком,  кроме  рН.  В  паре  рН-Zn  связь 
обратная,  средней  силы.  Корреляционные  связи  кобальта  с  сухим  остатком,  общей 
жесткостью,  Cl
-
,  SO
4
2-
,Ca
2+
,  Mg
2+
,  Na+K  являются  прямыми  средними  и  определяются 
значениями r = 0,50-0,68, с рН связь слабая обратная (r= -0,30), с HCO
3
—
ионами связь слабая 
прямая  (r=  -0,30).  Железо  образует  достоверную  корреляционную  связь  только  с  HCO
3
—
ионами (r= 0,35). Медь с макрокомпонентами не образует достоверных связей. 
При  экологической  оценке  данных  вод  были  выявлены  превышения  ПДК  по 
макрокомпонентному  составу.  По  изученным  металлам  превышений  ПДК  нет,  однако  их 
содержание  существенно  выше  геохимического  фона  для  подземных  вод  зоны  гипергенеза 
(2-8 раз). 
Литература 
1.
 
Унифицированные методы анализа вод / Под ред. Лурье Ю.Ю. М.: Наука, 1973. 376 с.  
2.
 
 Плохинский Н.А. Биометрия. – М.: Изд-во Моск. ун-та, 1970. – 367 с. 
 
 
ҚҦРАМЫНДА СЫНАП БУЫ НЕМЕСЕ СЫНАП МЕТАЛЫ БАР НҦР ШАМДАРДЫҢ 
ҚАУІПІ ЖӘНЕ ЗАРДАБЫ 
 
Уалиев Д.С. 
Қалалық классикалық гимназия, Петропавл қ. 
 
Бҥгінде  әлем  жҧртшылығы  электр  қуатын  ҥнемдеуге  бағыт  алды.  Соның  бірден  бір 
жолы  – нҧр шамдарды пайдалану. Себебі нҧр шамдар электр қуатын аз қажет ететді, және де 
бҧл  шамдар    10-12  мың  сағат  жҧмыс  істейді.  Сӛз  жоқ,  бҧл  нҧр  шамдар  біз  ҥйреніп  қалған 
кҥнделікті шамдармен салыстырғанда тоқты 5 есе аз пайдаланады. Ал жарық беруі жағынан 
еш кем тҥспейді. Әрине мҧндай артықшылық тҧтынушы халыққа тиімді болып табылады (1-
сурет ) 
Қуат ҥнемдеуші электр шамдары еліміздің базарлары мен дҥкен сӛрелерінде самсап 
тҧр. Бҧл - шамның дәл осы тҥрін елдің бәрі жаппай қолдана бастады деген сӛз. Демек, кӛп 
уақыт ӛтпей олардың істен шыққандары да кӛбейе 
бастайды.  Қҧрамында  сынап  буы  болғандықтан, 
бҧл шамдарды кез келген жерге тастай салуға әсте 
болмайды.  Сырты  жҧқа  шынымен  қапталған  бҧл 
шамдар  қоқыс  жәшігінде  тез  сынады.  Сӛйтіп, 
сынған  шамнан  сынап  буы  ауаға  тарайды.  Сынап 
тараған  ауамен  біз  бен  сіз  тыныс  аламыз. 
Осылайша,  ағзамызды  ӛз  қолымызбен  ӛзіміз 
улаймыз. 
Қалыпты  ауадағы  сынап  кӛлемі  0,0003 
мг/м
3
.  Бір нҧршамның  ішінде 1-2,5 мг сынап буы 
болады. Ал дене қызуын  ӛлшейтін градусникте 1-
2  граммға  дейін  сҧйық  сынап  келеді.  Сҧйық 
сынаптан кӛрі сынап буы ӛте қауіпті, себебі сынап 
 
ә) 
 
