Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ГЕНЕРАТОРЛЫҚ
- ГЕРМЕТИЗАЦИЯЛАНУ
- Г И Г Р О С К О П И Я Л Ы Қ : Г и г р о с к о п и я л ы қ с у.
- ГИДРОПОНДЫҚ: Гидропондық əдіс.
- ГИЗЗАТ
- ГИМНАЗИЯЛЫҚ
- ГИППЕРТОНИК
- ГИССАР: Гиссар қойы.
- ГОЛЬФЕТРИМ: Гольфетрим ағысы.
- ГРАФОЛОГ
- ГРИЕНА
- ГУЛЕСУ
- ГУМАНИСШІЛДІК
- ГҮЛБАҚ
- ГҮЛЖІБЕК
- ГҮМПІЛДЕУ
- Ғ А Ж А П Т А Н Д Ы Р
- ҒАЖАПТАНДЫРУ
- ҒАЗІРƏҺІЛ
- ҒАЙБАТТАСУ
- ҒАЛАМДАС
- ҒАЛАМТОР
ГАУҺАР: Гауһар жүзік. Гауһардан көзі бар жүзік. Гауһар жүзікті. Саусағына гауһар жүзік таққан. Г а у һ а р ж ү з і к т і бой- жеткен қыздар таққан (Қаз. этнография., 2, 479).
тəрізді тас түріне сəйкес аталатын г а у һ а р с ы р ғ а, ақық сырға деген сырға түрлері бар (Қаз. этнография., 2. 614). ГЕКТАРЛАП ү с т. Гектар-гектар етіп. Анда-санда кездесетін сай-сала, су бойлары мен ойдым көгалдарға бес-он г е к т а р л а п егін салуға да болады (Ж. Орманбаев, Қос басшы, 39). ГЕНЕРАТОРЛЫҚ с ы н. Генератор- ға тəн, генераторға қатысты. Г е н е р а т о р л ы қ лампы (ҚСЭ, 3, 191). ГЕРМЕТИЗАЦИЯЛАН Герметиза- цияла етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Ал егінжайдағы сексен төрт комбайн түгел г е р м е т и з а ц и я л а н ғ а н (Қаз. əдеб., 10.10.1975, 2).
кабина (ҚСЭ, 3, 270). ГЕРПЕТОЛОГ з а т. Герпетология маманы. Ал г е р п е т о л о г ғалымдардан «Əлемдегі жан-жануарлардың ең сұлуы не?» деп сұрасаңыз, мүдірместен «Жылан» деп жауап берер еді (Білім жəне еңбек, 1985, 6, 24).
қасыз жəндіктерде, жұмыр құрттар мен жалпақ құрттарда кездеседі (ҚСЭ, 3, 275).
қозғалмайды, топырақ түйіршіктерінің бірінен-біріне тек буланғанда ғана көшеді (ҚСЭ, 3, 280). ГИГРОСКОПТЫҚ с ы н. Əртүрлі заттардың ауадағы су буын сіңіру қасиеті. Г и г р о с к о п т ы қ қасиет заттар- дың табиғатына байланысты болады (ҚСЭ, 3, 280).
үш топқа бөлінеді: иондық, металдық жəне коваленттік (ҚСЭ, 3, 283).
дыбыстық жəне ультрадыбыстық жиілікте жұмыс істейді (ҚСЭ, 3, 292).
шаруаш., 1960, 12, 67). ГИДРОПОНДЫҚ: Гидропондық əдіс. Дақылдарды суда бөрттіріп, көктету əдісі. Г и д р о п о н д ы қ ə д і с п е н өсірілген көк шөпті пайдалану жем жұм- салуын азайту жағынан да өте тиімді (Қазақст. ауыл шаруаш., 1964, 1, 53). ГИДРОТОТЫҚ з а т. х и м. Элемент- тер тотықтарының сумен қосылысы. Г и д р о т о т ы қ т а р – анорганикалық қосылыстардың өте маңызды кластарының бірі (ҚСЭ, 3, 298).
