Жеке жазылушылар үшін 65367 1 жылға 3083,04 3274,80 3427,68 Мекемелер мен ұйымдар үшін

сиырға «Аша тұяқты, мүйізді ірі қара 

мал; т рт түліктің бірі» деген сипаттама 

берілген. «Жылқы, түйе, сиыр, қой, ешкі, 

ит, мысық, тауық адамның үй маңайында 

тіршілік етеді. Соның үшін олар үй хайу-

андары деп аталады (М.Дулатов. Шығ.). 

Мәшһүр-Жүсіп К пеев: «Сиыр деген бір 

мал бар, Зеңгі атаның баласы. Қасиеті 

май берер,  згеше екен бағасы» деп 

жырлайды. Сиыр атауына байланысты 

с здер мен с з тіркестері, ой орамда-

ры қазақ ақын-жазушыларының әдеби 

шығармаларында кездеседі. Мәселен, 

«Бір  зінде үш құлынды бие, т рт 

бұзаулық сиыр, жиырма шақты қой, 

ешкі бар» (С.Жүнісов,  шп.із.). « зімхан 

бұзауға жанасқан сиырды айдаған бола 

қойды» (С.Сейфуллин, Шығ.) « н са-

рыны  ңменінен  тетін, Мал да болса 

емшегі иіп кететін.  зіме де себеп бол-

ды фермаға Сиыр сауған мезетте іздеп 

жететін» (К.Салықов, Жезкиік). «Бұл 

уақытта ол сиырларын сауып болып 

қайтып келе жатады» (Ш.Құмарова, Қосы 

шынар). 

ішінде бойдақ сиыр, буаз сиыр, мама сиыр, 

бойдақ сиыр немесе мама сиыр дегеніміз 

не? Ал сауын сиыр ше? Осы ұғымдарды 

біріміз білсек, біріміз білмеуіміз мүмкін 

деген оймен, олардың мән-мағынасын 

тарқатуды ж н к рдік. 

шылар сиыр, д нежін, құнажын, ұрғашы 

тайыншалардың қысырларын айтатын 

болған. 

рет бұзаулаған үлкен сиырды айтады. 

«Мама сиыры жоғалып кетті» (Ауызекі). 

Сауын сиыр. Сауылатын сиырды 

 сауын сиыр деп атайды. «Ол сауын сиыр-

ларға жаны ашып, әукесін ұзақ уақыт 

сипап тұрды» (М.Дүзенов, Ақәже). «Онда 

бала-шағасының таңдайына тартар екі-

үш сауын сиыр ғана бар» (С.Мұқанов,  су 

жыл). « йткені аға сұлтан деген олардың 

сауынды сиыры тәрізді еді, мыңдаған сом 

ақша әртүрлі жолмен келіп, қалталарына 

құйы лып жататын» (Б.Соқпақбаев, 

Қайда. Гауһар). «Қонағына  лшеткен, 

Т рт қанат үй уығын. Кісі бойы қол 

жет пес Биіктігі сұлының, Жалбағай мен 

қос  тастар, К бейтті сауын сиырын» 

(О.Шипин, Дастан). 

Сиырдың жорғасы секілденді. Кекесін 

мағынасында айтылатын с з. «Сиырдың 

жорғасы секілденіп, қартайғанда жалғыз 

зім болсам екен дейтүғын» (Абай, Тол.

жин.). 

Сиыр мінез. Сүйкімсіз қылық (к рін-

ген нәрсеге орынсыз соқтыққанда ай-

тылады). «Оғаштық ісімізді білмедік 

пе? К ңілін бұл нәрседен кірледік пе?» 

(І.Жансүгіров, Шығ.)

Сиыр сәске (түс). Түс болуға таянған 

мезгілді білдіретін халықтық  лшем. 