1 – сурет 
 

 
250 
буы тез арада ауамен араласып бҥкіл ауданға таралып кетеді. Біз дем алған кезде сынап буы 
ауамен  бірге  біздің  ӛкпемізге  енеді.  Сынап  буы  ағзамызда  сҧйық  сынапқа  айналып  жинала 
береді.  Ол  ешқайда  ыдырап  кетпейді  сол  ағзамызды  уландырып  жата  береді.  Егер  де  шам  
табиғат  аясында  сынатын  болса  онда  сынап  буы  ауаға  тарайды,  бірақта  сынап  буы  ауадан 
ауыр болғандықтан біртіндеп жерге тҥседі. Жерде сҧйық  сынапқа айналып жерді  жер асты 
суларды және қоршаған ортаны зақымдайды. Сынап адамға да табиғатқа да №1 қауіп болып 
есептеледі. 0,001 мг/м
3  
ден 0,005 мг/м
3 
мӛлшердегі  сынап  буы адам ағзасына кҥрделі  ауру 
тҥрлерің  қоздырады.  Адамның  қауіпті  дозасы  1,5-2  грамм.  Бҧл  дозада  адам  ӛліп  кетуі  де 
мҥмкін.    
Дәрігер эксперттредің айтулары бойынша қуат ҥнемдеуші электр шамдары бӛлмеде 
сынып қалса немесе ауа қҧрамында сынап буы жоғары болса адамдар ауруға шалдығады. Ең 
ҥлкен  қауіп-қатерді  тері  сезгіштігімен  ауратын  адамдар  алады  екен.  Олар  әртҥрлі 
дермотологиялық ауруларға ҧшырайды. Дәрігерлер айтуынша сол сынап буынан рак ауруы 
пайда болуы мҥмкін. 
Бҧл қауіптің алдын алу ҥшін нҧр шамдарды істен шыққан сон қоқыс жәшігіне емес 
арнайы  қайта  ӛңдеу  орындарына  тапсыру  керек.  Қазіргі  танда  тек  қана  Қазақстан 
мемлекетінде    емес  сонымен  қатар  дҥние  жҥзінде  нҧршамдарды  қайта  ӛндеу  жолы 
толығымен  қарастырылмаған.  Германияның  ӛзінде  қолданылатың  нҧршамдардың            60%  
ғана  қайта  ӛнделеді  ал  қалған  40  %  қайда  кететіні  белгісіз.  Қазақстанда  тек  қана  ҥлкен 
қалаларда қайта ӛңдеу мекемелері бар. Алматы, Қостанай, Атырау т.б.  
Нҧршамдарды арнайы пеште қыздырып қайта ӛңдеу керек. Мҧндай пештерді Ресей 
мен  шетел  мелекеттерде  жасайды.  Қҧны  шамамен  60-90  мың  АҚШ  доллары.  Осы  пештер 
арқылы  қҧрамында сынап  және сынап буы  бар заттарды қайта ӛңдеуге болады. Ӛнделген 
сынап  немесе  сынап  буы  азот  арқылы  сҧйық  сынапқа  айналдырылып  арнайы  контейнерде 
сақталады.  Кейіннен  осы  сынапты  Ресей  немесе  Қытай  мемлекеттеріндегі    сынаппен 
айналысатын зауыттарына ӛткізуге болады. Ал қалған шынысы мен пластмасасын асфальтқа 
немесе қҧрлыста пайдалануға болады. Бҧл қалдықтарда сынап қалмайды.    
Мән жағдайды толық анықтап ашу ҥшін мен SWOT – анализін қолдандым. Бҧл анализ 
арқыл  мен  нҧршамның    тиімді  жақтарн,  осал  жақтарын,  қолайлы  жақтарын  және  де  қауіп-
қатер жақтарын анықтап алдым.  SWOT  – анализін қолдану ӛте тиімді болып келеді себебі 
бірден жан-жақты қасиеттерін анықтап аламыз. 
 
Нҧр шамның SWOT – анализі 
 
S (strength) – Тиімді жақтары 
2 – сурет. Нҧр шамның жҧмыс істеу принціпі 

 
251 
W (weakness) – осал жақтары 
O (opportunity) – қолайлы жақтары 
T (threat) – қауіп-қатер жақтары 
 
S (strength) – Тиімді жақтары 

 
Электр энергияны ҥнемдейді 

 
Жҧмыс істеу уақыты ҧзақ (8-12 мың сағат) 

 
Жарықты жан жаққа бірдей таратады 
 
 
 
W (weakness) – осал жақтары 

 
Қоқысқа жай барақат лақтыруға 
болмайды. Арнайы орындарға ақылы 
тҥрде тапсыру керек 

 
Бӛлмеде сынса бірден қауып тудырады 

 
Нҧршамды бірде қосып бірде сӛндіруге 
болмайды. 
 
