Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бетінің суын бес төкті.
- Беті шарық табақтай .
- БЕТАРШУ
- БЕТЖАБАР
- БЕТТЕУШІ
- Бидай өңденді.
- БИЕҚАРЫН
- БИКЕ
- БИҚҰМАР
- БИЛЕТКІЗУ
- Билік тізгінін ұстады.
- БИМƏЛІМДЕУ
- БИПАРЫҚ
- БИТІКШІ
- БИЯНАТ
- БОГАР
- БОЖ-БОЖ: Бож-божы шықты.
- БОЖУ
- Боз бетеге.
- Боз от.
- БОЗАЛАҢДАНУ
Бетін сызғылады. «Ұят-ай!» деген сөздің ишарасы. Кешінде құда болып кел- генде алдымен əйелдер жағы б е т т е р і н с ы з ғ ы л а д ы (Қ. Мұқажанұлы, Ортеке, 24). Бетінің суын бес төкті. Ұят болса да, қайта-қайта сұрап, жалынғандай болды. Б е т і н і ң с у ы н б е с т ө г і п, жалына сұрағандағы бергені осы ғана (Д. Исабеков, Тіршілік, 108).
Шетінен қарны қабақтай, б е т і т а б а қ т а й, аузы итаяқтай, обыр біреулер (Б. Омарұлы, Қара терең., 29). Беті теріс қарады. Ауру меңдеп, күннен- күнге əлсірей берді. Шешең б е т і т е р і с қ а р а ғ а н соң, əл үстінде деп екі рет телеграмма салғызды (М. Мағауин, Қиянда., 247).
мына саудагер еңбексіз тауып, жұртты ал- дап, тегін алып еді. Енді мұның б е т і ш а
38). Саудагердің халық алдында масқарасы шықты, б е т і ш а р ы қ б о л ғ а н ы да жетеді (Бұл да). Беті шарық табақтай. Беті өте үлкен, жалпиған. БЕТАЙҒАҚ з а т. ж а ң а. Қылмысты ашуға жəрдемдескені үшін берілетін сыйақы. Кісі өлтірген қылмыскерді тапқан кісі адам құнының бестен бірін б е т а й ғ а қ қ а алған (Ана тілі, 27.02.1992, 8). БЕТАЛБАТТЫ ү с т. Бостан-бос, бекерден-бекер, беталды. Ол атына тəлтіректеп зорға жетті де бағыт-бағдары жоқ, б е т а л б а т т ы шаба жөнелді (Б. Тоғысбаев, От пен күл, 63). Аршаны алаш баласы, қазақ жұрты б е т а л б а т
24). Бұлар (əнші сымақтар) б е т а л б а т т ы бақырып-шақырғанда, радионың үнін өшіргендердің талайын көрдік (Қаз. əдеб., 09.01,1987, 15).
қалтасынан көлдей б е т а р ш у ы н алып көзін сүртті (Т. Иманбеков, Тұт ағаш., 175).
салып қою керек. БЕТЕГЕШІЛ с ы н. Бетегені ұнататын (жақсы көретін). Түйе – жантақшыл, бие – б е т е г е ш і л (Қаз. əдеб., 25.04.1979, 1). БЕТЖАБАР з а т. с ө й л. Соңғы сөз. Монографиясына арнайы жазған б е т ж а б а р сөз мақаласында қазақ шежі- ресінен мемлекеттік идея іздепті (Ана тілі, 08.01.2009).
Есіктің алдындағы б е т ж у ғ ы ш қ а қолымды шайып үйге кірсем, төрге төсел- ген төрт қабат көрпенің үстінде апам отыр (Ə. Дүйсенбек, Көкжиек, 188).
қарағанда сəл-пəл күңгейлеу, б е т к е й л е у ғой (Лен. жас, 23.11.1977, 2).
