Жауапты редакторлар

118

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

малдың өкпесі). Мəселен, ақжем мен б о з

ө к п е н і құсты жүдету үшін берсе, тартпа-

ны шынықтыру үшін, қансоқта мен қызыл-

ды семірту үшін береді (Саятшылық, 80). 

БОЗТАЙЛАҚ з а т. а у ы с. Ер азамат, 

боздақ. Ауылдағы білімді əрі ақылды небір 

жігіттің б о з т а й л а қ т а р ы қара жұмыс 

істеп жүр (О. Бөкеев, Қайдасың, 88). 

БОЗШУЛАН  с  ы  н.  Боз,  бозғылт, 

бозғылтым. Жыңғыл арасынан қылт етіп, 

тасаға қайта сіңген б о з ш у л а н мақұлықты 

көзі шалып, тік жарға жарқанаттай жабыса 

қалды (А. Мекебаев, Жезтырнақ, 97). 

БОЗЫМ з а т. Бозбала, жап-жас жігіт. 

Қызға қарағанда есейгені, б о з ы м шақтан 

да өтіп кеткені есіне түседі (Ш. Мұртазаев, 

Қара  маржан, 37). Б  о  з  ы  м  жігіттердің 

көкпарда құлап, жұлыны үзіліп кеткенінің 

куəсі болдық (Ш. Мұртаза, Не жетпейді, 9). 

БОЗЫМБАЙ з а т. э к с п р. Тəжірибесіз 

жас; боз өкпе д.м. Болат тым б о з ы м б а й.

Мынандай алмағайып заманда тізгінге ие 

болып жүре алса жарар еді (Ə. Кекілбаев, 

Үркер, 164). 

БОЙ: Бой жіп. э т н. Өрмектің ұзына 

бойына  созылып  жатқан  ұзын  жіптері. 

Есептаяқ – адарғының  алдында  тұратын,

б о й  ж і п т е р д і санап, байлап қоятын 

таяқ. Оны ел ішінде серу ағаш деп те атай-

ды (С. Қасиманов, Қаз. қолөнері, 78). 

Бойы  ауыр  тартты.  Денесі  ауырлап, 

дəл-сал күй кешті. ≈ Б о й ы м н ы ң  а у ы р

т а р т ы п тұрғаны. 

Бойындағы тікенінен арылды. Аман-

есен босанды д. м. Үш күн бойы қиналып 

толғатып  тұрған  тұмса  əйел  Қалдекең 

босаға аттай берісімен б о й ы н д а ғ ы  т і 

к е н і н е н  а р ы л ы п т ы (М. Разданұлы, 

Алтай., 154).

Бойын  тіктеді.  Бойын  тік  ұстады, 

еңсесін  көтерді.  Жөткірініп,  жаңағы  бір 

жайсыздың шырмауынан босап, б о й ы н 

т і к т е д і (Лен. жас, 20.07.1974, 2). 

БОЙДАҚ:  Бойдақ  қой.  а)  Тарт-

тырылған  еркек  қой.  ə)  Қысыр  қалған 

саулық.  Біздің  б  о  й  д  а  қ    қ  о  й  (ту  қой) 

деп  жүргеніміз – қысыр  қалған  саулық

(Н. Қазыбеков, Дала., 33). 

БОЙДАҚШАЙ з а т. Басқа тамақ жоқ, 

тек  қана  шай  д.м.  Жігіттер  ойнап-күле 

отырып  Есеннің  қызыл  шырайлы,  ашаң 

жүзді келіншегінің «б о й д а қ ш а й ы н» 

қанып ішті (Ж. Тұрлыбаев. Семсер, 164). 

«Б о й д а қ ш а й» деп əлгінде дастарқан 

жайылғанда Есен өзі айтқан. Ол дастархан 

үсті жұпыны, нан, қант, майға толы емес 

дегені еді (Бұл да).

БОЙЖЕТКЕНСУ   Бойжеткенсі 

етістігінің қимыл атауы. 

БОЙЖЕТКЕНСІ е т. Өзін бойжеткен 

санау,  бойжеттім  деп  есептеу.  Ол  б  о  й 

ж е т к е н с і п, үстіне киген киімін түзей 

бастады (М. Қаназов. Арна, 109). 

БОЙРА е т. ж е р г. Жасу, үгітілу, күйреу; 

салы суға кету. Өз басының бақытсыздығын 

ұмытқан. Қапелімшіл қасіретті емініп, б о й

р  а  п,  бүлініп  қалмаған  (І.  Есенберлин, 

Алтын ат., 278). 

БОЙСОҚТЫ:  Бойсоқты  болды. 