143 Байынқол Қалиев ГИЗЗАТ з а т. а р. Ізет. Кірген соң губернаторға г и з з а т көрсетіп, Зуев екеуміз де бас изедік (Ғ. Мүсірепов, Жат қолында, 361). ГИМНАЗИЯЛЫҚ с ы н. Гимназияға тəн, гимназистер киетін. Оның үстіндегі г и м н а з и я л ы қ формасы да тал бойына жарасып, əдемі бір сипат беріп тұрғандай (Жалын, 1974, 1, 136).
ішінде ұзын тұра астениктер де, төртпақ г и п п е р т о н и к т е р де, момын пішінді семіздер де кездеседі (І. Есенберлин, Шығ. жин., 1, 225).
ұйқы кезінде адамды əртүрлі нəрсеге сендіруге болады (Лен. жас, 09.08.1973, 3).
ала ма? Осы заманғы г и п н о л о г и я мұны жоққа шығарады (Лен. жас, 09.08.1973, 3).
барлығы да өзара қатынаста болған- дығы дəлелдейді (Қ. Сəбденов, Қой шару- аш., 11). Г и с с а р қ о й ы дүние жүзіндегі ең ірі қой болып есептеледі (Жаңарған. өлке, 219). ГЛОБУЛИН з а т. б и о л. Жануарлар мен өсімдіктер дүниесінде ең көп таралған белоктар тобы. Түйе сүтінің құрамында белоктың жоғары сапалы тектері – казейн, альбумин, г л о у б у л и н д е р д і ң молдығы белгілі (Лен. жас, 28.12.1977, 4). ГЛЯЦИОЛОГ з а т. Гляциология мама- ны. Республика г л я ц и о л о г т а р ы соңғы 15 жыл ішінде көптеген күрделі табыстарға қол жеткізді (Лен. жас, 23.09.1976, 4).
таулы алқаптарында бұл күнде 2700-ден ас- там мұздық орналасқан (Лен. жас, 23.09.1976, 4). ГНУ з а т. з о о л. Аша тұяқты сүт қоректілердің бір туысы. Г н у Африканың шығысы мен оңтүстік жазық жерлеріне тараған (ҚСЭ, 3, 330). Түйеқұстар қырағы көрінетін де, г н у мен квагги сезгіш келетін (Б. Шəйкенов, Табиғ. биолог., 24).
көптеген туындылары республика залда- рында көрсетіліп келеді (Мəдениет жəне тұрмыс, 1983, 4, 17). Осылардың ішінде Фатима Зəуірбекова – г о б е л е н ш і қыздар арасында таланттың бірі (Қаз. əдеб., 26.03.1976. 4).
жəне қанша су ағызады деген жұмбақ (Қазақ календары, 1975, 21-наурыз).
реттеу дегеніміз – адам мен жануарлар организміндегі тіршілік əрекетінің қандағы гормондар əсерімен реттелуі (ҚСЭ, 3, 354). ГӨЙІТ... – Ақылдылар қозғайтын əңгімені қайтеміз босқа г ө й і т і п. Онан да не істейміз, соны айт əуелі? (Ө. Ах- мет, Қарқаралы., 20). Кəдімгі əйелге тəн пендешілікпен сырлас-сыйлас абысын- ажындарымен, жеңгелерімен ұзақ-сонар қайдағы-жайдағы өсек-аяңды г ө й і т е
күнгі г р а ф и к а л а у ы м ы з ғ а орай 12 бөлімнен тұратын бұл шығарманың 1-бөлімі түгелімен дерлік өткен үлгілерден алынған тармақтар (Р. Сыздықова, XVIII- XIX ғ, қаз. əд. тіл., 125). ГРАФОЛОГ з а т. Графология маманы. Мен осылай г р а ф о л о г болдым (Қаз. əдеб., 04.09.1973, 4).
үйленер-үйленбесім жөнінде бір тоқтамға келер едім (Қаз. əдеб., 04.09.1973, 4).