O (opportunity) – қолайлы жақтары 

 
Кез келген тҧрмыстық дҥкендерде сатып 
алуға болады 

 
Бірнеше тҥрлері бар 
Оңай алынып салынады 
T (threat) – қауіп-қатер жақтары 

 
Қҧрамында сынап буы бар 

 
Адам ағзасына ӛте қауіпті 

 
Сынап буы ыдырамайды. 
Сынап буы сҧйық сынапқа айналады. 
 
Петропавл  қаласында  сауалнама  жҥргіздім.  Нәтиже  мәз  емес.  Сауалнаманың 
қортындысы  бойынша  Қызылжарлықтардың  нҧр  шам  пайдаланушылардың  кӛпшілігі  бҧл 
шамның қызмет кӛрсету  мерзімі біткен соң, оны қайда ӛткізетіндерін және шамнын ішінде 
улы  сынап  буы  бар  екенін  білмейтін  болып шықты.  Тҧтынушылар  қолданысқа  еніп  кеткен 
сынап  буы  бар  нҧр  шамдардын  пайдалану  ережесінен  мҥлде  хабарсыз.  Сауалнаманы  қала 
кӛшелерінде,  мекемелер  мен  сауда  орталықтарында,  университет,  колледждерде  алынды. 
Барлығы 300-ге жуық тҧтынушы қатысты.   
  
      
 
Сауалнама  нәтижесі  кӛрсетіп  тҧрғандай  тҧтынушылар  нҧршамдардың  бҧрыс 
жақтарын білмейді. Тҧтынушылар нҧршамдар істен шықса немесе бӛлмеде сынып қалса не 
істеу керек екенінен мҥлдем бей хабар. Яғни халық тҧтынады бірақ дҧрыс тҧтыну жолдарын 
білмейді.  Сондықтанда  олар  нҧршамдарды  оңай  қоқыс  жәшігіне  тастай  салады.  Соның 
кесірінен қоршаған орта ҥлкен зардап алады. Ауамызда сынаптың кӛлемі артады ол дегеніміз 
адам ағызасында кӛптеген аурулар ӛрши бастайды. 
Ал  егер  тҧтынушылар    істен  шыққан  нҧр  шамдарды  арнайы  қайта  ӛңдеу  мекемесіне 
апарып ӛткізгенде ақша тӛлейтінін  де ҧмытпаған жӛн ( бір шамға 185 теңге). Сондықтан да 
болар,  тҧтынушылар  бір  шам  ҥшін  екі  рет  шығынданғанды    қаламай,  істен  шыққан 
шамдарды  арнайы  қайта  ӛңдеу  мекемесіне  апарып  ӛткізбейді.  Тҧтынушыға  ең  оңай  жолы 
қоқысқа  лақтыра  салу.  Ал  оның  біріншіден  ӛз  денсаулығымызға    ӛте  қауіпті  екенін  ешкім 
ойлай қоймайды. 
Сӛйтіп, бҧл мәселенің беті ашық кҥйінде қалып отыр. 
3 – сурет. Сауалнама нәтижесінің кӛрсеткіші 

 
252 
УДК 502(574.4) 
 
ОСНОВНЫЕ ПОЛОЖЕНИЯ РАЗРАБОТКИ ЭКОЛОГИЧЕСКИХ МАРШРУТОВ (НА 
ПРИМЕРЕ БЕСКАРАГАЙСКОГО РАЙОНА ВКО) 
 
Феденко Анна Владимировна, Аязбай Саламат Бакитулы 
Магистранты, ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Астана 
Научный руководитель- Акбаева Л.Х., доц., к.б.н. 
 