«Сиыр сәске кезі еді, ер-азаматынан 

айырылғалы отырған ауылдың әбігері 

басылмаған» ( .Нұрпейісов, Қан мен 

тер). «Қатты қимылымен қалжыңқырап 

қалған Кәмеш, сиыр түсі кезінде белін 

жазып дем алуға отырған» (С.Ғаббасов, 

Ана жүрегі). 

Сиыр тектес. Ж німен с йлемейтін, 

қисық, қыңыр деген мағынаны біл-

діреді. « зі сиыр тектес, бір жан, ж н мен 

жүргенін к рген емеспін» (А.Тоқ ма-

ғамбетов, Шығ.) 

Сиыр соқпағы. а) Шағындау, аса ұзақ 

емес жол. Алдында к лденең түсіп бір 

сиыр соқпағы жатыр. ә) Дау-дамай, та-

лас.  з еркіне жіберсең ой-қыры, сиыр 

соқпағы к п дала лауы осымен бітіп те 

қалып еді (Ғ.Мүсірепов, Оянған  лке). 

О

рыс тілінен енген с здерге 

месе мәндес мағыналарын 

таңдау орайында  зіміздің түркі тілдес 

бауырлардың с з қазынасы елеулі к мек 

к рсетеді. Соның бірі – ноғай тілі. Осы 

тілдегі біраз с здерді барлап к ргенде, 

кейбіреулерін қазақ тіліне бейімдеп 

пайдалануға болатыны байқалады. Бұл 

ретте әлбетте ноғай тіліндегі барша балама-

ны сол күйінше қазақшаға к шіру мақсаты 

тұрған жоқ. Керісінше тіл байлығын, оның 

синонимдік қатарын кеңейту үшін кейбір 

сәттерде қандас ағайындардың с здік 

қорына да үңіліп отырсақ деген тілек. 

Ноғай тілі қолданысындағы мына с здерге 

назар аударыңыз: келін үй (комната мо-

лодеженов), қазанүй (кухня), терезетүп 

(подоконник), т селме (половик), бұқыж 

(вдова), қысқаяқты (женщина), тұқым 

(фамилия), асыл (происхождение), нәсіп 

(счастье), беркіту (утверждение), майдан 

(площадь), қаралды (двор), шарлақ (этаж), 

ашқыш (ключ), желқаққыш (кондицио-

нер), бетжаулық (полотенце), боқша 

(кошелек), күндік (зонт), кешене (мав-

золей), соқпақ, кішкей орам (переулок), 

шаша жол (шоссе), жералма (картофель), 

балқос (пасека), ноғыт (фасоль), ошар 

(сход), қағыт (бумага), пыхы (морковь), 

ТӨРТ ТҮЛІКТІҢ ТӨЛ АТАУЛАРЫ

лымдар мен қайырымдар оның жаз-

баларында  ріп жүретін. Ол дәстүрлі 

жазудың  зін түрлендіріп, жаңаша әрлеуге 

бейім болатын. Жазу-сызуының ешкімге 

ұқсамайтындығы да содан болса ке-

рек. Жаңа с з табу, оңтайлы балама-

мен ой салу оның ғылыми-қиялгерлік, 

к ркем-публицистикалық қаламының 

зіндік ерекшелігі еді. Бірінші рет «пай-

ыз» деп жазғанында аталмыш с здің 

кірігіп кетуіне к пшілік күмәнмен қарап 

едік. Бірақ олай болмады, «пайыз» бір 

шығарманың аясынан шығып, тұтастай 

қазақы қолданысқа айналып кете барды. 