Денесі дел-сал болды, сүлесоқ күйде жүрді. 

Төкеннің  махаббатқа,  қыздарға  деген 

сенімін  жоғалтып,  орны  толмас  өкінішке 

ұрындырып, б о й с о қ т ы  б о п жүргенімен 

Фариданың  шаруасы  жоқ  (Лен.  жас, 

05.07.1974, 3). 

БОЙСҰНДЫРЫЛ  Бойсұндыр  етіс-

тігінен  жасалған  ырықсыз  етіс.  Қазақ 

тілінің дыбыс жүйесіне б о й с ұ н д ы р ы л

ғ  а  н  сөздердің  қатары  анықталған  (Ана 

тілі, 06.11.08). 

БОЙСҰНДЫРЫЛУ  Бойсұндырыл 

етістігінің қимыл атауы. 

БОЙСҮЙЕУ: Бойсүйеу етті. Аз да бол-

са қорек болды, жүрек жалғауға жарады. 

Кешке ауылына түлкі құрсақ боп қайтқан 

отарына шамалы шөп шашып б о й с ү й е у

е т т і (Лен. жас, 06.07.1973, 3). 

БО Й Т Ұ М А Р :   Б о й т ұ ма р   а л қ а . 

Бойтұмар пішінді əшекейлі алқа. Б о й т ұ 

м а р  а л қ а – тұмарлы алқа; əшекейленген 

тұмардың өзі (Қаз. этнография., 2, 614). 

БОКСЕРСЫМАҚ с ы н. Өзін боксермін 

деп есептейтін, бокспен аздап айналысқан 

(Д. Исабеков, Тіршілік, 214). 

БОКСЕРШЕ  ү  с  т.  Боксер  сияқты, 

боксер  тəрізді. – Жақындама!  Өлтірем! 

– дейді. Жұдырықтарын түйіп, б о к с е р 

ш е тұр (М. Мағауин, Таңд. шығ., 1, 383). 

Бердібек қайтадан сол қолын алға соғып,

б о к с е р ш е тұра қалды (Бұл да). Қайтерін 

білмеген Асан жеңілген б о к с е р ш е алыс 

майданынан шегініп шықты (Т. Əлқанұлы, 

Тірліктен., 3,17). 

БОҚ: Боғымды бермес. Бермей көрсін, 

бергенде  қандай  д.м.  –  Егер  бермеді  бар 

ғой, қамшының астына алыңдар. – Б о ғ ы м

119

Байынқол Қалиев

д ы  б е р м е с... (Ж. Аймауытов, Шығ., 

1989, 46). 

Б о қ қ а   б ат ы р д ы .   А р а н д а т т ы , 

ұрындырды. Онда ар-иман жоқ, сені де бір 

күні б о қ қ а  б а т ы р а д ы. Сондықтан 

ондай  иттерден  аулақ  жүр  (Д.  Рамазан, 

Жылап аққан., 95). 

БОҚАТ...  Балқыған  темірдей  қып-

қызыл  б  о  қ  а  т  тас  қабырғаға  найзадай 

қадалып, тас еденген ұсақ-ұсақ жұлдыздай 

шашырап  түсті  (Ғ.  Мүсірепов,  Оян.  өлк., 

209). Оттан екі тарау бұлақ ақты, бұлақтың 

бірі – шойын, бірі – б о қ а т (Ғ. Мұстафин, 

Жиырма бес, 28). 

БОҚТАЛ Боқта етістігінен жасалған 

ырықсыз етіс. Арқаның атақты боқтампазы 

Ысқақ шалдың алдына барып, б о қ т а л 

ы  п  қайтқандар  оның  сөзіне  риза  болып, 

көпке  дейін  езуі  жиылмай  жүреді  екен 

(Б.Омарұлы, 11-ші қаламұш, 13). 

БОҚТАЛУ Боқтал етістігінің қимыл 

атауы. 

БОҚТАМПАЗДЫҚ  з  а  т.  Боқтай 

бергіштік,  боқтағыштық.  Зады  есіңде 

сақта, бел сындыратын ерлігің болмаса, б о қ

т а м п а з д ы қ т ы кəсіп етпе (Ə. Əзиев, 

Шұғыл., 92). 

БОҚТАН з а т. к ө н е. Қыран құстың 

қарнындағы қыл-қыбыр, артық ет. Жетісу 

еліндегі Жалайыр Шорадан кейінгі құсты 

қатты қайыратын, б о қ т а н ы н алып бап-

тайтын осы Жолмамбет болатын (Қазыбек 

бек, Түп-тұқияннан., 75). 

