Жеңіл уровень Жіктік жалғауларының даму ерекшелігі
20.Орыс графикасына негізделген қазақ жазуының әліпбиі мен емле ережесі
жүктеу/скачать 54,99 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Араб графикалы қазақ жазуы: қадим мен жадид
| 19.
20.Орыс графикасына негізделген қазақ жазуының әліпбиі мен емле ережесі Қазақ жазуының даму тарихында қазақ тілінің әртүрлі жазу жүйелеріне бейімделуі маңызды рөл атқарды. Бұл процестің негізгі кезеңдерінің бірі орыс графикасына негізделген алфавит пен емле ережелерін құру болды. Қазақ хатының орыс графикасына бейімделу кезеңі XIX ғасырдың аяғында, Қазақстанда мәдени мұраны белсенді кезеңдеу басталған кезде басталды. Бастапқыда ауызша берілген қазақ тілі жазбаша түрде қолдану үшін жүйелеу мен стандарттауды талап етті. Орыс графикасы негізінде жасалған қазақ тілінің әліпбиі қазақ фонетикасының барлық дыбыстарын көрсететін 42 әріптен тұрады. Бұл алфавит 1929 жылы енгізілген және содан бері ресми түрде қолданылып келеді. Қазақ әліпбиі кириллица әліпбиіне негізделгенін, ол өз кезегінде орыс жазуының әсерінен қалыптасқанын атап өту маңызды. Қазақ тіліндегі емле ережелері орыс емлесіне де көп сүйенеді. Мысалы, сөздерді бөлу принциптері, дыбыстардың тіркесімдерін жазу, екпін ережелері-бұл орыс грамматикалық жүйесінен алынған элементтер. Бұл орыс жазуымен таныс адамдар үшін қазақ тілін үйренуді жеңілдетеді. Алайда, орыс графикасын қабылдағанына қарамастан, қазақ жазуы тілдің фонетикасы мен грамматикасының ерекшеліктерін ескере отырып, өзінің бірегейлігін сақтайды. Мысалы, қосымша әріптер мен белгілерді енгізу қазақ тілінің дыбыстық жүйесінің нюанстарын дәлірек жеткізуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, соңғы жылдары Қазақстанда латын әліпбиін енгізу бойынша жұмыстар жүргізіліп жатқанын атап өткен жөн. Бұл процесс әлемдік қауымдастықпен жақындасуға және тілдік сәйкестікті нығайтуға бағытталған. Латын әліпбиіне көшу тіл мәдениетінің маңызды элементі ретінде орыс графикасының сақталуына қарамастан, қазақ жазуының дамуындағы жаңа кезең болып табылады. Қорыта келе, орыс графикасы негізінде қазақ тілінің алфавиті мен емле ережелері Тарихи өзара іс-қимыл мен мәдени алмасудың нәтижесі болып табылады. Бұл тәжірибе басқа жазу жүйелерімен ыңғайлылық пен жанасуды қамтамасыз ете отырып, мәдени ерекшеліктерді сақтауға ықпал етеді. 21 . Араб графикалы қазақ жазуы: қадим мен жадид Араб графикасына негізделген қазақ жазуы қазақ жерінде он екі ғасырдан астам уақыт қолданылған.Яғни сегізінші ғасыр мен жиырмасыншы ғасыр арасында қолданылды.Өзіміз білетіндей қазақ жерінде кадим және жадим деп аталатын екі түрі таралған.Енді екеуіне кезектен тоқталып шықсам.Кадим жұйесі: Барлығы 35 таңбадан тұрады.Осы кезде кадим жазуының басты ерекшелігі пайда болады.Бұл алфавит тек тек араб жазуы негізінде ғана емес, барша түрік тілді мемлекеттерге түсінікті болсын деген себепте парсы,түрік және ауған жазуынан алынды.Ең көп үлесі араб әліпбиіне тисе, ал ең аз бөлігі ауған тіліне тиген.Дәлірек айтсам, 28 таңба араб, 4 парсылық таңба болса, 2 таңба жалпы түркілік таңба, соңғы 1 сәйкесінше ауған тіліне сай келеді.Егер араб жазуында дауысты дыбыстар кесрамен бейнеленсе, кадим жазу жүйесінде дауысты дыбыстар мүлдем белгіленеді.Мысалға: мұнда сөзін алып қарастырсақ, кадим жүйесінде мнда деп қана жазылады.Тіпті кесра немесе фатха сынды дауысты дыбысты білдіретін белгілер қолданылмайды.Тек дауыссыздардың үстіне харакаттар ғана қойылады. Оны түсіну үшін е фонемасын қарастырып көрейік. Араб графикасын бұл әріптің не ашық не қысаң екендігі ашылмағандықтан екі мағынада да қолданыла береді.Демек а-ә-е дыбыстары бір әріппен белгіленіп,бір е фонемасының түрлі вариантта қолданылады. Міне осы кадим жүйесіндегі дауыстылардың белгіленуін Г.Мамырбеков атты ғалым зерттеген.Ол дауыстылардың ерекше таңбалану мен дыбысталу жүйесінің сырын ашқан. Мысалы жоғарыда айтып өткен «е» фонемасы сөз басында «иа» деп дыбысталып берілсе,сөз ортасы мен аяғында «һа» деп берілген.Бұл жерде сөздің басында дифтонг ретінде берілсе, қалаған екі позицияда реңкі көмескіленіп беріліп тұрғанында.Демек созылыңқы дауысты дыбыстарды маддамен белгілесе,ал қысқа дауысты дыбыстрды харакаттармен белгіленетін болған.Бұл арқылы мына қорытындыға келе аламыз кадим жүйесіндегі дауысты дыбыстар мен әріптедің қатынасы үш пен тоғыздың қатынасына сай келеді.Жадид жүйесі: Бұл жазу жүйесі кадимнан қарағанда қазақтың дыбысталуына жақынырақ келген жазу жүйесі болып есептеледі.Ал енді жадид жүйенің кадим жүйесінен басты ерекшеліктерін атап шықсам: 1)Дауысты дыбыстардың харакаттар арқылы емес,хатқа таңбаланып түсуі.Сол себепті араб жазуындағы барлық әріптері қазақ тілінде қолданылады.Олардың толық саны 28 таңбаға жеткен. 2)Басқада тілден еңген атаулардың біздің дыбысталуға ұқсатып енізілуі; 3) «ң» дауыссыз дыбысының кадимдегідей сегіз түрлі варианты емес,екі ғана түрде берілуі; 4)Нағыз араб әліпиіндегі артық таңбалардың қолданылмауы. жүктеу/скачать 54,99 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|