сатпақтана кептеліп қалған басындағы б е т қ а б ы н жұлып алды (Ə. Əлімжанов, Махамбер. жебесі, 184). БЕТМАЙ з а т. Бетке жағатын май; крем. Бетіне б е т м а й жағып, айнаның алдынан шықпайды (Жұлдыз, 1981, 3, 57). Күндіз жəне түнде жағатын б е т м а й
мын (Айқын, 19.02.2009). БЕТТЕ¹ е т. Бір нəрсенің бетін шауып, тегістеу. Шаңырақ ағашын б е т т е п, шауып белгілі қалыпқа келтіретін құрал – байтесе деп аталады (Қаз. тілі. жерг., 191).
бірге аздық етеді. Сосын, отырып аламыз да, б е т і қ а л а р ойнаймыз (Жұлдыз, 1972, №8, 49). БЕШКЕШ: Бешкеш қылды. Міндет етті, міндетсінді. Домбырамды арқалап, 114 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі жаңқалталап, Осылай дүниеден өтемін бе. Жасымда үлкенмін деп б е ш к е ш
(Бақтыбай ақын. Ел аузынан, 171). – Папам да қызық, бір рет жыланнан құтқарға- нын ғұмыр бойы б е ш к е ш қ ы л а ма? (Б. Нұржекеев, Күй толғақ, 145).
күпі шығатын б е я п а р шалдың қасына ешкім батып бармайды (С. Жүнісов, Ақан сері, 2, 36). БИ: Би ақысы. Əділ билігі үшін берілетін сый-сияпат. Төрелігіне риза болған дау иелері билік жасаған кісіге «б и а қ ы с ы» деп сый-сияпат ұсынатын (Б. Шаханұлы, Таңд., 1, 16). Биге шығу. Дойбы тасының қарсы жақтың бірінші қатарына (төріне) жетуі. Дойбы ойынында «б и г е ш ы ғ у», «қос үйге қамау», «тайынша айда- ту» т.б қалыптасқан терминдер бар (Шаңырақ, 391).
дүниеде «б и б к о л л е к т о р», «алмасу қоры» дегеннің бар екенін біліп алды (Лен. жас, 22.08.1974, 3). БИДАЙ: Бидай қуыру. Бидайды қазанға салып, араластырып тұрып пісі- ру. Соңғы кезде əр үйде от маздап жанып, сол отта қолбақырға тықырлатып б и д а й қ у ы р ы п жатады (М. Əуезов, Абай жолы, 3, 249).
Бидай өңденді. Сарғыш қызыл түске енді. Жал-жал жондар б и д а й ө ң д е н і п, ажарланып тұр (Ж. Аяшев, Алақан, 37). Бидай түю. Бидайды келіге салып түю, қауызынан ажырату. Бұл шақта бойының ауырлап кеткеніне қарамас- тан бір табақ б и д а й д ы бұрқыратып
ды болбыра көже асты (Ə. Нұрпейісов, Ымырт, 58).
қой дегеніңіз қуырған б и д а й ш а бөртіп, түрленіп алады ғой (Жалын, 1973, 1, 146).
жолы. Шегіртке қанат самолетпен б и д о н д а п əкелінген су бұрғышыларға нəр болған еді (Жұлдыз, 1973, 5, 180). БИЕБАУ з а т. э т н. Бие байлап, қы- мыз ашытқаннан кейін алғашқы қымызға көрші-қолаңын шақыру дəстүрі. – Нұғыманның қай қыры екенін құдай білсін, жаңа кісі жіберіп, б и е б а у ғ а шақырыпты, - деді. – Не істейміз, балам? Барамыз ба? (Қ. Жұмаділов, Соңғы көш, 198). Жанай- дар жайлауға келгендегі жылдағы салт бойынша төменгі құдықтағы ағайындарын келесі жұмаға б и е б а у ғ а шақырып кеткен (Е.Рахимов, Тентек келін, 20).
(О. Нақысбеков, Ауыс. гов., 112). БИЕСАУ з а т. ж е р г. Дəуіт. Жаратушы өсімдіктің түр-түсінен айнытпай б и е с а у деген жəндікті жаратқан ғой. Оны кейде дəуіт деп те атайды (Ш. Мұртаза: Егем. Қаз., 18.03.2006, 6). Жылан ұяға жеткен кез- де қарсы алдынан ұзын аяқтары серіппелі жасыл б и е с а у тұра қалды (Бұл да).