Университетте сабақ берген, аз-кем уақыт 

әріптес болып бір кафедрада еңбек еткен 

ұстазымызды былайғы жұрт бірде « беке», 

бірде «Хама» дейтін. Біз соңғысына бейіл 

едік. Ал адами тірлікте «Абдул-Хамид» 

есімінен г рі «Мархабаев» деген фамилия-

сы озық жүретін. Сол – оқыған-тоқығаны 

к п, білімі шексіз, қазақ фантастика-

сын зерттеудің жаңа ғылыми мектебін 

қалыптастырған әрі  з қаламынан да 

қиялды ғажайып шығармалар тудырған 

Хамаң да дүниеден  тті. Соңғы жылдары 

елден шеттеу жүрген соң к п араласа ал-

мадым, бірақ сырттай амандығын тілеп 

жүретін жақсы ағамның бірі еді. Адам 

жатырқамайтын бауырмал, інілерін ізеттей 

сүрген Абдул-Хамид Мархабаевтай жақсы 

аға, абзал ұстаз да «келместің кемесіне 

мініп» кетті-ау...

***

«публикация» деген с зді 90-жылдары 

«жарияланым» деп ана тіліміздің қорына 

қосып жіберген қазақ аудармасының 

құдіретті шебері, Қазақстан Журналистер 

одағының Сұлтанбек Қожанов атындағы 

сыйлығының лауреаты, марқұм Жолба-

рыс  бішұлы еді. «ҚазТАГ-та жүргенімде 

бір с з болса да қазақтың тілі баи берсін 

деп жазып жібергенмін, сол күйінше 

жарияланды: ешкім  згертпеді, ешкім 

таңданбады, тура қазақтың баяғыдан келе 

жатқан т л с зіндей сіңісті де кетті» деп 

отыратын марқұм. Жолбарыс  бішұлы 

аудармаға кездейсоқ емес, мақсатты түрде 

келген қаламгер. Соның нәтижесінде 

аударма оның шығармашылығының ең 

бір  німді саласына айналды.  йтпесе 

леңдері ештеңеден кем соқпайтын.  лең 

жолына шындап берілсе, Жолбарыстың 

жырлары да әдебиет қазынасын байы-

татыны с зсіз еді. Мысалы, мен оның 

нұран мәтіні бойынша конкурсқа 

қатысқанын білетінмін. Жалпы Ж кең 

(әріптестері осылай құрметпен атай-

тын) адал адам болатын. Тез әрі қатты 

оралғаннан кейін, «жаңа О Д жанында 

деп...» әңгімесін бастады. «Оу, О Д»-діңіз 

не?» дейміз біз. «Орталық әмбебап дүкен» 

дейді ол; « й, ЦУМ» десеңізші одан да» 

дейміз біз. Ол «О Д» деуден танбайды. 

Айтылуы қиын болса да, Ағайдар әлі күнге 

дейін «О Д» дейді; Ағайдардың тілге 

деген құрметін жақсы білетін қазақтар 

оның ешқашан «ЦУМ» деп айтпайтынын 

біледі. Бірақ Қазақстанда Ағайдар сияқты 

ана тіліне, мемлекеттік тіліне шексіз 

берілген,  з тілімен  мір сүретін ұлтжанды 

жігіттер к п пе? К п болса, бәріміз жап-

пай «О Д» дер едік, бірақ ондай жігіттер 

аз болғандықтан да, тілі түскір «ЦУМ» 

деп сүйрелеңдей береді. ...Қысқарған 

с з абзалы ХХ ғасырдың жемісі; ол осы 

жүзжылдықта к бейді, дамыды,  сті, 

білетін кісітұғын. Басқа да шәкірттерінің 

жазбаларынан оқып білгенімдей, асыл 

азамат бұ дүниеден де  мір бойғы  зіне 

тән жеңіл әзіл-қалжыңынан ажырамаған 

күйінде  тіпті. Есімде қалған бірер жайт-

ты мен де айта  тейін: ...Студент кезіміз. 

Сабақтан шығып, ұстазымызбен бірге 

Бас поштаға қарай әңгімелесіп келе 

жатқанбыз. Кенет алдымыздан атақты 

ақын Мұқағали Мақатаев шыға келді. 

«О, Мархабаев! Старший преподаватель 

КазГУ! Кандидат филологических наук!..» 

деп Мұқаң әдейі орысша с йлеп, інісіне 

қарай құшақ жая ұмтылды. Сол кезде 

біздің Хамаң: «Мұқа, кешіріңіз, доцент 

деп атаңыз» деп жеңіл әзілін айтып қалды. 

Мұқағали ақын да, біз де ду күлдік...

Деканат жаққа біреу «Мархабаев 

лекция оқымайды, студенттерге қысыр 

әңгіме айтып уақытын  ткізеді» деп 

сыбырлай қойса керек. Сабақ енді бас-

талайын деп жатқанда деканымыз келіп 

соңғы партаға жайғаса кетті. Ол кезде 

академиялық 90 минут 45 минуттан екі 

б лініп  ткізілетін, арасында 5 минут 

үзіліс берілетін. Болашақ журналистер 

үшін әр сабағын шығармашылықпен 

байланыстырып, бұрыннан да қызықты 

ткізетін Хамаң бұл жолы дүр сілкінгендей 

болды, деканның тегін келмегенін сезген 

сияқты. Қойын дәптеріне сәл к з жүгіртті 

де, лекцияға кірісіп кетті. Хамаңның 

терең білімдарлығын осы жолы тағы 

к рдік, соншама мол ақпаратты жазып 

үлгере алар емеспіз... С йтіп, алғашқы 

45 минуттың қалай  ткенін де білмей 

қалдық. Үзіліске шықтық: деканы-

мыз кабинетіне қарай кетті, біз Хамаң-

нын жанына жиналып тұрмыз. «Қалай 

екен, – деді Хамаң бізге қарап, – декан-

дарыңның  зін оқытып жіберген жоқпын 

ба?». Ду күлдік. Деканатқа сыбырлап 

жүрген әлдекімнің  з ортамызда бо-

луы мүмкін екендігін сезді-ау деймін. 

...Хамаң студенттерді журнал бойынша 

тексеріп тұрса керек.  зі кураторлық 

жасайтын топта 6 студент, келесі топтан 

3 студент жоқ болып шығыпты. Сонда 

Хамаң әріптес оқытушыға қарап: «сен 

кураторлық ететін топта бақандай 3 сту-

дент сабаққа қатыспай отыр. Ал менің 

тобымда алты-ақ студент жоқ» деген екен. 

...Профессор Тауман Амандосов 

кафед рада ақын Хамит Ерғалиевпен 

теле фон арқы лы с йлесіп, әлсін-әлсін 

«Хама» деп қайырылып отырса керек. 

Кенет кафедрада үстел басында қағаз жа-

зып отырған Мархабаевқа к зі түседі де: 

«Хама, – дейді әзілдеп, – мына жақта бір 

жігіт мен де «Хамамын» деп жүр ғой...». 

«Не дейсің, ол кім?» деп кәрі тарлан Хамаң 

елең ете қалыпты. Сонда біздің Хамаң 

Амандосовтың жанына жетіп барып, 

« Тауке, ол нағыз Хама емес, бір жаман Хама 

екен дей салыңызшы!» деген екен. Абдул-

Хамид інісінің бұл қылығын естіп, үлкен 

Хамаң мәз болыпты деседі. ...Хамаңның 

замандас-әріптесі, құрдас-сырлас досы, 

марқұм Марат Барманқұлов жұмыс бары-

сында  зі басқаратын кафедраға қатысты 

қандай да бір жұмыс туралы айтыл-

са, қайта-қайта «Шәрбанға айттым... 

Шәрбан біледі... Шәрбаннан сұраңдар...» 

деген сияқты мағынада орынбасары 

Шәрбан Нұрғожинаның атын қайталай 

берсе керек. Сонда Хамаң оған «Марат, сен 

Барманқұлов емес, Шәрбанқұлов болып 

кеткенсің бе?» деп жұртты ду күлдірген 

екен. ...Хамаңның әзілдерінің к бі осын-

дай болып келетін.  зілдей отырып тура 

айтатын не біреуді тулатып айтатын. 

