Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubaeva o khkh gasyr basyndagy kazak tili zhonindegi zertte
| АЛФАВИТНЫЙ СПИСОК УЧАСТНИКОВ
НАУЧНО-ОРФОГРАФИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ ЖАҢА ЕМЛЕМІЗДІҢ ЕРЕЖЕЛЕРІН ТҮСІНДІРУ РЕТІНДЕ Өткен 1929-жылғы, 25-үйелде заң қатарына кірген жаңа ем- леміздің жарыйаланғанына, жарты жыл өтіб кетті. содан бергі шыққан газет-жорналдарымызды қарап отырсақ, ескі емле ме- нен айнымай осы күнге шейін тартып келе жатқанын көреміз. Алты ай аз уақыт емес. Содан бері жаңа емлеге көше алмауымыздың бір неше себебі бар сықылды. Бізше, бірінші себеп – газеттеріміз латын əрпіне түгел көше алмай, арап əрпі жеткілікті түрде жаңа емлеге үйлесе алмай кедергі болса, екінші себеп – қаламшылардың жаңа емлеге түгел қанықбауы, малданып ала алмауынан ғой – дегіміз келеді. Əсіресе соңғы себептің молдығын, елдегі тілші-қалам- шылардың, мұғалімдердің əлгі күнге жаңа емлені түсіне алмай жүргендіктері растайды. «Еңбекші қазақ»-тағы басылған декірет қосымшасын басынан айағына кейін шұ- балта жасасадағы жемісті жемісті қорыту шығара алмай жүрген сауатты адамдар аз көрінбейді. Нағыз жазуға керекті жері қайсы? Керек емес жері қайсы? Айыра алмай, ақыр айағында басынан айағына шейін сол күйінше балаларына жаттатқан мұғалімдер де жоқ көрінбейді. Емле декіреті деген – қазақ тіліндегі сөздерді тіл білімінің негізі менен жаңа əліп пенен жазуға нұсқаған жалпы жол ғой. Декірет қосымшасын саралап теріп жазу, ережелерін жинақты жеңіл қылып ыңғайлап алу, əр оқытушының өз үс- тіндегі міндетіболу керек қой, бірақ бізде ондай салт оқытушы табыла қойа ма? Əр тілші, əр жазыушы бұл тілекті орындай ала ма? Əрійне бұл өте қыйын соқпақ. Осы қыйындығынан да жалпы қаламшы жаңа емлені түгел малданып ..... отыр. Осы жетімсіздігімізді ескергенде,емле тұуралы декірет қо- сымшасы шығұу менен қатар, «нағыз жазұу ережелер ғана қа- зақ»та жарияланғанда, мыңдаған тілші-мұғалымдар көп жеңіл- дік келтіретін еді. Осы күнге шейін бұл тілек орындалмады. Жаңа емле бойынша жетектепалып кететін жеңіл жазұу танытқыш кітепше болмағандықтан, таңбаланған жазұу ере- ʋ Ɏɚɦɢɥɢɹ, ɢɦɹ ɢ ɨɬɱɟɫɬɜɨ Ⱦɨɥɠɧɨɫɬɶ ɢɥɢ ɩɪɨɮɟɫɫɢɹ ɇɚɰɢɨ- ɧɚɥɶɧɨɫɬɶ Ʉɟɦ ɤɨɦɚɧɞɢɪɨɜɚɧ Ɇɟɫɬɨ- ɠɢɬɟɥɶɫɬɜɨ 1 Ⱥɬɛɚɟɜ Ⱥɛɚɬ ɋɨɬɪɭɞɧɢɤ Ɍɚɲɤ. Ƚɨɪ. ɈɇɈ ɤɚɡɚɤ Ɍɚɲɤ. Ƚɨɪ. ɈɇɈ Ɍɚɲɤɟɧɬ 2 Ȼɚɣɞɢɥɶɞɢɧ Ⱥɛɞɵɪɚɯɦɚɧ ɋɨɬɪɭɞɧɢɤ ɇ.Ʉ.ɉ -//- ɇɄɉ Ʉ-Ɉɪɞɚ 3 ȼɭɧɞɰɟɬɟɥɶ ɇɢɤɨɥɚɣ ɗɞɭɚɪɞɨɜɢɱ ɉɪɨɮ. ɋȺȽɍ ɪɭɫɫɤ. ɩɟɪɫɨɧ. ɩɪɢɝɥ. Ɍɚɲɤɟɧɬ 4 Ⱦɠɚɧɞɨɫɨɜ Ɉɪɚɡ ɉɪɟɩ. Ʉɚɡ. Ƚɍ ɤɚɡɚɤ -//- Ʉ-Ɉɪɞɚ 5 Ⱦɠɚɦɛɭɪɲɢɧ ɋɬɭɞ. Ʉɚɡ. Ƚɍ -//- Ʉɚɡ. Ƚɍ Ⱥɥɦɚ-Ⱥɬɚ 6 ɀɭɛɚɧɨɜ Ʉɭɞɚɣɛɟɪɝɟɧ Ⱥɫɫɢɫɬɟɧɬ Ʌɀȼɂə -//- ɩɟɪɫɨɧ. ɩɪɢɝɥ. Ʌɟɧɢɧɝɪɚɞ 7 Ʉɚɛɭɥɨɜ ɂɥɶɹɫ ɉɪɟɞɫɟɞ. ɇɆɋ ɇɄɉ -//- ɇɄɉ ɄɋɋɊ Ʉ-Ɉɪɞɚ 8 Ʉɟɦɟɧɝɟɪɨɜ Ʉɨɲɤɟ ɉɪɟɩ. ɋȺȽɍ -//- ɩɟɪɫɨɧ. ɩɪɢɝɥ. Ɍɚɲɤɟɧɬ 9 Ɉɦɚɪɨɜ ȿɥɶɞɟɫ Ɍɨɠɟ -//- -//- -//- 10 ɉɨɥɢɜɚɧɨɜ ȿɜɝɟɧɢɣ ɉɪɨɮ. ɄɍɌȼ ɪɭɫɫɤ. -//- Ɇɨɫɤɜɚ 11 ɋɵɞɞɵɤɨɜ Ⱥɦɢɪɠɚɧ ɇɚɭɱ.