Экологический туризм – это целенаправленные путешествия в природные территории 
с  целью  более  глубокого  понимания  местной  культуры  и  природной  среды,  которые  не 
нарушают  целостность  экосистем,  при  этом  делают  охрану  природных  ресурсов  выгодной 
для  местных жителей. Одним из основных значений экотуризма является воспитание как в 
культурно-историческом, так и в экологическом плане.  
При  разработке  маршрутов  экологического  туризма  провести    анализ  перспектив 
развития  экологического  туризма  в  Бескарагайском  районе  ВКО  и  разработку 
непосредственно самих  экотуристических маршрутов в данном регионе. 
Бескарагайский район давно известен уникальной природой, но на сегодняшний день 
экологический туризм не является «организованной» частью досуга для любителей природы. 
Новизна  работы  заключает  в  себе  разработку  новых  экологических  маршрутов  на 
территории района. 
Среди  факторов,  способствующих  развитию  Бескарагайского  района  как  региона 
экологического  туризма  можно  выделить  абсолютную  неизвестность  этих  мест  как  для 
казахстанских  туристов  так  и  для  соседних  стран;  природные  факторы:  экосистема 
Прииртышья, уникальный химический состав воды в озерах;  историко-этнические факторы: 
знакомство  с  сельскохозяйственными  угодьями,  маршрут  по  местам  ядерных  испытаний, 
посещение г.Курчатов. 
Рассмотрев  состояние  и  перспективы  развития  туристической  отрасли  в  регионе, 
можно выделить следующие закономерности:  
-  в  условиях  социально-экономического  и  финансового  кризиса,  продолжающего 
развиваться  в  Бескарагайском  районе,  наблюдается  дальнейшее  ослабление  туристической 
инфраструктуры, потеря кадрового состава предприятий экологической отрасли;  
- отсутствуют целевые инвестиционные программы развития отрасли экотуризма; 
-  законодательным  органам  Бескарагайского  района  необходимо  продолжить 
законотворческую  работу  по  совершенствованию  нормативно-правовой  базы  для  развития 
экотуризма в ВКО; 
-  органам  исполнительной  власти  района  необходимо  формировать  структурные 
подразделения,  которые  бы  функционально  занимались  развитием  индустрии  экотуризма, 
управлением  туристской  отраслью  на  территории  субъекта  и  создавали  условия  для  ее 
перспективного  развития  и  превращения  экологического  туризма  в  доходную  статью 
региональных бюджетов. 
 
ҚОРҒАЛЖЫН ҚОРЫҒЫНЫҢ ТАБИҒИ РЕСУРСТЫҚ ПОТЕНЦИАЛЫН 
ПАЙДАЛАНУ МҤМКІНДІКТЕРІ 
 
Шаймерденова Маржан Орынбекқызы 
Магистр, Қызылорда қаласы, Қазақ-Қытай Академиясы  
 
Еліміздің аумағында ғылыми, табиғи, тарихи маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи 
аумақтардың бірі – Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы. Қорық қҧрылғалы уақыттан бері 
қорықты халықаралық деңгейде кӛтеруге, сонымен қатар тҥрлі ҧйымдардан қаржылай кӛмек 
те  кӛрсетілді.  Бҥгінгі  кҥні  Қорғалжын  қорығы  Рамсар  конвенциясының  ғаламдық  маңызды 

 
253 
сулы-батпақты  аумақтар  тізіміне,  «Тірі    кӛлдер»  деп  аталатын  әлемнің  бірегей  кӛлдер 
жҥйесіне,  халықаралық  дәрежедегі  маңызды  орнитологиялық  тізіміне,  ЮНЕСКО-ның 
әлемдік  мҧралары  тізіміне  енгізілген  бірден-бір  қорық.  Қорықтың  табиғи  ресурстық 
потенциалы  жоғары,  оны  тиімді  пайдалану,  келешекке  бастапқы  кҥйінде  жеткізу  бҥгінгі 
кҥннің басты міндеттерінің бірі.  
Қорық  аумағының  ресурстық  потенциалы  негізінде  ҧлттық  мәдени-ғылыми, 
экологиялық қҧндылықтарды қалыптастыруға пайдалануға мҥмкіндіктер мол. Осы мақсатта 
пайдалану ҥшін қорық аумағында тӛмендегідей мҥмкіндіктерді бӛліп кӛрсетуге болады: 
1.
 