Бірақ Хамаңа ешкім  кпелемейтін, оның 

әзілінде зіл жоқ екенін жұрттың бәрі 

білетін. Дүние – жалған деген осы ғой, 

Құдай берген  неріне сай  негелі  мір 

айтып тастайтыны бар-ды, бірақ кекшіл 

емес, қайтымы тез қайырымды еді. 

Аударманың ол  ткермеген қиындығы 

да, ол білмейтін құпиясы да жоқ деуге 

болатын. Орыс тіліндегі кез келген 

мәтінді құбылтып, қазақтың  з с зіндей 

ғып с йлетудің шебері-тін. Ж кеңнің 

біліктілігіне ешкім таласа алмайтын, 

қиын деген мәтіннің  зі оның қаламының 

ұшы тиген бойда басқаша с йлеп сала 

беретін. Жанына жас әріптестері үйіріліп 

жүретін,  йткені Ж кеңнен үйренетін 

кәсіби  неге аз емес-ті. К зім к рген бір 

мысалды айтайын: Ж кеңе жас әріптесі 

келіп, «мына с зді ешбір с здіктен таба 

алмадым, мағынасы белгісіз, қалай 

аударуды білмей тұрдым» деді. Сон-

да Ж кеңнің «мұндай жағдайда с зді 

кері мағынасы бойынша іздеу керек» 

дегені есімде. Тәжірибесі аздау жас 

аударушы кейін Ж кеңнің осы пікірі 

зі үшін сабақ болғанын айтып жүрді. 

ткен жылы қытай тілінің маманы, 

халықаралық қатынастар саласындағы 

танымал қызметші, белгілі дипломат 

Айдар Жолбарысұлы  бішевтің қытай, 

шағатай және ұйғыр тілдерінен қазақшаға 

аударуымен жарық к рген к лемді кітабы 

қолыма тигенде, шебер қаламгер Жолба-

рыс  бішұлының аудармашылық  нерін 

ұрпағы жалғастырғаны қуантты. 

***

Т

ірі болғанда 2015 жылы алпысқа 

Байтасов туралы оның бала-

сы Т ребектің  тініші бойынша «Жан 

жақсысы» деген еске алу мақаласын 

жазып едім; мақаланың ықшамдалған 

нұсқасы «Оңтүстік Қазақстан» газетінде 

(11/06/15) жарияланды, жинаққа енді. 

Осы ретте қойын дәптерімде жазылып 

қалған Т регелді досымның кейбір 

түйінді ойларын рухы шат болсын деп 

ұсынып отырмын.  рі бұл с здердің (әр 

кезеңде баспас зде жарияланған болуы 

да мүмкін) мән-маңызына тереңірек үңілу 

Т регелдінің с з мұрасын, жеке басын 

тани түсуге, оқыған адамның ойын ұштап, 

орынды пайым жасауына жәрдемдесе 

алатын тәрізді. Сонымен, Т регелді дос әр 

кездері былайша толғаныпты: «адамзаттың 

ақылы шексіз, шектейтін надандық; 

адамдардың аңға айналғанын, аңдардың 

таусылғанынан білесің; данышпанның 

да дағдарып, ақылдының да адасатын кезі 

бар; нақыл с здерді түсінуге де ақыл керек; 

адал деген адамда да арам тер мен арам 

ет бар; мін мінезден басталады; күн күн 

сайын күлімдеп тұрар, түнертіп к рсететін 

бұлт;  зіңе  зің патша болғың келсе, дүние 

мен мақсатқа құл болма; кіршіксіз жүректі 

кірлететін  зіміз».

***

тарта с йлесек, жалпы қысқарған с з, 

оларды пайдалану жайы қазақ тілі үшін 

жаңаша құбылыс екені с зсіз. Ата-баба-

мыз қысқартып с йлеген жоқ, тіпті  ткен 

ғасырлардағы Қазанда, Орынборда, Таш-

кентте және басқа жерлерде шығарылған 

орысша-қазақша аударма с здіктердің 

зінен қысқарған с здер емге табылмайды. 