ɫɨɬ. ɇɆɋ ɇɄɉ ɤɚɡɚɤ ɇɆɋ ɇɄɉ Ʉ-Ɉɪɞɚ 12 Ɍɚɬɬɢɛɚɟɜ Ʉɚɡɚɤɟɲ ɉɪɟɩɨɞ. Ɉɉɍ -//- Ɉɉɍ Ɉɪɟɧɛɭɪɝ 13 Ɍɨɤɬɵɛɚɟɜ ɂɫɚ Ɋɟɤɬɨɪ-ɉɪɚɤ. ɂɧɫɬ. ɇɚɪ. Ɉɛɪ -//- ɉɂɇɈ -//- 14 Ɍɥɟɩɛɟɪɝɟɧɨɜ ɀɢɟɧɝɚɥɢ Ɂɚɦ. Ɋɟɤɬɨɪɚ Ʉɚɡ. ɂɧɫɬ. ɇɈ -//- ɄɂɇɈ Ʉ-Ɉɪɞɚ 15 ɒɦɢɞɬ ɇɢɤɨɥɚɣ ɗɞ. Ⱦɨɰɟɧɬ ɋȺȽɍ ɧɟɦɟɰ ɩɟɪɫɨɧ. ɩɪɢɝɥ. Ɍɚɲɤɟɧɬ 16 ɒɨɧɚɧɨɜ Ɍɟɥɶɠɚɧ ɇɚɭɱ.ɫɨɬ. ɇɆɋ ɇɄɉ ɤɚɡɚɤ ɇɚɭɱ. ɋɨɜ. ɇɄɉ Ʉ-Ɉɪɞɚ 17 ɘɞɚɯɢɧ Ʉɨɧɫɬɚɧɬɢɧ Ⱦɨɰɟɧɬ Ʌɀȼɂə ɪɭɫɫɤ. ɩɟɪɫɨɧ. ɩɪɢɝɥ. Ʌɟɧɢɧɝɪɚɞ 18 ȼɫɟ ɫɥɭɲɚɬɟɥɢ ɢ ɩɪɟɩɨɞɚɜɚɬɟɥɶ- ɫɤɢɣ ɫɨɫɬɚɜ ɭɱɢɬɟɥɶɫɤɢɯ ɤɭɪɫɨɜ ɜ ɝɨɪ. Ʉɡɵɥ-Ɉɪɞɟ. 192 193 желері көпше түсінікті түрде жарыйаланбағандықтан ауыр жүк орнынан қызғанұуы қыйын соқты. Дұрысында да емле тұуралы жарыйаланған декірет қо- сымшасы шұбалаң шыққан. Алдыңғы емле ережелерінің тайаныштары менен нағыз жазұудың жолдары арасып бы- лығып кеткен. Ережелер таптасып, жымдасып жапсарлас- паған. Осы кемшілігімізді жойұуға бір азырақ көмекші бо- лар деген оймен «жазұу ережелер»ін қолдан келгенше жыйнақты қылып сұрыптадым. Мұны жақтамағанда, декі- рет қосымшасынан ауа жайылмадым. Қай бір тұйықтау ере- желерді жеңілдеп сараладым. Бытыраңқыларын жыйнасты- рып жапсарластырдым. Жазыушы, тілші, ел мұғалімдердің жеңілірек түсінік алу- ына себепші болардеп білемін. Емле ережелері төмендегі 5 кесекке бөлінді: І. Жеке тұтас сөздердің жазылыуы. ІІ. Сызықша (-) менен айырылып жазылатын сөздер. ІІІ. Қосылып жазылатын сөздер. IV. Дыбыстардың жазылыу орындары. V. Шет сөздердің жазылыуы. Енді бірінші кесегімізден бастайық. І. Жеке-тұтас сөздердің жазылыуы. 1 – Жеке сөздер түбірлі болсын, тыуынды болсын, тұта- сынан естіліуінше жазылады. Мысалы: ағарды, ақпарып, жабады, жап, көгерді, көк. Ескертіу: қосымшалардың барлығы да (көптік, септік, жақтық, жіктік жалғаулар. Сындық талғау. Жұрнақтар. Етістер жіктеуі) сөзге қосылып тұтасып жазылады. Мыса- лы – айлар, айға, айым, аймын, жақсырақ, жазыушы, ба- рады. 2 – Тұтас сөз басынан айағына шейін не жұуан, не жіңішке айтылады. Сондықтан тұтас сөз, қосымшалары менен басы- нан айағына шейін не жұуан дауыстыларыменен, не жіңішке дауыстыларыменен үндесе жазылады. Мысалы: тұтас сөздің жұуан-жіңішкелігі дүдəмал болған кезде, сөздің айағына барыс жалғауды «да, ге, қа-ке, на- не, а-е» қосып қаралады. Егер сөздің айағына ға, қа, па-а жалғауының біреуі келсе, ол сөз жұуан саналады да, ге, ке, пе, е жалғауларының біреуі келсе, жіңішке саналады. Мысалы: шайға, шайыңа, шайына, тыйынға, тыйыныма, жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|