Қорық  аумағында  ғалымдар  мен  зерттеушілер  ҥшін  әлі  де  толық  зерттелмеген 
фауна  мен  флора  ӛкілдері  жеткілікті,  бҧл  қорық  аумағында  ғылыми  жҧмыстардың 
жалғасатындығын  білдіреді,  әрі  ғалымдар  мен  зерттеушілер  алдына  жаңа  міндеттер  мен 
проблемалар қояды.  
2.
 
Қорық  аумағында  ауа  райын  MAWS-110  автоматты  метеорологиялық стансасы 
кӛмегімен  толық  зерттеуге  мҥмкіндік  бар  және  соның  негізінде  аумақтағы  жануарлар  мен 
ӛсімдіктерге  кешенді  тҥрде  мониторинг  жҥйесін  ҧйымдастыру  мен  жҥргізуге  толық 
мҥмкіндіктер бар. 
3.
 
Аталған  станцияның  кӛмегімен  тек  қорық  аумағының  ғана  емес,  еліміздің  кӛп 
аумағын  алып  жатқан  дала  зонасының  қазіргі  жай-кҥйіне  болжам  жасауға  мҥмкіндік  бар, 
метеорологиялық  станцияда  жҧмыс  істеуге  машықталған  мамандардың  ғылыми  әлеуетін 
кӛтеруге мҥмкіндік бар.   
4.
 
Қорық  орналасқан  аумақта  студенттер  мен  оқушылар,  сондай-ақ  кез-келген  оқу 
орындарының  білім  алушылары  ҥшін  практикалар  мен  тәжірибелік  жҧмыстарды 
ҧйымдастыруға мҥмкіндіктің мол болуы; 
5.
 
Қорықтың  кӛп  аумағы  орналасқан  Қорғалжын  ауданының  халқының  99  %-ы 
тҧрғылықты  мекендеуші  халық  болса,  оның  89  %-ы  қазақтар  қҧрауы  бҧл  мекенде  ҧлттық 
қҧндылықтарды жергілікті халық қатысуымен кӛрсетуге мҥмкіндік бар; 
6.
 
Қорықтың  ғимаратында  оқу-ағарту  әрі  экологиялық  мәдениет  орталығы    ретінде 
кӛрме-орталық  -  экологиялық  білім  беру  мен  ақпараттандыру,  экологиялық  мәдениеттің 
негізі;  
7.
 
Кӛрме-орталық әлеуметтік институт ретінде ғалымдар мен тҥрлі мамандардың бас 
қосатын  орны,  бас  қосу  тҥрлі  себептерге  байланысты  болуы  мҥмкін:  жиналыстар, 
семинарлар,  дӛңгелек  ҥстелдер,  балалар  шығармашылығы  конкурстары,  тҥрлі  экологиялық 
акциялар, экологиялық фестивальдар және басқа да тҥрлі  іс-шаралар жҥйесін жҥзеге асыру 
орталығы болмақ; 
8.
 
Ҧлттық-этнографиялық  стильдегі  шоуларды  аумақтағы  экологиялық  туризмнің 
басты  элементі  -  экологиялық  саяхат  маршруттары  арқылы  кӛрсету,  сондай-ақ  ҧлттық 
мәдениеттің  элементтері:  ҧлттық  ӛнер,  ҧлттық  қолӛнер  бҧйымдары,  ҧлттық  ойын-сауық 
тҥрлерін  әртҥрлі  экологиялық  халықтық  іс-шаралар:  фестивальдар,  акциялар,  ҧлттық 
бҧйымдардың кӛрмесі арқылы кӛрсету мҥмкіндігі бар.  
9.
 
Кӛрме-орталықтағы  кәдесыйлар  дҥкені  ҧлттық  стильдегі  тҥрлі  бҧйымдар  жасап, 
оны  келуші  қонақтар  мен  туристерге  сату  арқылы  ҧлттық  қолӛнерді  ӛзге  елдерге  таныту, 
ҧлттық  қолӛнерді  қазіргі  заманға  сай  дамуына  мҥмкіндіктер  мол.  Бҧл  орайда  тӛмендегі 
жағдайларды баяндаған жӛн. 
 