елімізде тұңғыш рет тойланғалы отыр (Ал- маты ақшамы, 11.04.1990, 4).
ұлын – бише деп атайды (Ж. Тұрлыбай, Райымбек батыр, 1, 96).
қылады, сүйіншіге б и қ и с а п сый қылады. Баласы сахарадан келгеннен соң, Ал енді сөйлетуге ой қылады (Бабалар., 1, 38). БИҚҰМАР с ы н. Биді жақсы көретін, билегіш. БИҚҰМАРЛЫҚ з а т. Билегенді жақсы көретіндік. Оның үстіне бұрын Нұртуғанның пəлендей б и қ ұ м а р л ы ғ ы н ешкім аңғарған емес (О. Сəрсенбай, Шығ., 4, 321). Б И Л Е Т К І З Б и л ет ет і с т і г і н е н жасалған өзгелік етіс. – Ал енді Смайыл секілді жағымпаздарға не істетіп отыр? Бүкіл елді б и л е т к і з і п отырған жоқ па? (Т. Əбдіков, Өліара, 299). БИЛЕТКІЗУ Билеткіз етістігінің қимыл атауы. БИЛІК: Билік партиясы. Билікте отырғандардың партиясы. Соның екеуінде де оның абырой-беделіне қылаудай да нұқсан келген жоқ. Себебі б и л і к п а р
115 Байынқол Қалиев сынға қосылатынын мəлімдеп кетті (Ж. Қорғасбек, Жынды қайың, 272).
ма қызу қанды, білікті, омыраулы болған- мен, аз уақытта оңайлықпен еш нəрсе оңала қоймайды (О. Сəрсенбай, Шығ., 5, 376). БИЛІКТІ с ы н. Қолында билік бар. Б и л і к т і əміршіге лайық, құрметпен, түземді əскер, мерейлі мехмандар алдында салта- натты аттанды (М. Мағауин, Аласапыран, 2, 103). Билікті сөз. Билік иесі айтатындай, өтімді сөз. – Сендер енді мені кешіріңдер, - деді толғана тіл қатып. – Елге б и л і к т і с ө з айту өте жауапты іс екен (Ж. Əлмашұлы, Тар дүние, 111). БИЛЬЯРДШЫ з а т. Бильярдты жақсы ойнайтын адам. Жай ғана мықты б и л ь я р д ш ы келіпті десе, мен, əрине, таңырқамас едім. Ал мынау өзі жалғыз қалды, өзі мықты бильярдшы (Б. Соқпақбаев, Таңд., 437).
БИМƏЛІМДЕУ с ы н. с ө й л. Белгі- сіздеу. Белгісіз, б и м ə л і м д е у неге екені, Жұрт шегер тамақтан соң темекіні. Оттыққа Ғалымжан да шырпы шақты, Тұтанбай алды дауыл берекені (Ж. Смақов, Мың махаббат, 64).
творчестволық жүйелі дерек толық б и о б и б л и о г р а ф и я л ы қ анықтамалық шығару талабын ұстануы керек еді (Қаз. əдеб., 21.10.1983, 9).
істеп, б и о й н а қ т ы бір-екі рет орағатып та үлгердім (Лен.жас., 02.10.1971, 4). Егер мен оны қаладан: парктен, театрдан, б и о й н а қ т а н көрсем дəл осыншалық тəт- ті мұңмен əсерленіп, дəл осылай сұлу күйінде елестете алмас едім (Бұл да).
тапқырлығына таңданатын түрі жоқ (Ж. Мусин, Туған үй., 119).
қоршаған ортамен өзара əрекетіне сүйене отырып, атмосфералық жауын-шашынды жəне биологиялық процестерді зерттейді (Шопан сырласы, 321).
құрттарының б и о н и к а л ы қ та маңызы бар (Қ. Қайымов, Зоология., 11).