БОҚТАҢҚЫРА  е  т.  Аздап  қана  боқ-

тау, боқтай сөйлеу. Кəдімгі қарт кісілер-

дің  əдетімен  Жəкең  де  (Жамбыл)  б  о  қ  -

т а ң қ ы р а п сөйлейтін (Жұлдыз, 1975, 

4, 196). 

Б О Қ ТА Ң Қ Ы РАУ   Б о қ т а ң қ ы р а 

етістігінің қимыл атауы. 

БОҚТЫ с ы н. Боғы бар, боқ толған. 

Тон дегенің бір тоқтышақтың терісі шығар, 

ат дегенің сырты түкті, іші б о қ т ы бір тай 

шығар (Шешендік сөздер, 108). 

БОҚТЫҚ  з  а  т.  Құйысқанның  ат 

күнтимесіне ілінетін жері (бөлшегі). Б о қ 

т ы қ жұмсақ қайыстан жасалады да, оған 

былғарыдан не жұмсақ иленген қайыстан 

жұмыр қолқа тігіледі (Ата салты., 105). Б о қ

т  ы  қ  ұзындығы  ат-көлік  құйысқанының 

күнтимес  мөлшерінде  болады  да,  оған 

өткізілетін  қолқа  да  сол  мөлшерде  жаса-

лады (Бұл да). 

БОҚТЫШАҚ  з  а  т.  с  ө  й  л.  Асқазан, 

қарын. Сейтек жеті атасынан бері б о қ т ы 

ш а ғ ы толмаған жетімек ұлдай ішті, жеді... 

ұйықтады (М. Мағауин, Аласапыран, 165). 

БОЛ: Болайын деп тұрған. Келешегі-

нен үміт күттіретін, пысық (бала). «Т ұ р

е к е н мына бала б о л а й ы н  д е п, Дауы-

сын  құбылтады  талай  түрлеп?! – Деп 

отыр іштен, ырза саңлақ ақын, - Естіртпей 

арқасынан  қағайын  тек» (М.  Əлімбаев, 

Көңіл күні, 10). 

БОЛАСНАЙ з а т. с ө й л. Болыснай. – 

Кəне, не қыл дейсің, б о л а с н а й шырағым? 

(Ғ. Мүсірепов, Жат қолында, 166). 

БОЛБЫРЛАН е т. Болбыр тарту, бол-

бырау (Т. Иманбеков, Тұт ағашы., 70).

БОЛБЫРЛАНУ  е  т.  Бол бырл ан 

етістігінің қимыл атауы. 

БОЛҒАР қ. Болгар. Оның (О. Бөкеевтің) 

қаламынан  туған  повесть,  əңгімелер 

ағылшын, неміс, б о л ғ а р, венгер, чех, сло-

вак, араб жəне туысқан республикалардың 

көптеген  тіліне  аударылды  (Лен.  жас, 

07.09.1983, 3). 

Болғар бұлғарысы. Болғардан əкелін-

ген  бұлғары.  Беліндегі  алтын  белбеуінің 

жасыл б о л ғ а р  б ы л ғ а р ы с ы сан түрлі 

жақұт,  гауһар  тастарымен  əшекейленген

(І. Есенберлин, Алтын орда, 1, 82). 

Б ОЛ Ғ А Н - ТОЛ Ғ А Н СУ   Б ол ғ а н -

толғансы етістігінің қимыл атауы.

БОЛҒАН-ТОЛҒАНСЫ  е  т.  Болып-

толған адам болып көріну. Əншейінде бұл 

төбесімен көк тірегендей боп, б о л ғ а н-

т о л ғ а н с ы п жүруші еді-ау  

(Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 335). 

БОЛЖАМГЕР з а т. Болжағыш адам, 

болжай  білетін  кісі.  Бүгінгі  таңда  б  о  л

ж а м г е р л е р көбейіп барады деп ешкімді 

таңғалдыра  алмайсың  (Алм.  ақшамы, 

29.11.1991, 6).

БОЛПЫШ с ы н. Болбыр, болпақ, бос. 

Кең,  момын,  б  о  л  п  ы  ш,  салғырт-салақ 

жайлау бұл күндерде бой жасаған баладай 

(М. Əуезов: Жұлдыз, 1974, 8, 86). 

БОЛЫҚ з а т. с ө й л. Болған, толған, 

бай адам. Сен де көбіне өзіңе ұқсаған б о л 

ы қ т а р ғ а ғана төгіліп-шашылатынсың. 

Қай  мүсəпірдің  басынан  сипап,  бағып-

қағып  өсіріп  едің? (О.  Сəрсенбай,  Шығ., 

4, 152). 

