Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
БҰЛТТЫЛЫҚ з а т. Аспан күмбезін бұлт басқандық, бұлт болғандық. Б ұ л т т ы л ы қ жағдайын спутниктер арқылы зерттеудің ауа райының өзгерістерін күні бұрын болжауда үлкен маңызы бар (ҚСЭ, 2, 525). БҰЛЫҚ¹ з а т. к ө н е. Əскери топ, жасақ. Олардың соңында əскери қолбасшы əмір, батырлар. Əр қосынның, б ұ л ы қ т ы ң алдында өз қолбасшылары (І. Есенберлин, Шығ.жин., 9, 104). 1370 ж. Мəскеу князі Либке князы Ольгердке қарсы шыққанда Дмитрий Ивановичтің əскерлерінің ішінде Рязань б ұ л ы қ т а р ы да қатынасқан (Бұл да, 9, 280). БҰЛЫҚ² з а т. ж е р г. Кресло. Атқарып отырған қызметінен қалу, мініп жүрген автокөлігінен, жұмсақ б ұ л ы ғ ы н а н айы- рылу екінің біріне оңай емес (Қаз. əдеб., 22.08.1995, 10).
лығы түйілісіп бір араға жиналды (К. Мұқажанұлы, Ортеке, 224).
салған б ұ л ы ң д а й. Жұмыскерің мен едім, Сатып алған құлыңдай (Жиенбет жырау: Нар заман., 37). БҰЛЫҢҒЫР з а т. з о о л. с ө й л. Бұлғын. Марқакөл маңындағы тоғайларда б ұ л ы ң ғ ы р, сілеусін, аю, арқар, суыр мекендейді (Соц. Қаз., 22.02.1977, 4). – Ойпырмай, жігітім-ай, - деді қария, - тоқсаннан асқанша кездеспеген б ұ л ы ң 130 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ғ ы р деген аңның өзі ғой. Бұл аңды 5 сырттан соғады деуші еді. Киесі күшті хай- уан болатын (Қаз. əдеб., 27.07.1968). Теңіз котигінің, б ұ л ы ң ғ ы р д ы ң, норканың терілері олардан төмендеу келеді (Қазақст. ауыл шаруаш, 1962, 3, 61). БҰРАМА з а т. Бұралған қамырды майға пісірген тағам. Кіршіксіз ақпен жазылған дөңгелек столдың үстінде манты, самса, лағман, б ұ р а м а сияқты дəмді тамақ бар (С. Шаймерденов, Таңд. шығ., 1, 232). Бұрама жүзік... Б ұ р а м а ж ү з і к – ал- тын немесе сым күмісті ширатып, есіп жа- саған жүзік түрі (Қаз. этнография., 2, 480).
термин., 23). БҰРАТЫЛУ Бұратыл етістігінің қимыл атауы. ≈ Қарны ашып, б ұ р а т ы л у д ы ң аз-ақ алдында тұр. БҰРҒЫЛАУ: Бұрғылау агрегаты. т е х н. Скважина бұрғылауға қажетті машиналар мен механизмдер жиынтығы (ҚСЭ, 2, 527). Б ұ р ғ ы л ау с к в а ж и н а с ы . Ж е р қыртысындағы пайдалы кен қазбаларын барлау жəне өндіру мақсатындағы бұрғыланған жер (ҚСЭ, 2, 528). Бұрғылау станогі. т е х н. Тау жыны- старын (кенді) бұрғылауды жүзеге асыра- тын машина (ҚСЭ, 2, 528). БҰРҒЫТІС з а т. з о о л. Салмағы 8 грамдай ергежейлі тышқан. Тышқандар, б ұ р ғ ы т і с т е р күндізгі тығылып жатқан жерінен шығады (Наурызым, 122). БҰРҚАҚ з а т. ж а ң а . Фонтан. Ерлі- зайыпты жандар Күлəш Байсейіткеліні атындағы көше бойындағы б ұ р қ а қ
07.01.1991, 4). Асқақтап Астананың б ұ р қ а қ т а р ы (Астана ақшамы, 14.05.2009). БҰРҚАН з а т. Будда дініндегі құдай бейнесі. – Бұл ойыңмен біздің б ұ р қ а н ы м ы з д ы (будда) боқтап отырмысың? (Алматы ақшамы, 26.09.1990, 3). – Ой, мы- налар қалмақтар сияқты ғой! Қолдарында мылтық емес, б ұ р қ а н д а р ы н ы ң суреті (Т. Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 135).