Соңғы жиырма шақты жылдың ішінде химия саласында көп ғылыми жаңалықтар ашылды. Бір ғана б и о с т и м у л я т о р д ы ң өзі неге тұрады (Ө. Қанахин, Құдірет, 44). Сондықтан оқымыстылар организмде азық сіңуін жəне берілген дəрілердің емдік əсерін күшейтетін заттар тапқан, оны б и о с т и м у л я т о р деп атаймыз (Шопан серігі, 189). БИОТӨЛҚҰЖАТ з а т. в е т. Бағымдағы малға, жан-жануарларға жасалатын биологиялық төлқұжат. Ойыма жуырда қолданысқа б и о т ө л қ ұ ж а т т а р енгізілгелі жатқаны сарт ете түсті (Ана тілі, 09.10.2008, 8). БИОЭНЕРГИЯ з а т. Биологиялық күш, қуат. Қабығының арасынан су шығып, б и о э н е р г и я бөлінеді екен дегенді де естідім (Ж. Қорғасбек, Жынды қайың, 171). БИПАРЫҚ с ы н. с ө й л. Парықсыз. Ержеткізді ата-ана, Жүрмейік ойсыз б и п а р ы қ (Ел аузынан, 236). БИТТАРАҚ з а т. Шашқа түскен битті, сіркені тазартуға арналған тарақ. Б и т т а р а қ малдың жауырын сүйегінен, мүйізден ара тістері жиілетіліп жасалады (Қаз. этнография., 1, 512).
Зейнептің кейпіне енбей-ақ сені б и т т е й с ы қ п а с па еді (А. Мекебаев, Алапат, 342). БИТІКШІ з а т. с ө й л. Бітікші. Қара б и т і к ш і Сақып Тұра орнынан түрегелді (І. Есенберлин, Шығ. жин., 9, 303). Ол жанында өзімен бірге отырған б и т і к ш і қарт ұйғыр Нияздан Құтбаның кім екенін, қалай өлгенін сұраған (Бұл да, 425).
116 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі БИІК: Биік мақсат. п о э т. Заңғар тілек, тəтті қиял. Көшеде келе жатқанда асқақ арман, б и і к м а қ с а т т а р жай- лы ойлар ойына орала кететін (Н. Ораз, Сиқырлы., 61). БИЯЛАЙЛЫ с ы н. Қолына биялай киген, биялайы бар. Б и я л а й л ы қазақ бөрененің бір жағын көтерісуге асыққан жоқ (Е. Тұрысов, Құралай., 21).
Орынбасарларын, бөлім бастықтарын шақырып, олардың б и я н а т т а р ы н тыңдау керек еді, оған да асықпады (Қ. Жұмаділов, Атамекен, 62).
қарта ойнап, мидың қатпар-қатпарына сіңіп кеткен үйір-шүйір крес, қарға шерби, б о б и
тұрғанбыз (Лен. жас, 29.12.1973, 4). БОБИК з а т. т е х н. Газ-69 жеңіл машинасы халық арасында осылай ата- лынады. ... Екіншісі – жердің ой-шұқырына қарамай «б о б и г і н» ор қоянша орғытып келе жатқан Сенбаев Кабікеш деген жігіт (Қаз. əдеб., 03.08.1973, 2). «Б о б и к» жеңіл бүлкекпен еңіске түсіп келеді екен (Лен. жас, 17.07.1973, 2). БОБЫЛ з а т. Башқұрт елімен аралас тұратын тайпалардың бірі. Əр жер-əр жерде ғана башқұрттардан жер жалдап, егін салып, қарағай кесіп кəсіп қылып жүрген мешерлер, тептерлер, б о б ы л д а р кездеседі (Ə. Кекілбаев, Елең-алаң, 202).