БОЛЫМДЫЛЫҚ  з  а  т.  Болғандық, 

істелгендік.  Б  о  л  ы  м  д  ы  л  ы  қ  та, 

120

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

болымсыздық  та  етістіктің  лексикалық 

байлығына жатады (Н. Сауранбаев, Қазақ 

тілі, 120). 

БОЛЫМДЫРАҚ  с  ы  н.  Молырақ, 

үлкенірек, ауқымдырақ. Азды місе тұтпауға 

əдеттенген қу көңіл «белжемдірек, б о л ы м

д ы р а қ олжамды мылтық үнімен текке 

үркітіп, маңымнан бездіріп алармын» деген 

дəмемен  жүріп,  ақыры  бұратылып  аштан 

жатуға мəжбүр болған (К. Сегізбаев, Жап-

жасыл., 5). 

БОЛЫМСЫЗДАУ с ы н. с ө й л. Мар-

дымсыздау (О. Бөкеев, Мұзтау, 65). 

БОЛЫМСЫЗДЫҚ з а т. Болмағандық, 

істелмегендік.

БОЛЫП-ТОЛҒАНСУ Болып толғансы 

етістігінің қимыл атауы. 

БОЛЫП-ТОЛҒАНСЫ  е  т.  Болып-

толған адам сияқтану; кемеліне келгенсу. 

БОЛЫСҚАНСУ  Болысқансы  етіс-

тігінің қимыл атауы.

БОЛЫСҚАНСЫ  е  т.  Болысқан  болу, 

жəрдемдескенсу. Б о л ы с қ а н с ы п қо-

йын  қалтасына  қол  жүгіртті  де,  жүз 

теңгені суырып алып, алдына тастады (Т. 

Отарбектегі, Зауал, 196).

БОЛЫСҚЫШТЫҚ  з  а  т.  Көмек-

тескіштік,  жəрдемдескіштік.  –  Кісіні 

алдамауды, қайырымдылықты, басқаларға 

б о л ы с қ ы ш т ы қ т ы... – осының бəрін 

сенен  үйрендім,  Ербол  (Ə.  Нұршайықов, 

Махаб. жырл., 519). 

БОЛЫСНАЙ  з  а  т.  с  ө  й  л.  Болыс 

(əкімшіліктің басшысы). Жігіттер Балуан 

шалды етпетінен жығып салып екі қолын 

артына байлады, екі аяғын тұсады, б о л ы с-

н а й д ы ң бұйрығы бойынша дүре салды 

(З.Ақышев,  Ақбел., 129). Ең  мүсіркеген 

адам Баянауланың б о л ы с н а й ы Шөкең 

болды  (З.  Ақышев,  Жаяу, 227). Оның  бір 

жағында  б  о  л  ы  с  н  а  й,  ауылнайдың  ең 

үлкен ісі осы болса керек еді («Түркістан» 

газеті, 36). 

БОМБЫЛАУШЫ  с  ы  н.  Бомбылай-

тын, бомбы тастайтын. Сірə, б о м б ы 

л а у ш ы ұшақтар да келіп қалған болуы 

керек (Ж. Қорғасбек, Жынды қайың, 81). 

БОМБЫЛАУШЫЛЫҚ  з  а  т.  Бомбы 

тастаушылық, бомбылағандық. 

БОМЖ з а т. Үй-жайы болмағандықтан 

кез-келген жерге қонып, тамағын көшеден 

тауып жеп жүрген бейшара адам. Көшеде 

қайыршылаған б о м ж д ы көргеніңіз бар 

ғой, қазақ тілінің тағдыры сондай-ақ шама-

да (С. Ордашева, Кек жуған, 81). 

БОН з а т. к ө н е. Ұсақ ақша (тиын) 

жетіспеген жағдайда оның орнын алмас-

тыратын төлем қағазы. Б о н д ы сатып 

алуға, төлем құралы ретінде пайдалануға 

болады  (Егем.  Қазақст., 09.08.1991, 2). 

1922-24 жылдардығы ақша реформасынан 

кейін КСРО-да б о н шығару тоқтатылды 

(Бұл да). 

БОНИТЕР  з  а  т.  в  е  т.  Малды  сорт-

таушы  маман.  Кейде  осеменатор,  кейде 

б  о  н  и  т  е  р  болып,  өз  қолымен  жұмыс 

істеп үйретуден де тайынбайды (Октябрь 

өрендері, 129). 

БОНИТИРОВКА з а т. Малды, жерді 

беретін өніміне қарай бағалау (сорттау) 

ісі (шарасы). Қозыларды б о н и т и р о в 

к  а  жасаған  кезде  менің  есеп  жүргізуіме 

жəне  отарға  басшылық  етуіме  тура  келді 

(Қазақст. ауыл шаруаш., 1960, 1, 58). 