Педагогиканың өзі г р е к ш е д е н ау- дарғанда «бала тəрбиесі» ғой (М. Арын, Бес анық, 102). ГРИЕНА з а т. э т н. Украина елінің ақшасы (Білгенге маржан, 119). ГРУЗИН: Грузин шайы. Грузияда өсіріліп, өңделген шай. Шай болғанда да 144 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі бұл шіркін жұрт сияқты г р у з и н ш а й ы, үнді шайы дегендерге дəнігіп көрмеген (К. Сегізбаев, Жап-жасыл., 4). ГУАНДАЙ з а т. Қытай еліндегі мəнсап атауларының бірі; бес болыстың басшы- сы. Сол үшін осы Күнестегі бес болыс- тың бірі мені қолбасшылыққа тағайын- дап, г у а н д а й деген мəнсап беріп отыр (Т. Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 119). – Осылай, Таңжарық батыр. Ағаң г у а н д а й болып жатыр. Жақсы келдің! – деді Мақсұт (Бұл да, 121).
тын резен г у б к а ш а о да сенің кірің мен иіс-қоңысыңды түгелдей өзінің күпсер бойына сіңіріп алады (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 355).
нің жəрмеңкеге бөлген қаржысы бар еді (Р. Қилыбаев, Өмір өткел., 83).
ең бағалысы – сұр елтірі. Мұнан кейінгі орынды көк, г у л и г а з, қара, қызыл қоңыр жəне басқа түстегі елтірілер алады (Береке бастауы, 162).
Италияның лирасы да іс жүзінде девальва- циялана бастады. Дания кронасының, Гол- ландия г у л ь д е н і н і ң нарқы ауытқуда (Жетісу, 05. 07. 1972, 3).
– шіркіннің г у м а н и с ш і л і н (Жалын, 1974, 1, 65).
(Кирг.-рус. словарь, 1903). ГҮЛ: Гүл бүршік. б о т. Өсімдіктің гүлі бастау алатын (өсетін) бүршігі. Өсімдіктердің жапырақ бүршіктерінен басқа оның г ү л б ү р ш і к т е р і де болады (Ботаника, 82). ГҮЛБАҚ з а т. ж а ң а. Қалалардағы көпшілік демалатын, онша үлкен емес, сəнді, гүлді бақ (сквер). ГҮЛГҮЛ з а т. п о э т. Гүлшоғы. Ей, жастық! Сенің ғажап бір күніңді, Алар ем айырбастап бір жылымды. Мəзіріңе бере- ке тілей келдім, Құшағыма толтырып г ү л г ү л і м д і (М. Мақатаев, Шуағым., 25). Не бұлбұлдан ой бұлбұл – Күй таңдайды сайрауы; Не г ү л г ү л д е н ой гүлгүл – Көз таңдайды жайнауы ( І. Жарылғапов: Қаз. əдеб., 14.05.1976, 4).
өсімдіктер мен шөптесін өсімдіктердің (дақылдардың) сабақшалары мен гүл қауыздары, өркендері мен жапырақшалары ою тілімен бейнеленеді (Қаз. əдеб., 09.06.1978, 4). Г Ү Л Ж АП Ы РА Қ з а т. Г ү л д і ң жапырағына (күлтесіне) ұқсас ою. 1970 жылы Ғ. Күркебаева тоқып шығарған қазақтың «қошқар мүйіз», «табақ», «г ү л
түктермен құлпырта келістірген масаты кілемі тұтынушылар талғамынан дəл шықты (Қаз. əдеб., 15.02.1974, 4). ГҮЛЖЕГІ з а т. з о о л. Гүлді, гүлдің ұрықтарын жеп, тіршілік ететін бау- бақша зиянкесі (жəндік). Бау-бақша шешек атқан кезде оған г ү л ж е г і күшті зиян келтіреді. Олар күн ысырда гүлшешектердің ұрықтарымен қоректеніп, күн салқындағанда топырақ арасына жасы- рынады (Коммунизм жолы, 07.05.1968, 4). ГҮЛЖІБЕК з а т. ж а ң а. Лента. Жа- лын тарамдай жазып, құйрығын салалады да, немересі əкеп берген қызыл г ү л ж і б е к
Құлынды жан, 81). ГҮЛКӨМБЕ з а т. Топырақты дөң- гелектеп үйіп, үстіне гүл егетін орын. Бақ- тың орталық қақпасынан кірсеңіз қарсы ал- дыңыздан түрлі түсті раушан гүліне ма- лынған г ү л к ө м б е л е р (клумбалар) шы- ғады (Қ.Сыбанбеков, Жабайы өсімд., 56).