Қорық  аумағындағы  барлық  ресурстық  потенциалын  пайдалану  арқылы  ҧлттық 
мәдени-ғылыми  қҧндылықтар,  экологиялық  білім  беру  мен  ақпараттандыру  мҥмкіндігін 
қарастыра  келе,  Қорғалжын  мемлекеттік  табиғи  қорығының  ресурстық  потенциалын 
жоғарыда аталған мақсатта қолдану ҥшін келесідей ҧсыныстар беруге болады. 
1.
 
Ғылыми қҧндылықтарды қалыптастыру бойынша қорық әкімшілігі ғылыми-зерттеу 
мақсатындағы  топтардың  жҧмыс  істеуіне  кедергі  жасамай,  барынша  кӛмек  кӛрсетуі  тиіс, 
халықаралық  немесе  жергілікті  жобалар,  ірі  ғылыми  институттар,  ғалымдар  немесе 
студенттер  мен  оқушылардың  да  зерттеулеріне  қорық  әрқашан  қабылдап,  ғылыми-зерттеу 
жҧмыстарына мҥмкіндігінше жағдай жасауы керек. Бірінші кезекте, бҧл: 

 
254 
-  қорық  аумағында  зерттеуші  топтардың  нақты  жҧмыс  жасауына  қатал  бақылау 
жасамау    (қозғалысты  алдын-ала  талқылау,  жҧмыстың  негізгі  мақсаты  мен  бағыты, 
жҧмыстың тҥрі); 
-  сырттан  келетін  зерттеуші  топтарға  қорық  қызметкерлерін  қосып жіберу  арқылы  ӛз 
қызметкерлерінің кәсіби деңгейін кӛтеру ҥшін барлық мҥмкіндіктерді пайдалану; 
-  қорық  аумағында  жасалған  жҧмыстың  нәтижелерін  беру  жӛнінде  алдын-ала 
келісімшартқа  тҧру,  бҧл  қорық  аумағында  жҥргізілген  жҧмыс  туралы  ақпараттың  қорықта 
болуы ҥшін қажет, олар ӛздерінің байланыс координаталарын қалдыру керек; 
-  мҧндай  келушілерді  келешекте  бірлескен  жҧмыстар  мен  табиғат  қорғау 
жобаларының жоспарын жасауға пайдалану; 
-  жалпы  алғанда  ғылыми  туризмді  әркезде  қолдауға  болады,  себебі  ол  қорық 
табиғатын қорғау мен зерттеуге кӛп пайдасын әкеледі.  
2. Метеостанция кӛмегімен кӛптеген мәселелерді шешуге болады. Қорық аумағындағы 
Сҧлтанкелді  кӛлінде  MAWS-110  автоматты  метеорологиялық стансасы  мҥмкіндіктерін 
пайдалану бойынша: 
- станциядан алынатын мәліметтер негізінде қорық аумағындағы кӛлдердің су деңгейі 
мен режимін реттеуді басқару жҥйесін енгізу; 
-  ақпараттарды  Астана  қаласындағы  гидрометеорологиялық  орталықпен  бірлесе 
отырып,  қоршаған  ортаның,  ауа  райының,  су  қҧрамы  туралы  нақты  мәліметтер  алып, 
олардың  флора  мен  фаунаға  әсерін  анықтап,  болуы  мҥмкін  қауіптілікке  болжам  жасау, 
алдын-алу іс-шараларын уақытылы ҧсыну; 
-  метеорологиялық  станциямен  байланысты  қоршаған  ортаның  мониторинг  жҥйесін 