жылғы күзде Орта жүзге көп сыйлықпен Қытайдың б о ғ д ы х а н ы н а н елші келгенін хабарлайды (Ел аузынан, 39). Қытай б о ғ д ы х а н д а р ы н а н қысас көріп отырған ойраттардың өрісі жылдан- жылға тарыла берді (Ə. Кекілбаев, Үркер, 69). Ойраттар жеңіл жау емес, оның үстіне қолтығына су бүркіп, оларды құтыртып отырған тағы да сол қытай б о ғ д ы х а н д а р ы (І. Есенберлин, Алмас., 178). БОҒҰЛ з а т. Сібірдегі аз халықтардың бірі (тайпа). Жұрт б о ғ ұ л д а р мен мешерлердің бастарына жастанып жататын теңдеріне телміреді (Ə. Кекілбаев, Елең- алаң, 94). БОЖ-БОЖ: Бож-божы шықты. Жұмсарды, болбырады. Көн етік суға тисе болды, шылғи қайыстанып, б о ж-б о ж ы ш ы ғ ы п, болбырап кетуші еді (О. Бөкеев, Үркер, 41). БОЖУ Божы етістігінің қимыл атауы. БОЖЫ е т. а у ы с. Жай-күйі болмау, езілу, берекесі кету. Түсіңде өлең жазған түндерде қатты титықтайсың, төсектен сүлесоқтанып түрегелесің. Біреу боршалап кеткендей, сал-соқ болжырап, б о ж ы п жүргенің күні бойы (М. Əлімбаев, Көңіл күнд., 76). БОЖЫМА з а т. к ө н е. Ерекше тəсілмен ашытылған шарап. Үнбе ақыры қоймады. Даяшыны шақырып, оған бір күбі жылытылған дукаң б о ж ы м а с ы н алдырды (Т. Зəкенұлы, Мəңгітас, 183). БОЖЫРАУ Божыра етістігінің қи- мыл атауы. Ол кеудесінде жан барда қы- бырлай беру керек екенін білді. Б о ж ы р а у ғ а, босауға хақы жоқ еді Хансұлудың (С. Елубай, Ақ боз., 226). БОЗ: Боз айран болды. Аспанды ала бұлт басты. Кешке қарай буалдыр қою- лана түсіп, б о з а й р а н б о л ы п кетті (Х. Есенжанов, Ақ Жайық, 101).
Жетімтөбенің баурайы балауса шалғын, б о з қ а с қ а б е т е г е (С. Мəуленов, Жер нəрі, 97). Боз от. с ө й л. Ақ от. Ақ оттың екінші атауы – б о з о т (Қаз. этнография., 1, 112). Боз талды. с ы н. Боз тал өскен, боз талы мол. – Анау қырқаның астында тобылғылы беткей, б о з т а л д ы сай бар. Сонда жеткен соң өздері де тоқтайды (Ж. Жұмақанов, Замана., 87). БОЗАГЕР з а т. с ө й л. Боза дайындау- шы, боза жасаушы. Үлкен-кіші жиылып, Бозаға күнде барады. Б о з а г е р д і ң қатыны Таса жерге шақырар, Байыммен бірге келгін деп (Құланаян Құлманбет, Сөзімнің., 77).
бозағаш, Алтынды сарай қарашаш, Ала бас- тан боран бораса, Б о з а ғ а ш т а н боран борамас (Ер Тарғын, 22). 117 Байынқол Қалиев БОЗАЖОРА з а т. э т н. Боза қайнатқан адам алғашқы бозаға өзінің көрші- қолаңдары мен туыс-туғандарын шақыру дəстүрі. Майлыкент болысының б о з а ж о р а с ы н д а «əу» деп əн салмайтын, өз жанынан бір ауыз өлең шығармайтын адам болмайды (Ш. Мұртазаев, Жұлдыз көпір, 77). БОЗАЛАҢДАН е т. Боз ала бұлт басу, бозару. Кенет түннің бояуы б о з а л а ң д а н ы п, айдың күміс нұры түнге себезгілеп төгіле бастады (Т. Жұртбаев, Бесқарагер, 103).
41-ші жыл., 163). БОЗАПАЙ з а т. э к с п. Ысылып, пісе қоймаған бозбала. – Енді қалай? Бұлар оқуды жаңа бітірген б о з а п а й л а р (Қ. Тоқмырзин, Үш шие, 203).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|