тың, бақбақтың гүлшоғырын себетгүл деп атайды. Бұл гүлшоғырдың (себеттің) сыр- тынан жасыл жапырақтар – г ү л о р а м д а р қоршап тұрады (Ботаника, 87). ГҮЛПАЗ з а т. Гүлдің сырын жақсы білетін, гүл егуді ұнататын адам. Гүл жағын жақсы білетін г ү л п а з д а р 145 Байынқол Қалиев шырақгүлді жолдың жиегіне немесе гүлзардың қақ ортасына егеді (Гүлстан, 2005, 10, 18). Мəселен, Венгрияда г ү л п а з мамандығы мүлдем болмайды екен. Себебі бұл елдің кез-келген азаматы гүл өсіруді борышы санайды деседі (Жас қазақ, 30.05.2008, 4). ГҮЛСЫМАҚ з а т. Гүл тəрізді, гүлге ұқ- сас. Тек дыз етпе, менменсінген қауашақ бас бақбақ сияқты г ү л с ы м а қ т а р ғана қа- қайып қазық боп тұр (Ө. Қанахин, Жер басып., 50). ГҮЛТАБАН з а т. б о т. Гүл сағағының жоғары бөлігінің жуандап жалпақталған жері. Г ү л т а б а н ғ а бес тостағанша жапырақшасы бар тостағанша, бес күлше жапырақшалары бар күлте орналасқан (Ботаника, 142). ГҮЛШОҒЫ з а т. Біреуге сыйлау үшін өскен гүлдердің бір тобын үзіп алып, əдемілеп жасалған шоғыр гүл; букет. «Бу- кет» дегенді г ү л ш о ғ ы деп атау өте орынды. Себебі «десте» ұғымына қарағанда «шоқ» ұғымында əсемдік, сұлулық көбірек сезі- летіндей (Қаз. əдеб., 21.05.1976, 2). Мен мақ- тансам жөнімен мақтанармын, Болашақ дейтін алыс жаққа бардым. Бұл ғаламнан та- былмас г ү л ш о қ т а р ы н, Жастық дей- тін жазира бақтан алдым (М. Мақатаев, Соғады., 1, 49). ГҮЛШІ з а т. Гүл егуші адам. Көрмеге қатысқан гүл өсіруші меке- мелер дүниелерін сарапқа сала келіп, бірінші орынды облыстық көгалдандыру шаруашылығының г ү л ш і л е р і н е беруді ұйғарды (Лен. жас, 28.09.1973, 4). ГҮМПІЛДЕ е т. Гүмп-гүмп етіп мақтану, бөсу. Бұзайын деген жоқ-ау, аяқ астынан г ү м п і л д е п мақтанып, кеудемсоққа салып самбырлады дерсің (Д.Досжанов, Жолбарыс, 266). ГҮМПІЛДЕУ Гүмпілде етістігінің қимыл атауы. ГҮРЖІСТАН з а т. х а л қ. Грузия. Ресей - Шешен соғысы аяқталар-аяқталмас, Г ү р ж і с т а н – Осетин жəне Ресей – Г ү р ж і с т а н текетіресі басталып кетті (Əдеб. айдыны, 06.11.08). ГҮРЗЕБАЙ з а т. Орысша «грузовой» сөзінің қазақша айтылуы. Бар жоғы бір г ү р з е б а й, бес шынжыр табанды трактор бар еді... (Лен. жас, 29.11.1973, 3). ГҮРЗІЛЕУ е т. Соққылау, ұру. Əлденеше пұттық тас доптармен қамал қабырғасын г ү р з і л е у басталған (М. Мағауин, Ала- сапыран, 2, 409). ГҮРПІЛ з а т. Гүрп-гүрп еткен дыбыс. Шелегі салдырлап үйден шыға сала сиырла- рын шыпшыңдата сауған сарыл дауыс, сүт- тің шелекке тамған г ү р п і л і ұйқыны шай- дай ашты (Қ. Құрманғалиева, Атырау, 50).
қабат арсының ар жағында, жеті қабат г ү р с і н і ң бер жағында» деп аталатын қазақтың байырғы сөзі (Лен. жас, 06.03.1974, 4). ГҮРТОПЫРАҚ з а т. Орыстың қазақша «гуртоправ» сөзінің қазақша айтылуы. Мен г у р т о п р а в п е н келісіп қойдым, Қасым, сен ертең əлгі ала сиырларыңды əкеле қойшы (Қ. Ысқақов, Менің ағала- рым, 24).
əлгі шырақшы шалды көрдім (Д. Досжанов, Тұлпар., 43).
(Бекіт. термин., 25). Ғ ҒАДЕТ з а т. с ө й л. Əдет. Өзінің салмағын сездіріп, дəрежесін минут сайын еске салып отыру сияқты дүнияуи ғ а д е т
(Тоғызыншы шежіре, 183). Ғ А Ж А П Т А Н Д Ы Р Ғ а ж а п т а н етістігінен жасалған өзгелік етіс. Өзбек құмырашыларының қолынан шыққан бұйымдар көрермендерді ғ а ж а п т а н
146 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі лайық еді бар жазасы. Ғ а з а т қ ы п соның үшін пəрмен еттім, Қылышпен кесілсін деп оның басы (Батырлар жыры, 6, 32). ҒАЗИЗДІК з а т. Қадірлілік, ардақтылық, ізгі ниеттілік; адалдық, пəктік. Ғазиздердің қадырын білген жандар, Қос ғұмыр ғ а з и з д і к п е н сүрген жандар. Кітап құрап ал- масын баспа қылып, Дін іслəмға пайдасы тиген жандар (А. Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 443). ҒАЗІРƏҺІЛ з а т. а р. с ө й л. Əзірейіл. Кімде кімнің жазулы сағаты жетеді екен, Ғ а з і р ə һ і л Ғаділ Жаппар періште жетіп келіп: «Айда, жүр, сен өлдің» дейді екен (Ж. Алтайбаев, Таңд. шығ., 135).
қайсымыз жеңер екенбіз, ғ а й б а т т а с а й ы қ ш ы қане!» - деп жармаса кеткені (З. Қабдолов, Менің Əуезовім, 66). ҒАЙБАТТАСУ Ғайбаттас етістігінің қимыл атауы. ҒАЙБАТТАУШЫ з а т. Ғайбат айту- шы, даттаушы. Кейде жазушының твор- чествосынан титтей хабарымыз болмаса да, кейбір ғ а й б а т т а у ш ы л а р д ы ң сөзіне еріп пікіріміз өзгеріп сала беретіні де бар (Қаз. əдеб., 24.12.1975, 3).
жоюға бағытталған саясат (Радиодан). ҒАЛАМДАСУ з а т. с а я с. Бүкіл ғаламның экономикасы мен мəдениетінің бірдейлесу саясаты. Қазіргі кезде насихат- талып жүрген ғ а л а м д а с у ғ а жұтылып кетуден тек ұлттық бірлігі, намысы бар, ұлттық санасы мықты елдер ғана аман қала алады (Ана тілі, 06.10.2008, 5).
кім азайтты? Бірде Ғабит Мүсірепов бұған былай уəж айтты: «Кездескен жан қуаты мен арайынан жалындар, Пушкин, Абай... ғ а л а м з а т т а сирек туар дарындар» (М. Шаханов, Мəңгүрт., 151). ҒАЛАМТОР з а т. ж а ң а. Интернет. Ғ а л а м т о р д ы ң ғаламатына күн сайын куə болып отырмыз (Б. Омарұлы, 11-ші Қаламұш, 327). Ғ а л а м т о р д а Орта Азиядағы газ альянсіне қатысты мақала жарық көріпті (Жас қазақ, 07.03.2008).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|