енгізу,  мониторинг  жҥйесін  енгізуге  ғылыми-техникалық  негіздеме  арқылы  республикалық 
бюджеттен немесе тҥрлі халықаралық экологиялық ҧйымдардан қаржы сҧрауға болады;  
-  сондай-ақ  осы  метеостанцияда  жҧмыс  істеу  ҥшін  сырттан  мамандар  шақыртпай-ақ, 
қорықтың  Қаражар  кордонында  бҧрыннан  қызмет  етіп  жҥрген  мамандарды  қосымша 
арнаулы метеорологиялық оқыту курсынан ӛткізіп, әрі қарай мониторинг жҥргізу, және ӛзге 
де  ғылыми-зерттеу  жҧмыстарына  қатыстыру,  бҧл  қорық  мамандарына  қосымша  стимул 
болмақ. 
3. Ҧлттық-мәдени қҧндылықтарды қалыптастыру бойынша:   
-  қорықтың  кӛрме-орталығында  орналасқан  кәдесыйлар  дҥкеншесінің  ассортиментін 
жергілікті  шеберлердің  қолынан  шыққан  тауарлар,  бҧйымдармен  толықтыру:  ол  ҥшін 
арнаулы  шеберлік  сыныптарын,  семинарларын  ҧйымдастырып,  Қорғалжын  ауылының 
жҧмыссыз  отырған  қолӛнер  бҧйымдарын  жасауға  икемі  бар  ауыл  әйелдері  мен  жастарын 
тарту, олардың қажеттілігіне қарай «Жеке кәсіпкер» лицензиясын алуға мҥмкіндік жасау; 
-  қолӛнер  бҧйымдарын  жасауда  дайын  бҧйымды  алғанға  дейінгі  барлық  процестерді 
жергілікті  халық  ӛкілдері  қатысуы  керек,  сондай-ақ  қажетті  материалдар  мен  заттар 
жергілікті бҧйымдардан алынуы керек немесе оларды дайындайтын жергілікті тҧрғындардан 
сатып алынуы тиіс; 
- жазғы маусымда қорық аумағындағы маршруттар бойынша әрбір  маршрутқа сәйкес 
келетіндей,  яғни  әрбір  маршрутта  тамашалауға  мҥмкіндік  болатындай  кордондарда  киіз 
ҥйлер тігу, онда ҧлттық тағамдардан дәм тату, демалу (қызмет кӛрсетуші тҧлғалар міндетті 
тҥрде  ҧлттық  киімде  немесе  ҧлттық  элементтері  бар  киім  киюі  тиіс),  сондай-ақ  киіз  ҥйдің 
бӛліктерін немесе басқа да ҧлттық бҧйымдарды экскурсовод кӛмегімен таныстыру, шетелдік 
қонақтарға  ҧлттық  ҧлттық  тағамдарды  дайындау  әдісін  кӛрсету,  кешкі  кезеңдерде  ҧлттық 
аспаптарда ойнау, қорық тарихы, Қорғалжын ӛңірі туралы аңыз-әңгімелер айту; 
-    кордондарда  арнайы  туристерге  қызмет  кӛрсетуге  дайындалған  жылқылар  арқылы 
саяхат  жасату  (жылқы  ҥшін  арнайы  тӛлем  алуға  болады),  арнайы  маршруттар  бойынша 
уақыт бойынша саяхат ҧйымдастыру; 
-  дәл  осылай  тҥйемен  қызмет  кӛрсетуге  болады,  тҥйеге  туристердің  жҥгі  мен  ӛздерін 
тасымалдау  ҥшін  арба  немесе  кҥйме  жегуге  болады,  бҧл  әсіресе  сырттан  келген  және  бҧл 