ды, Б ұ р қ а п с ы з бақсы болмайды (Қаз. мақал., 184).
қандалып, даланың əлдебір адал аңын сұлатып салсаң, шіркін (К. Сегізбаев, Жап- жасыл., 4). БҰРЛЫҚ е т. Қарны ашу, өзегі талу. ≈ Қарны ашып, б ұ р л ы ғ ы п келеді. БҰРМАМОЙЫН з а т. з о о л. Ор- мандарда тіршілік ететін тоқылдақтар тұқымдас, торғайдан сəл үлкендеу, сұр түсті құс; дүпілдек. Б ұ р м а м о й ы н немесе дүпілдек қауіп төнген жағдайда ағаш діңіне жабыса отырып, тына қалады; реңі ұқсас болғандықтан байқалмай қалады (Қазақст. жануар., 113).
(Ж.Бабалықұлы, Мал ауру., 126). БҰРҰТ з а т. к ө н е. Қырғыз этнонимі кейде осылай да аталады (ҚСЭ, 2, 529). БҰРЫЛЫССЫЗ... Жөні басқа өлудің ұрыстардан: Шофердің б ұ р ы л ы с с ы з жол тілегі, Милиционер өледі ұры ұстаудан, Ақындарды махаббат өлтіреді (Т. Айберге- нов, Бір тойым., 131).
тіршілік ететін ала тышқан (Қ. Қайымов, Зоология., 82).
ышқына қатты соғып жібергенде, жер кепенің іргесі солқ етіп, төбесінен топырақ сау-сау төгілді (О. Сəрсенбаев, Жақсының көзі, 161-162). Қарлығаш ішке кіріп, бел ағашты тіреп тұрған б ұ т қ а ұя салғанды қолай көрді (Қ. Омарұлы, Əке, 355).
ңеше. – Тұтақ! Əкім емес, түк емес, б ұ т п е н с а н а р а с ы н д а саған тірелген ол не қыл- ған шаруа? (Ə. Нұрпейісов, Соңғы., 112). Бұтына жіберіп қоя жаздады. Қатты қорықты. 131 Байынқол Қалиев Бұтын сулады. Сиіп қойды д.м. БҰТА-БҮРГЕН з а т. Бүрген сияқты тікенді бұталар. Бұрынғыдай енелері жан- тайса болды бас салып, емшегіне жармаса бермей, шөптің тамырын қазып, б ұ т а-
(К. Сегізбаев, Жап-жасыл., 50). БҰТА-ҚАРАҒАН з а т. Қауқиып өскен, əр түрлі бұта. Былқылдаған қорыс та, б ұ т а-қ а р а ғ а н да бұйым болған жоқ (Қ. Ысқақ, Тұйық, 152). Алдарынан б ұ т а- қ а р а ғ а н, ептеп жапырағынан айры- лып, сидаңданған терек, ақ балтырлы қайыңдар ұшыраса бастады (О. Бөкеев, Өз отыңды., 150). Бір кезде өзінің ата-бабасы жайлаған таудың ұңғыл-шұңғыл, б ұ т а-
ол көк тайыншаның қарасы көрінбеген сайын күдерін үзе бастады (Қаз. əдеб., 08.06.1984, 8). БҰТАҚМҰРТ з а т. и х т и о л. Мұрты ағаштың бұтағы сияқты тармақталған балық түрі. Б ұ т а қ м ұ р т деген балықтың қызықтырғышы – астыңғы жақ сүйегіндегі тармақталған өсінді (Су асты. тіршілік. 63). БҰТАНАҚ з а т. ж е р г. Бұта. Тап жанымызда бұтақтары тарам-тарам боп біткен аласа б ұ т а н а қ өсіп тұрған (Қ. Қараманұлы, Ай куə, 32). БҰТАНАҚТЫ с ы н. ж е р г. Бұталы. Шоқалды, б ұ т а н а қ т ы алқаптан арқа, сауырлары қызарады (Ж. Нəжімеденов, Кішкентай, 186). БҰТА-ШІЛІК з а т. Ұзынды-қысқалы əртүрлі аласа ағаштар. Өзен бойы мен тау етектерінің жыра-қолтықтарында ғана шоқ- шоқ тырбық талдар мен б ұ т а-ш і л і к т е р кездеседі (Т. Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 86). БҰТТА е т. а у ы с. Қалай болса, солай сөйлеу, оттау. Аққу құстың төресі жеке жүріп оттамас. Аса ердің жақсысы бұралқы сөзді б ұ т т а м а с (Шешендік сөзд., 132).