БОНИТКРОВКАЛА е т. Бағалау, сорт-

тау. Олар қойларды б о н и т и р о в к а л а 

й д ы (сорттайды), яғни əрбір қойды жүні-

нің сапасына (биязылығына, ұзындығына 

т.б.)  қарай  бағалайды,  қай  класқа 

жататындығын анықтайды (Қазақст. ауыл 

шаруаш, 1960).

БОНТИРОВКАЛАУ  Бонтировкала 

етістігінің қимыл атауы. Аға шопанның 

б о н т и р о в к а л а у д а н өтпеген бір жəне 

екі күндік қозыларына уақытша бекітілген 

сақманшы көмектеседі (Қазақст. ауыл ша-

руаш., 1960, 1, 58). 

БОПА

1

 з а т. с ө й л. Бапан. Қамыстың 

басындағы үкісі, ұлпасы. Қамыстың б а п 

а с ы аяғының шуашы бар адамға пайдалы 

болады (Диал. сөзд., 53). 

БОПА

2

 з а т. ж е р г. Бөтелкенің тығыны. 

Ең аяғы «пробканы» б о п а деп атаған екен, 

қазақтікі болса қабыл еттік (Алаш., 206).

БОПАҚАН з а т. э м о ц. Бөпе. Бəріміз 

қаумалап б о п а қ а н д ы еркелетіп жатыр-

мыз (Қ. Əбілқайыр, Текес., 82). 

БОПАЛА е т. Қыран құсты «по-по» деп 

шақыру. – Алтын құс болып келсең, б о п 

а л а п қолыма қондырам (Ж. Тұрлыбаев, 

Тамыз таңы, 312). 

БОПАЛАУ Бопала етістігінің қимыл 

атауы. 

БОПАН з а т. с ө й л. Бапан. Қоскөлдің 

жиегіндегі  б  о  п  а  н  ы  н  ұшырған  сидам 

қамыс қара желмен ысылдап, əр түбі бір-бір 

121

Байынқол Қалиев

жыланша қиқаңдап айбат шегетін сияқты 

(С. Жүнісов, Ақан сері, 2, 369). 

БОПЫРАЗ  з  а  т.  с  ө  й  л.  Темекі  (па-

пирос).  Үш  айлық  əскери  курске  барып, 

сонда б о п ы р а з тартуды үйреніп келіпті 

(З. Қинаятұлы, Көшпенді., 118). Көргендер 

оның б о п ы р а з тартатыны да рас деп жүр 

(Бұл да, 119). Томардың жатысы ірі: ауыз-

да б о п ы р а з, мықында наган (Алматы 

ақшамы, 21.06.1990, 4). 

БОПЫШ  з  а  т.  Сəбиге  байпақтың 

сыртынан  кигізетін  жұмсақ  табанды, 

өкшесіз, шолақ қонышты, бұлғары аяқкиім 

(Қаз. этнография., 1, 521).

БОР з а т. Орыстың алмауыт жылқысы 

мен  жергілікті  қазақ  биесінен  туған 

əлсіз  жылқы.  Қазақтар  өз  жылқыларын 

орыстың  жүк  тартқыш  жылқыларымен 

будандастыруға  қарсы  болды.  Орыс 

жылқыларын алмауыт деп атайды. Алма-

уыт пен жергілікті қазақ биесінен туғанды

б  о  р  деп  атайды.  Ол  əлсіз  болады  (Ер 

қанаты, 20). Б  о  р  –  қазақ  даласы  мен 

Орынбордың  шекаралық  аудандарында 

кездескен (Ана тілі, 16. 05. 2013, 5).

БОР:  Бор  сутегі.  х  и  м.  Бордың  су-

текпен қосылысы. Б о р  с у т е к т е р і

–  жағымсыз  иісті , өте  улы  заттар  (ҚСЭ, 

2, 417). 

БОРА  з  а  т.  к  ə  с  і  б.  Қамба  ішіндегі 

кірпішпен  қаланып  жасалған  бөліктер. 

Кіндіктен келетін б о р а л а р д а бидай, 

арпа, сұлы үйінділері жатыр (Ұ. Доспанбе-

тов, Ел есінде, 80). Оны (тарыны) қолмен 

кекілдеп əкеліп, бастырып, ұшырып, б о р а 

л а р ы н а құйғанша көрер азаптары аз емес 

(К. Сегізбаев, Қаз. əдеб., 01.04.1985, 14). 

жүктеу/скачать 8,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: