Жазба коммуникациядағы орфографиялық ұстанымдардың түрлері мен типтері
жүктеу/скачать 32,34 Kb.
|
Дәріс 12
| Орфография ұстанымдары. Жазудың мыңдаған жыл бойына дамып жетілуімен бірге, оның принциптері де өзгеріп отырады. Орфография – тілдегі жеке әдеби сөздердің, оларға жалғанатын грамматикалық формалар мен тіркесімділігінің, оның қолданылуын тұрақты біркелкі стандартқа сай жазылу нормасын белгілейтін заңдылық (ережелер) жиынтығы болса, орфографиялық принцип – сөздің белгілі бір норма бойынша таңбалануын, қалыбын айқындайтын көрсеткіш.
Орфографияның негізгі мақсаты – белгілі заңдылықтар арқылы жүйеленген емле ережелеріне сүйене отырып, дұрыс жазуға бағыттау. Яғни орфография сөзді бірізді жазудың тәсілдерін белгілейтін ережелердің жиынтығы. Ал орфографияның негізгі құралы – емле ережелері және сол ережелер сүйенетін принциптер. Белгілі бір емле принциптерінің белгіленуі грамматология ілімінде ұлттық тілмен, ұлттық психологиямен, ұлттық таныммен, ойлаумен байланысты қарастырылады. В.А.Богородицкий дұрыс жазу принциптерін белгілеуге «психологиялық заңдылықтардың» орны маңызды десе, [20,80б], И.А.Бодуэн де Куртенэ орфографиялық принциптер ойлау мен таныммен байланысты дей отырып, орфография принциптерін анықтауда психологиялық күйдің маңызды рөл атқаратынын ерекше атап өтеді. Орфографияны және оның теориясын негіздеуде «орфография» ұғымының мән-мағынасын білу маңызды. Орфография: 1) қоғам тұтынатын жазудың тарихи қалыптасқан жүйесі; 2) әртүрлі жазу нұсқасы пайда болғанда бірізді жазу үлгісін ұсынатын ережелер жүйесі; 3) қабылданған ережелердің тәртіптілігі; 4) дұрыс жазу және бірізді жазу үлгісін қалыптастыру мәселелерін қарастыратын тіл білімінің бір тармағы. Орфография жазу процесіндегі дұрыстық, жазылған дүниенің адресатқа түсінікті етіп жеткізудің қарекеті. Ол түсініктілік біршама қалыптасқан, сол жазбаны оқитын және жазатын адамдардың қолдары мен көздері үйренген жазу тәртібін (емле принциптерін) басшылыққа алып жазу болып табылады. Кез келген тілдің орфографиялық жүйесі ең алдымен екі параметр бойынша бағамдалады. Біріншіден, жазылған мәтіннің дыбысталуына жақындығы; екіншіден, морфема модельдерінің бірізділігі. Осы екі параметрдің біріншісі жазып отырған адам үшін аса маңызды деп саналады, ал екіншісі – оқып отырған адам үшін маңызды. Себебі оқу үдерісінде сөз бен морфеманы «тану» мақсаты орындалады. Орфография жазылым-көру элементтерінің фонологиялық, семасиологиялық таныммен тығыз байланысты қарастырылады. Басқаша айтатын болсақ, орфографияның зерттеу нысаны нақты сөздер мен морфемалардың дұрыс жазылуы. Орфография бірнеше жазылым үлгілерінің ішіндегі графика тұрғысынан да орфография тұрғысынан да дұрыс бірізді деп танылатын бір ғана норманы таңдап бекітеді. Бірақ кейбір жағдайда орфографиялық ережелер графикалық жүйеге қарама-қайшы келетін жазылым үлгілерін де заңдастыруға құқылы. Бұл жағдайлар тарихи дәстүрді сақтау мұқтаждығында немесе кірме шетел сөздерінің транслитерациялаған үлгісін қабылдауда графикаға сәйкес келмейтін жазылым ережелерін қабылдауға болады. Орфографияда тәжірибе мен теория әрқашан бір-бірімен тығыз байланысты. Орфографияның тәжірибелік бағыты оның (орфографияның) өңделуіне, толықтыру мен түзетулер енгізілуіне және ұзақ уақыт қызмет етіп сақталуына негіз болады. Әлемде жазуды бір ғана принципке негіздеп жазу жоқ. Бірақ жазу тарихында, жазба тілдердің қалыптасуында орфографиялық кодты құру кезінде, бір ғана принциппен жазу дәстүрі болған. Қазіргі таңда тілдің ұлттық ерекшелігіне, сипатына байланысты орфографиялық принциптің бірнеше түрі таңдалады және бірнеше түрі сол жазба тілге қызмет етеді. Орфографияда бірнеше принциптің ішіндегі бір принцип басымдыққа ие болады. Ол негізгі принцип деп танылады. Басым болған принциптің негізінде ұлттық орфографияның шамамен 70-80 пайыз ережесі заңдастырылады. Орфографиялық принциптер жазу жүйесі үшін аса маңызды болып табылады. Қазақ тілінің принципі туралы бірнеше жылдар бойы сөз қозғалып келеді. Бірақ әлі күнге дейін оқулықтарда бұл мәселе бірізге түспегенін көреміз. Бұл мәселе ең алдымен «принцип» терминінің тұрақты орфографияда қолданылмауына байланысты. 90-жылдарға дейін қазақ орфографиясының негізгі принципі морфологиялық деп танылып келгені және қазіргі мектеп грамматикасында да бұл принцип қолданыста Морфологиялық принцип бойынша орфограмманы тексеру сөздің морфемалық құрамына бағытталуы талап етіледі. Морфологиялық принцип морфемалардың бірізді жазылуын ұсынады. Морфологиялық принцип бойынша жазу сөздің бойындағы әріптік құрамның сақталуын және ондағы морфемалардың бастапқы дыбысталуының сол қалпында болуын қамтамасыз етеді. Олай дейтін себебіміз морфологиялық принцип бойынша анықталатын морфемалардың құрамындағы фонема күшті позиция арқылы анық көрініп тұрады. Мәселен, бейкүнә, күнәһар, күнәлі, күнә сөздеріндегі түбір – күнә күшті позиция арқылы үстемдікке ие. Емле жүйесіндегі морфологиялық принцип бүгінгі күнге дейін жетекші ретінде танылды. Мұның себебі, морфологиялық принципке сүйену тіл үйретудің әдістемесінің тиімді жолы болып саналып келді. Ал қазір соңғы он жыл шамасында орфографияның маңызды қызметін фонематикалық принцип атқарады. Ал жоғарыдағы негізгі принцип «ережесін» межеге алар болсақ, емленің негізгі принципі морфологиялық болатын болса, сөздік қордағы сөздердің шамамен 50/60 пайызы бұл принципке көнбейтіні белгілі. Себебі қазақ тілінің жалғамалылық қасиетіне байланысты сөзге жалғанатын қосымшалар біреу болмай, екеу-үшей, кейде одан да көп болуы мүмкін. Яғни жаңа сөз негізгі түбірге жұрнақ жалғанып туынды түбір жасау – жаңа сөз тудырудың негізгі амалдарының бірі. Сондықтан осындай лингвистикалық фактор негізінде морфологиялық принцип ығыстырылып, қазақ тілінің негізгі принципі фонетика-фонематикалық деп бекітілді. Жалпы қазіргі орфографияда емленің негізгі және қосалқы принциптері деп мыналар көрсетіледі: Негізгі принцип: фонетика-фонематикалық. Қосалқы принцип: дәстүрлі, айырмыс, түпнұсқа, семантикалық жүктеу/скачать 32,34 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|