еткізіп, борбайын орай қамшымен бір са- лып, жұтпа құмға б ұ т т а т а, шағылдан желіп түсті (Ж. Нəжімеденов, Кішкен- тай, 186).
дап қалар еме с (Қ.Ысқақов, Қара- орман, 183).
Кеудесіне қола шарайна, сауыт, құрыш көбе, білегіне болат қолдық, аяғына темір тізелік, топсалы б ұ т ы р л ы қ киген жас жігіт қатарласты (М. Мағауин, Аласапы- ран, 73). БҰХАРЖА з а т. к ө н е. Бұхар елінде, жерінде жасалған садақ; жай, бұхаржай. Алты атқа алған адырна, Он атқа алған б ұ х а р ж а Айтқаныма шыдамай, Кірістен кетсең, саған серт (Ер Қосай: Ақсуат, 2, 14). Жасалған жеріне байланысты бұл жақ бұхаржақ, бұхаржай, б ұ х а р ж а деп аталған (Қаз этнография., 1, 553).
Бұлғары садақ, б ұ х а р ж а й тарта ала- масам, маған серт! Бел күшіме шыдамай, Беліңнен сынсаң, саған серт! (Қобыланды батыр: Ақсуат, 1, 70). Бұлғары садақ б ұ х а р
жалпық сарғыш ат. Салқа жортты Ер Қосай (Батырлар жыры, 2, 64).
Жасалған жеріне байланысты бұл жақ б ұ қ а р ж а қ, бұхаржай, бұхаржа деп аталған (Қаз. этнография., 1, 553). БҰХАРШЫЛА е т. Бұхарлықтар құсап қабат-қабат етіп орау. Ақ шəйі сəлдені б ұ х а р ш ы л а п қырық қиғаштап жатпай, қыр салтымен шиыршықтап орай салған (Ə. Кекілбаев, Елең-алаң, 118).
Жауырынтақ кез келген түлікте кездеседі: ол қой түлігінде – б ү г е ж е к, жылқыда – қужауырын деп те аталады (Қаз. этногра- фия., 2, 264).
қонақасыға тым ерте жиналып, бекініс ішіне кіре алмай тыста б ү г ж е ң д е
қоңырау, 18). 132 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі БҮГЖЕҢДЕСУ Бүгжеңдес етістігінің қимыл атауы. БҮГУСІЗ... Сындырмалап санап отырған бес саусақтың кішкене балаң үйрегі б ү г у с і з қалды (Р. Отарбаев, Біздің ауыл., 112). БҮЙЕНДЕН е т. Бүйен сияқты болу. Жазық дөңге ойдым тоғай боп біткен ұры қалыңның бір пұшпағы ұры б ү й е н д е
Бір уыс, 268). БҮЙЕНДЕНУ Бүйенден етістігінің қимыл атауы. БҮЙРЕК: Бүйрек бет ер. Басы бүйрек пішіндес ер. Қазақы ердің сыртқы пішін үлгісі көп. Олар құс бас ер, шошақ бас ер, үйрек бас ер, қазық бас ер, қозы құйрық ер, б ү й р е к б е т е р деп, түр- тұлғасына, пішін-сиқына қарай бөлінеді (Ж. Бабалықұлы, Ер қанаты, 259). Бүйрек май. Малдың бүйрегінде бола- тын май. Бүйрек үсті безі. Бүйрек үстінде бола- тын, адам ағзасы үшін аса қажетті без. Бұл бөлімшеде алқым безіне (зоб), б ү й р е к ү с т і б е з і н е жасалатын кез-келген жал- пы хирургиялық операциялардың барлық түрлері бар (С. Ғаббасов, Қандауыр, 18).
Ендігіəрі б ү й т у ш і болма! – деді Танакөз (Қ. Ботбай, Егіз., 143).
анық, 123). БҮЙІ: Бүйі аяқтан. Бүйінің аяғы сияқты арбию, сораю, тікірею. Қырауытып б ү й і а я қ т а н ы п алған қалың қас үрпі- түрпі (Ə. Нұрпейісов, Соңғы., 12). БҮЙІР: Бүйірі жарылып кете жазда- ды. Шыдамады, ішіне сыймады. ... Бүгінгі жаңалықтан б ү й і р і ж а р ы л ы п к е т е ж а з д а п азар жеткен көрінеді, келе сап хабарлады (Б. Нұржекеев, Күй толғақ, 125). Бүйірін соқты. Ентікті, қатты (жиі) дем алды. Кербесті қара кер, б ү й і р і н с о ғ ы п тұр. Сауырынан тері тамшылайды (З. Қинаятұлы, Көшпенді., 55). БҮК з а т. Ағашы тығыз өскен жер; бытқыл. Қалың б ү к т і ң іші буып тұр (Қ. Ысқақ, Тұйық, 85). БҮКПЕ з а т. Темірден жасаған, екі басы иілген темір қарғаша; қаптырма (скоба) (С. Қасиманов, Қаз. халқ. қолөнері, 214). БҮКТЕТІЛ: Бүктетіліп жату. Екі аяқты бүгіп, қырынан жату (А. Құралұлы, Ұлттық., 1, 33). БҮКТІ с ы н. Бүгі бар; тымырсықты, қапырықты. Тұнықтан қанып ішеді де, б ү к т і тоғай бойының найза тұмсық көкбасы мен қылыш қанат бөгелегінен, қан сорғыш сонасынан жан сауғалап, желден қырға шығады (М.Мағауин, Аласапыран, 45).
тұрсың ба, солай айт, айта бар ана б ү л д і р г і л е р г е, - деді түкірігі шашырап (Д. Рамазан, Жылап аққан., 95). БҮЛДІРГЕЛЕН е т. Бүлдірге тағу, қайысты тұйықтап байлау. Ердің қанжыға тесігінен қосалқылап өткізіп, б ү л д і р г е л е н г е н тұйық таспа «шеттік» аталады. Оған құйысқанның жырымы байланады (Ер қанаты, 261).
қарай піскен б ү л д і р г е н ш е самсаған жануарлардың ықыласын аударған күйі сырнайды ойнай берді (Қаз. əдеб., 13.06.1975, 4).
апам « Ойбай, жетпегірлер, бүлінгеннен б ү л д і р г і алма деген, алған орындарыңа апарып тастаңдар!» - деді (З. Қинаятұлы, Көшпенді., 48).
қосылар шақтағы ұрғашы түйені б ү л д і р ш і н немесе бұзбаша дейді (А. Сейдімбеков, Серпер, 87). БҮЛУ е т. к ө н е. «Талқандалу, ойран- далу, жаудан жеңілу» мағынасын беретін көне сөздердің бірі (Р. Сыздықова, XVIII- XIX ғ. қаз. əдеб., 73). БҮЛІС з а т. Қырғын, соғыс, бүлініс. «Жылан жылы – жылыс болды, жылқы жылы – б ү л і с болды» деп сайрайды кейбір қарттар (Қ. Тоқмырзин, Керзаман, 3, 18). «Жылқы жылы – б ү л і с» десе, ол шапқыншылық, соғыс, үркіншілік десейші (Бұл да, 19).
Жиһанкез., 92). 133 Байынқол Қалиев БҮРГІЗУ Бүргіз етістігінің қимыл атауы. БҮРЖИДЕК з а т. б о т. Аршаның бүрлі жемісі. Ашық тұқымдастарда (аршада) б ү р ж и д е к (шишка-ягода) түзіледі. Аршаның бүрі жұмсақ болған соң оны б ү р ж и д е к деп атаған (Парасат, 2009, 9, 24). Аршаның тұқымдары құстар арқылы таралады. Себебі оның б ү р ж и д е г і тəтті, шырынды болады (Бұл да). БҮРЖІК: Бүржік торғай. с ө й л. Суықторғай. Аяқ жағынан келіп қонақта- ған б ү р ж і к т о р ғ а й құйрығын ты- нымсыз шошаңдатып, жол жиегіндегі нан қиқымын тұмсығымен іліп əкетті (Қ. Жи- енбай, Даңқ., 5).