Қысқарған с з тіл табиғатына жат, әлі де 

кірігіп болмаған, тілге сырттан қосылған 

жаңалық; мәселен,  зара с йлесу бары-

сында қысқарған с з кездескен кезде 

к п жағдайда ауыз үйренген әрі айтуға 

жеңіл орысша нұсқасына ауысып кете 

беретініміз содан болса керек. Қысқарған 

с здің қазақ тілімен бірге жаратылмағаны, 

оның пайдалану тәжірибесінен шыққаны 

осыдан к рінеді. ...Ақмола астанаға 

айналып, жаңа к шіп келіп жатқан 

кезіміз.  ріптесім, белгілі журналист-

заңгер Ағайдар Ысымұлы түскі үзілістен 

жетілді; қысқарған с зден ХІХ ғасыр да 

қалыс қалмайды. Жаңа ғасырда қысқарған 

с з к беймесе, азаймайды. 

С

ол себепті ғылым термин деп 

қолданудың тіліміздің бүгінгі 

ресіне лайық қағидалары болмағы 

здігінен-ақ түсінікті.Тілімізде күрделі 

атауларды (с здерді) қысқартып жазудың 

т менде айқындаушы бір-бір мысалы 

алынып отырған мынадай орныққан 

үлгілері бар: БҰҰ (1), ҚазҰУ (2), зооинс-

титут (3), Қаржымині (4),Ұжымшар (5), кг 

(6). Қысқарған с здер к п жағдайда осы 

үлгілер бойынша жасалып келеді. Бұдан 

басқа ағылшын тіліндегі нұсқасында пай-

даланылатын, қазақшаға аударылмайтын 

және тілімізге сіңісіп кеткен қысқартулар 

с з қорына енген. Осы ретте жүйеге 

түспей жүрген бірер жайт кездесуде. Ол 

қысқарған с здерге жалғанатын жұрнақ-

жалғауға байланысты. Тілімізде мұның 

да қалыптасқан ережелері (соңғы әріп, 

соңғы буын) бар. Дегенмен, «Қазақстан 

Республикасының» дегенді «ҚР-дың» 

деп, «Сыртқы істер министрлігі» дегенді 

«СІМ-нің» деп жазу тіл білетін жұртқа жаға 

қоймайтын әрекет. Меніңше, қысқарған 

с здерге (ілік септігі жасырын тұратын 

жағдайды қоса) мүмкіндігінше жалғау-

жалғамау әдісін ұстанған дұрыс. «СІМ-нің» 

орнына СІМ десек, ешқандай мағыналық 

згеріске ұшырамайды. Мемлекет  атауын 

«ҚР-дың», «ҚР-ның», «ҚР-дағы» де-

мей, толық жазу керек. Халықаралық 

ұйымдар мен мекемелердің қазақ тіліндегі 

атауларын жағымды естілетіндей етіп 

қысқартқан дұрыс болады. 

Үш тілдегі «Дипломатиялық с здікке», 

мысалы, «Араб мемлекеттерінің лигасы» 

(орысшасы ЛАГ) қысқаруы бойынша АМЛ 

деп аударылмай, «АрМеЛ» деп ұсынылды. 

Ал Америка мемлекеттері ұйымы (орыс-

шасы ОАГ) «АмерМҰ» деп бекітілді. 

БҰҰ Қорғаншылық кеңесін (Совет по 

опеке ООН) БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінен 

айыру үшін «БҰҰ ҚорК» деп аударылды. 