 
255 
аумақтарда  бҧрын-соңды  болмаған,  жануарларды  жақсы  кӛретін  туристер  ҥшін  қызық 
болмақ. 
4. Экологиялық білім беру мен ақпараттандыру жҥйесін қалыптастыру бойынша: 
-
 
кӛрме-орталыққа  мектеп  оқушылары  мен  балабақша  балаларын,  ауылдың  қолы 
бос тҧрғындарына саяхат жасауға мҥмкіндік беру, яғни жылына 2 рет 16 сәуір – Қорғалжын 
қорығы кҥні мен 11 қаңтар -  қорықтар мен ҧлттық парктер кҥнінде ашық есік кҥнін ӛткізу, 
мҥмкіндігінше  рекреациялық  жҥктемені  ескере  отырып  жылдың  жылы  маусымында 
әлеуметтік деңгейі тӛмен отбасылардың мектепте оқитын балаларына қорық аумағында тегін 
саяхатқа апару; 
-
 
жыл сайын дәстҥрлі тҥрде 18-22 сәуір аралығында ӛтетін «Саябақтар шеруі» атты 
экологиялық  акцияны  барынша  жаппай,  бҥкілхалықтық,  әрі  бҧқаралық  ету,  бҧл  акцияға 
Қорғалжын ауылының әрбір тҧрғыны ӛз еркімен қатысуға дайын болуы тиіс; 
 - қорық қызметкерлерінің қатысуымен атаулы кҥндері, мысалы  1 сәуір – қҧстар кҥні, 
15 сәуір – экологиялық  білім кҥнінде немесе басқа да кҥндері, мектеп оқушыларына арнап 
қорық туралы тегін дәрістер оқу; 
-  кӛрме-орталыққа  келушілер  тегін  ала  алатындай  қорықтың  табиғат  қорғаудағы 
маңызын, табиғат қорғау іс-шаралары туралы ақпараттық плакаттар, кітапшалар, буклеттер, 
видеоматериалдары бар дискілер дайындау, келушілерге ҧсыну; 
-  табиғат  қорғау  іс-шаралары:  семинар,  дӛңгелек  ҥстел,  басқа  да  іс-шаралар  ӛткізуге 
қорықтың конференц залын тегін беру, осы арқылы қорық кеңсесінің аумақтағы әлеуметтік 
институт ретіндегі имиджін кӛтеру; 
-    экологиялық  мәдениет  пен  білімді  кӛтеруге  бағытталған  тҥрлі  жобаларды  қорық 
аумағында жҥзеге асыруға мҥмкіндік жасау; 
-  мектеп  оқушылары  мен  балабақша  тәрбиеленушілеріне  қорық  әкімшілігі  жанынан 
қорық әкімшілігі ғимаратында ҥйірме ҧйымдастыру, ондағы негізгі бағыт табиғатты қорғау 
мен  экологиялық  білім  беруге  негіз  қалау  және  осының  негізінде  болашақта  экологиялық 
мәдениеті жоғары тҧлға қалыптастыруға мҥмкіндік жасау. 
Қорғалжын  мемлекеттік  қорығының  табиғи-ресурстық  потенциалы  сӛзсіз  талас 
тудырмайтын  ерекше  байлық,  оған  қоса  сол  байлықтардың  40  жылдан  аса  уақыттан  бері 
қорғауда болуы жаңа заманға лайықты орнықты даму принциптеріне сәйкес пайдалану ӛзекті 
мәселе. Кез-келген аумақты шаруашылық саласында игеру белгілі ғылыми негіздерде жҥзеге 
асыру  керек,  себебі  ғылымға  негізделмеген  табиғи  ресурстардың  игерілуі  табиғи  тепе-
теңдікті бҧзады.  
Қорғалжын  мемлекеттік  қорығы  дамуы  жағынан  артта  қалған  аудандардың  бірі  - 
Қорғалжын  ауданының  әлеуметтік-экономикалық  жағдайын  кӛтеруде  аса  маңызды  роль 
атқарады.  Бҧл  келешекте  тек  қорық  аумағы  ғана  емес,  тҧтас  аймақтың  әлеуметтік-
экономикалық жағдайын кӛтерумен қатар, табиғатты да сақтауға мҥмкіндік беретін орнықты 
даму принциптеріне сәйкес келетін бірдін бір ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың бірлігі 
болады.  
Әдебиеттер 
1.  Концепция  экологического  туризма  ТКПТ.  Проект  ПРООН/ГЭФ/Правительства  РК. 
Коргалжын, 2007. – с. 22-28 
2. План управления Коргалжынского государственного природного заповедника – 2004. с. 25 
3. Айтжанов М. Коргалжынский заповедник. Фламинго -  розовое чудо. – Астана, 2002. 186 
с. 106-112 
4.
 
Иващенко  А.  А.  Заповедники  и  национальные  парки  Казахстана.  –  Алматы:  ТОО 
«Алматы кітап», 2006. – 284 с., илл. Стр. 126-138 
5.
 
Заповедники  Средней  Азии  и  Казахстана.  Под  ред.  Р.В.  Ященко.  Материалы  проекта 
МСОП. Алматы, 2006 – с. 48-72 
Устойчивое развитие.  
Направления устойчивых альтернативных видов деятельности. - http://www.wetlands.kz