(А. Хасенова, Етістік. сипаты, 247). БҮРКЕНГІШ с ы н. Бүркене бергіш, бүркене беретін. ≈ Б ү р к е н г і ш бала. БҮРКЕНШЕК 1 з а т. Іштегі баланы сыртынан жауып тұратын перде; шара- на. Ол іштен б ү р к е н ш е к п е н туған болатын. Оны да өзім кесіп, ішінен баланы өзім шығарып алғанмын (Қазыбек бек, Түп- тұқиянан, 105). БҮРКЕНШЕК² з а т. к ө н е. Үстін бүркей салған жеңіл үй; жаппа. Алғайдың құба жонына Жайылған қойым сыймаса, Жүз б ү р к е н ш е к, жүз қоспен, Қатар жүріп жинаса (Ақтамберді жырау, Күлдір- күлдір, 35).
тан, өмілдірік, құйысқан, жүген, тебінгі беттеріне қағылатын – үзбе, кеспе, құйма, шытыра, сыздық, ширатпа, б ү р к е н ш і к ш е г е г е дейін түгел күміс шабылады (Ер қанаты, 264). БҮРКІТ з а т. а с т р. Аспан шоқжұл- дыздарының бірі; экваторлық шоқжұлдыз. Шоқжұлдыздардың саны көп. Олар: Аққу, Б ү р к і т, Жетекші, Мерген, Саршаян, Кіші аю, Үлкен аю т.б. (Х. Əбішұлы, Халық астр. 9). Қазақ халқы Бөрі, Б ү р к і т, Жылан, Көгершін, Қоян, Құзғын, Сілеусін, Тауыс, Тырна т.б. деген сияқты жұлдыздарды да білген жəне оларға ат қойған (С. Сəрсенова, Қаз тілі. астр., 78). Б ү р к і т – Жылан, Қалқан, Мерген, Ешкімүйіз жəне Дельфин шоқжұлдыздарының арасында орналасқан экваторлық шоқжұлдыз (ҚСЭ, 2, 544). БҮРКІТ: Бүркіт балдақ. Құсбегінің құс ұстаған қолын сүйеп отыратын аша ағаш. Б ү р к і т б а л д а қ немесе қолдық – құсбегінің құс ұстап отырған қолы тал- мас үшін сүйеп отыратын аша ауыз ағаш (Шаңырақ, 423). Бүркіт мұрындау. Мұрыны бүркіт- тің тұмсығына ұқсас, имектеу келген. Б ү р к і т м ұ р ы н д а у, қиылған қара мұр- ты бар, орта бойлы келген қызыл шырай- лы жас жігіт сахнаға шықты (И. Байзақов, Таңд. шығ., 2, 113). БҮРКІТТІК з а т. а у ы с. Алғырлық, қырандық. ... Нағашым б ү р к і т т і г і н істеді-ау! Тышқан ауламай кеткелі тұрғанын қарашы! (Жұлдыз, 1973, 3, 18).
лер ақталған тарыға өкпе-бауыр, ішек- қарын, ет қосып шұжық, б ү р м е айнал- дырып, қазымен бірге жаншып қоспа даярлапты (Қаз. əдеб., 01.04.1985, 14).
говор., 117). БҮРШІК з а т. з е р г. Зергерлік өнерде қолданылатын бүршік (дəн) сияқты жыл- тырақ зат. Орайы келгенде айта кетейік, зергерлік өнерінде қолданылатын мес кө- рік, мəймөңке, ақық, сақинек, кежеге, жетім- шеге, ширатпа, сірке, б ү р ш і к, лажы т.б. елу- ден астам терминдер мен атауларды марқұм Жəмəли ақсақалдан жазып алған едік (Д.Шоқпарұлы: Қаз. əдеб., 22.06.1984, 13).
ақықтан көз орнатып, сақинегін күміс- тен сіркелеп, оған ширатпа күмістен шытыра дəнекерлеп, б ү р ш і к т е й д і (Д.Шоқпарұлы: Қаз. əдеб., 22.06.1984, 13).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|