«Еңбекші-мигранттар құқығын қорғау 

ж ніндегі комитет» (орысшасы КЗПТМ) 

«ЕңМигКом» болып қысқарды. БҰҰ 

Экономикалық және әлеуметтік кеңесі 

(орысшасы ЭКОСОС) БҰҰ Эк К болып 

аударылды. Осы с здікте ЮНЕСКО, 

ЮНИСЕФ, АНЗЮС, ЮНИДИР, ИАТА, 

ТҮРКСОЙ, ИНТЕЛСАТ, ОАПЕК, СЕ-

АТО, НАТО, ОПЕК, НАФТА, АСЕАН 

және басқа халықаралық ұйымдар мен 

мекемелердің қысқаша атауы ағылшын 

тіліндегі қысқарған үлгісі бойынша 

алынды. Сайып келгенде, қысқарған 

с здерді жазуды бір ыңғайға келтірген 

сыңайлымыз, бірақ қысқарған с зді 

қосып с йлеуді қалай оңайлатуға болады? 

Айталық, Америка Құрама Штаттарына 

қыдырып барып келген менің Орынбек 

Жолдыбай досыма «АҚШ-қа барып 

келдім» дегеннен г рі «Америкаға барып 

келдім» деген жеңіл ғой. Бұл жерде кез 

келген адамның Ағайдарға ұқсап «О Д» 

деп қолдануы және оны салтқа айналды-

руы оңай емес. Тіл тәжірибесіндегі бұл 

үрдісті тереңдету үшін белгілі бір уақыт 

және қазақ тілінің қолданыс аясының 

кеңеюі керек. Кеңес заманында «СҚ» 

десе, жұрт бірден «Социалистік Қазақстан» 

(қазіргі «Егемен Қазақстан») газеті 

екенін ұғына қоятын.Тілдік орта осындай 

қолданыстарға үйренуі керек. Ол үшін, 

әрине, қазақ тілін пайдаланушылар үлесі 

артуы шарт. Қысқарған с здердің негізінен 

жазуда ғана қолданылатын, ауызекі с йлеу 

тілінде үрдіс болмаған сипаты міне с йтіп 

тіл пайдасына қарай біртіндеп  згереді. 

М СКЕУ

Тұсаукесерді Ұлттық кітапхананың 

Бас директорының бірінші орынбасары 

Б.Оспанова ашып, әлемдік ақпараттық 

ресурстар к лемінің тұрақты  су 

жағдайында пайдаланушыларға кітап-

ха налық-ақпараттық қызмет к р-

сету сапасын к теру қажеттігін атап 

тті. Аталған бағдарламаны жаса-

ған Ұлттық кітапхананың инженер-

бағдарламашылары – Е.Сапар ға-

лиев пен Ш.Айсаровты таныстырды. 

Е.Сапарғалиев жүйенің негізгі жұ-

мысынан хабардар етіп, мән-маңызы 

ж нінде айтып берді. Ұлттық биб-

лиография қызметінің жетекшісі 

А.Сәйдембаева Ұлттық аталған қызмет 

түрі туралы толыққанды ақпарат 

беріп, оның жетістіктеріне тоқталды. 

Кітапхана жұмысын заман талабына сай 

дамытып отырған ұжымға оқырмандар 

з ризашылығын білдірді. 

тепшек (тарелка), қайқана (яичница), 

бүйрек (пельмени), субүйрек (вареники), 

шибүйрек (чебуреки), құймақ, шырлама 

(блины), тоқбасар (десерт), басытқы ас, 

шағырай (закуска), құтық (коробка), 

шонтық (куртка), құмаш (ткань), бәпіш 

(туфли), шарық (тапочки), мойынтұмар 

(кулон), бәпи (утка), кәтебі (бархат), 

шайтепшек (блюдце), шолпы (дуршлаг), 

геухар (бриллиант), ынжы (жемчуг), 

зүбаржат (изумруд), нарғызгүл (георгин), 

шәбден (подснежник), ынжыгүл (лан-

дыш), лала (лилия), таушымылдық (пион), 

мық (гвоздь), дарман (лекарство), омбыз 

(ангина), с йлесс з (диалог), сызынты 

(набросок),  нер, саният (искусство), 

құй (колодец), т.б. Ноғайлар қойдың 

қорасын «қотан», сиырдың қорасын 

«аран», тауықтың қорасын «кедеш» дейді. 

Ең бастысы – «семья» деген с з ноғай 

тілінде «аьел» деп жазылады, бұл қазақша 

оқығанда «әел» болып шығады, орыс-

ша «семейный» адамды «әелли», яғни 

«әйелді» дейді (Қазақ тілінде «семья-

ны» отбасы, жанұя, үйелмен, шаңырақ, 

түтін, т.б. деп жүрміз).  детте әйелдерді 

«қысқаяқлы» (қысқаяқты) деп атайтын 

ноғайлардың «әел» с зін адам баласы 

үшін ең қасиетті отбасымен байланысты-

руы таңдандырмай қоймайды. Жазушы 

Баянғали  лімжановтың бір кейіпкері 

«әйел» с зі «әй, ел болайық!» дегеннен 

шыққан деп әзілдеуші еді. Ноғайлардың 

«әел» деп отбасын айтатыны, расында да, 

Баянғалидың жазуының жаны бар екенін 

білдіреді. 

***

« н е д в и ж и м о е   и м у щ е с т в о »   д е г е н д і 

«қозғалман мүлік» деп аударсақ қалай бо-

лады деп әзілдеген-ді (1994). Қайрекеңдікі 

әлбетте ақындық ұшқыр ойдың бейнелі 

тілегі ғой, термин шіркін шарықтап-

шалықтауды к тере ме?! Ақынның бұл 

баламасын мен тәуелсіздік жылдарын-

да қазақ тіліндегі заң актілерінде жаңа 

қолданыстарды орнықтыруға Зейнол-

ла Серікқалиев, Қайрат Жұмағалиев, 

Мырзабай Кеңбейілов, Болат Бодаубай, 

Қажығали Мұхамбетқалиев, Сырым 

Бақтыгерейұлы, Жолбарыс  бішұлы, 

Талғатбек  минов, Есенқұл  Сафуани, 

Махамбет Жәмекұлы, Орынбек Жол-

дыбай, Асқар Егеубаев, Бекен Шо-

лан, Раушанбек Бектібаев, Тілекқабыл 

Боранғалиұлы, Ағайдар Ысымұлы, Ербол 

Шаймерденов, Дәуітәлі Омашұлы сынды 

Парламент қабырғасында бірге қызмет 

атқарған ардақты азаматтардың, бірқатары 

бүгінде қатарымызда жоқ адамгершілікті 

ағалардың к п еңбек сіңіргенін атап 

к рсету орайында еске алып отырмын. 

Қайрекеңнің бейнелі баламасы кейін 

қазақ терминінің тізімінде «жылжымай-

тын мүлік» болып тұрақтады. Сол кезден 

есте қалған тағы бір белгіні айта кетсем, 

татар ағайындар «недвижимость» деген 

с зді «күчемсез милек» деп аударған еді, 

қазақшаға айналдырғанда бұл «к шімсіз 

мүлік» болып шығады.Татар тіліндегі 

терминжасам әдісін де осыдан аңғаруға 

болады (салыстыру үшін: қозғалман, жыл-

жымайтын, к шімсіз). 

***

«Процент» с зінің қазақша баламасын 

профессоры, филология ғылымының 

докторы, фантаст жазушы Абдул-Хамид 

Мархабаев болатын (1997). «Бұл с зді 

мен енгіздім» деп ол ешқашан айтқан 

емес; бірақ осы салада жүргендіктен 

біз білетінбіз, сол кезде-ақ қойын 

дәптерімізге жазып қойғанбыз. Жалпы, 

Мархабаевтың жазу стилі, с з саптауы 

б лек-тін; тың ұғымдар, жаңаша ора-

6

№2 (1312) 

14 – 20 қаңтар

2016 жыл

жүктеу/скачать 14,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: