Жеке жазылушылар үшін 65367 1 жылға 3083,04 3274,80 3427,68 Мекемелер мен ұйымдар үшін
жүктеу/скачать 14,25 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Әттеген-ай! Қап! Ойбай! Құдай-ай! Әттеген-ай, кешігіп қалдым-ау!
- Құрау-құрау! Аухау-аухау! Көс-көс!
- ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ: УАҚЫТ ТАЛАБЫ Мемлекет шеңберінде қоғамдық та- ным нысанына айналған тіл мәселесі, оның ішінде «Үш тұғырлы тіл» саясаты
- «Үштұғырлы тіл» туралы идеяны Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының XII құрылтайында
- Ұлы мақсаттарға қол жеткізудің стратегиялы бағдарламасы.
- Дәулетбек РАЕВ, философия ғылымының докторы, Абылай хан атындағы халықаралық қатынастар және әлем
- АНА ТІЛІ
- «Төрт түліктің төл атаулары» айдарының кезекті шығарылымын – сиыр түлігіне арнағалы отырмыз. Сиырға байланысты төл атаулар мен, ұғымдар, мақал
Алақай, қар жауып тұр! – Ура, снег идет!
выражающие удивление, сомнение, иронию, недоверие:
так бы и сказал. обращенные к людям:
выражающие горе, досаду, боль, страх:
Надо же, опоздала! Құдай-ай, бұл не дегені? – Боже мой, что он говорит? выражающие презрение, негодование: Масқара! Масқара, мынауың не? – Ужас, что это?
обращенные к животным: Құрау-құрау! Аухау-аухау! Көс-көс! (лошади)
(к корове) (к верблюду) Баяғыда (давным-давно) бір баланы жатжұрттықтар (иноземцы) тұтқындап (арестовали), еліне алып кетіпті. Еліне әкелген соң, қой бақтырып қойыпты (заставили пасти баранов). Бала қой бағып жүріп, далада қалған қу бастың қасына келіп: «Сенің арғымақтың (породистая лошадь) басы екеніңді кім білсін, менің Тортай сыншының баласы екенімді кім білсін?» деп зарлайды екен. Күндердің күнінде (однажды) баланың қожасы (хозяин) үш арғымақ әкеліп, балаға сынатыпты. – Бала, мына арғымақтардың қай сысы жүйрік (быстрый)? – деп сұ- рапты. Бала: – Мен білмеймін (я не знаю), әкем білетін еді (отец знает), – депті. Мұнан соң бай сәйгүліктерді балаға бақтырып қойыпты. Бала ең тұлпарын танып, жарата беріпті. Бір күні бала тұлпарға мініп, еліне тайып отырыпты (убежал). Жатжұрттықтар жабыла қуыпты. Бірақ бала оларға жеткізбей кетіпті. С йтіп, аман-есен еліне жетіпті (вернулся жи-
ӘЛЕМДІК ӨРКЕНИЕТКЕ ЛАЙЫҚ БАСТАМА «Үштұғырлы тіл» туралы идеяны Елба- сы Н. .Назарбаев 2006 жылдың қазанында ткен Қазақстан халқы Ассамблеясының XII құрылтайында жария еткен болатын. Ал 2007 жылы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа Жолдауында «Тілдердің үштұғырлығы» атты саяси- әлеуметтік, рухани-мәдени жобаны кезең- кезеңмен іске асыруды ұсынды. Бұл идея – біздің пікірімізше, елдің болашағына бағытталған, зор үміт күттіретін, бүгінгі әлемдік қоғамдық қозғалыс ырғағының түп тамырын д п баса білген к регендіктің жемісі, еліміздің алдағы уақытта Ұлы мақсаттарға қол жеткізудің стратегия- лы бағдарламасы. Елбасы Қазақстан халқына Жолдауында «Қазақстан бүкіл әлемде халқы үшін үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық тіл, ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі» деп бүкіл тұжырымдаманың түпмәнді филосо- фиясын анықтаған. Н. .Назарбаев Ұлытау т ріндегі ұлт туралы толғанысында: «Үш тілді – мемлекеттік тіл, орыс тілі және ағылшын тілін меңгергеніміз те дұрыс. Соның ішінде біздің мемлекеттік тіл қатар келе жатыр. Біз осылай үш тұғырлы тілді қолдансақ, түбінде жолымыз ашық болады» деп баса айтқаны да бұқаралық баспас з бетінде айтылған болатын. Енді осы елдігіміз үшін аса маңызды мәселенің к терілуіне негіз болған бас- ты факторлар ауанына к з жүгіртетін болсақ, оларды сыртқы және ішкі деп екіге жіктеуге болады. Алдымен сыртқы себептерге тоқталсақ, олар: әлемдік еркіндік, теңдік, ізгіліктену; бүгінгі әлемдік жаһандану мен интеграция үдерісі; бүгінгі техногендік ркениет кеңістігінің орнығуы; қазіргі әлемдік жаңа үрдістің қалыптасуының зіндік ерекшелігі; адамдардың қоғамдық мірде ана тілімен бірге басқа да шет тілінде с йлеудің әлемдік тәжірибесі мен ежелден келе жатқан тарихи-әлеуметтік құбылыс болуы және т.б. Ішкі факторлар: Қазақстан дүниежүзі халықтарына есігін айқара ашқан ашық қоғам, зайырлы мемлекет; мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық әлеуетін арт- тыру; мемлекетіміздің әлемдегі дамыған 50, 30 елдің қатарынан к ріну; Қазақстан к пұлтты, к п конфессиялы мемлекет; еліміздегі қоғамдық келісімді қамтамасыз етудің басты факторы; елімізді бүкіл әлемде мәдениетті ел ретінде таныту; халқымыздың рухани дамуына сара жол ашу; интеллектуалды ұлтты қалыптастыру; ел мәңгілігін нығайту және т.б. Сонымен қазіргі Қазақстан – әлемдік жаһандану мен интеграция алаңына ен- ген, дүниежүзі халықтарына есігін айқара ашқан, әлемдегі елу озық елдің қатарына енуді мақсат еткен, стратегиясы айқын, зайырлы мемлекет болғандықтан, ондағы тіл саясатына айрықша мән беріліп отырғанына сыртқы да, ішкі де себептер- мен негіз бар. Осыған орай қоғамдық орта- да қалыптасқан оң пікірлерді қолдай оты- рып, біз з к зқарасымызды саралайтын болсақ, ең алдымен, «үштұғырлы тіл» сая- саты – еліміз үшін жаңа рухани-мәдени па- радигма дегенді айтқымыз келеді. Біз мұнда жалпы ркениеттік құбылыс тұрғысынан келіп отырмыз. Сол себепті бұл жоба қазіргі мір-тіршілік талабы, к птілділік феноменін жалпы адамзат тарихы да мойындаған. Ғалымдардың анықтауынша, к птілділік – әртүрлі этносқа жататын адамдардың, ұлт пен ұлттың, мемлекет пен мемлекеттің арасындағы қарым- қатынастарды қамтамасыз ету мақсатында ерте замандардан келе жатқан әлеуметтік құбылыс. Яғни бүкіл әлем одан тыс қала алмайды және одан тыс қалып к рген емес. Осы тұрғыдан келгенде бұл бағдар лама, біріншіден, жалпы адамның болмысына тән антропо зектік мәселеге жауап береді. йткені әр тұлғаның тіл әлемі – оған табиғатынан берілген онтоеркіндігіне сүйенетін субментальді, жеке-дара мәдени-семиозис ауқымы. Тіл – адамның рухани қалыптасып, дамуының, толығып «Үштұғырлы тіл» туралы идеяны Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының XII құрылтайында жария еткен болатын. Ал 2007 жылы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа Жолдауында «Тілдердің үштұғырлығы» атты саяси- әлеуметтік, рухани-мәдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ұсынды. Бұл идея – біздің пікірімізше, елдің болашағына бағытталған, зор үміт күттіретін, бүгінгі әлемдік қоғамдық қозғалыс ырғағының түп тамырын дөп баса білген көрегендіктің жемісі, еліміздің алдағы уақытта Ұлы мақсаттарға қол жеткізудің стратегиялы бағдарламасы. еліміздің ұлы мақсаттарға қол жеткізу стратегиясы екенін баршамыз терең түсінеміз. Қазақстан үшін үштұғырлы тіл – елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылудағы қадамдарының бірі десе де болады. Елімізде тілдердің үштұғырлы саясатының жүргізілуін дұрыс деп есептейміз. Үш т і л д і қ а т а р м е ң г е р у – ә л е м д е г і е ң дамыған мемлекетіміздің алдағы межелі мақсаттарын іске асырылуына зор серпін беретіні с зсіз. рине, дамыған ркениетті 30 елдің қатарына қосылу мақсатында жүргізіліп отырған «Үш тұғырлы тіл» саясаты, шын мәнінде, елдің ертеңі үшін керек.
«Үш тұғырлы тіл» жобасын іске асыруда Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінің, оның басшы- сы филология ғылымының докторы, Қазақстан Ғылым Академиясының кор- респондент-мүшесі Сәлима Сағиқызы Құнанбаеваның атқарып жатқан қызметі экономикалық әрі саяси згерістерге тәуелді болуы анық. Елбасы 2014 жылы 11 қарашада халық қа арналған кезекті Жолдауын- да: «Бүгінде, алдымызда тұрған сын- қатерлерге жауап бере отырып, мен Қ а з а қ с т а н н ы ң « Н ұ р л ы Ж о л » Ж а ң а Эко но микалық Саясаты туралы жария- лаймын» деп айта келе, бұл «...әлемнің ең да мыған отыз елінің қатарына бару жолындағы біздің ауқымды қадамымыз»» және ол «...біздің экономикамыздың таяу жылдардағы драйвері болады» деген стра тегиялық мақсат к зделген болатын. Шындығында, бүгінгі Қазақстан әлемдік саяси-экономикалық ахуалға, жаңа әлемдік тәртіптің ширығуына байланысты те күрделі сын-қатерлермен бетпе-бет ке- луде. Ал осындай кезеңде сыннан сүрінбей ту, толағай табыстарға жету, елдің тұрақты дамуын қамтамасыз ету, зайыр- лы интеллектуалды мемлекет мәртебесін сақтау, үздік ілім-білімге алып барар жол тыру мүмкіндіктері еселей артады. йткені әр тіл зінше біртұтас мәдени әлем. Тіл үйрену арқылы адам жаңа әлемдік ркениеттің архитектоникасына еніп, бойлай алады. Бірінші кезекте адамның ақпараттық, мәдени және экономикалық кеңістігі кеңейіп, таным-түйсігі арта түседі. Алайда бұдан адамның тілдік мәдени жүйесіне мүлдем ықпал жасауға болмайды дейтін біржақты түсінік тума- уы керек. йткені еркіндік қағидасына негізделген кез-келген шығармашылық әрекет – белгілі ұстанымға арқа сүйей отырып з жолын табатын құбылыс. Осы тұста әр субъект деңгейінде тілдік жүйенің қалыптасу заңдылығына байланысты онтотектік бастама – ол әр адамның қандай да бір ұлттың, этностың кілі бо- луына қатысты априорлық наным. Біздің пікірімізше, осы бір онтоэгологиялық фе- номен адамның ана тілінің иегері ретіндегі зін жоғалтпауының қорғаны қызметін атқаратындығына сенім мол. Себебі ол – қасиетті онтогендік іргетас. Екіншіден, елімізде «үштұғырлы тіл» саясатының зектілігіне негіз бо- латын фактордың бірі – бүгінгі әлемдік жаһандану мен интеграция үдерісі болғанын мойындаймыз. Қазіргі біз мір сүріп отырған жаһандану заманы к п тілде с йлейтін адамдар дәуірі, ол заманауи талап. Бұл да қоғамдық даму заңдылығы. Қазір жер шарын мекенде- ген халықтардың 70 пайызға жуығы екі не одан да к п тілдерді әртүрлі деңгейде меңгерген және болашақта халықтар арасындағы түрлі байланыстардың ұлғая түсуімен байланысты к п тіл білушіліктің де маңызы арта береді деген ғылыми тұжырым бар. Демек, к птілділік те адамның қоғамдық қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында туындай- тын табиғи құбылыс. «Үштұғырлы тіл» бағдарламасының негізгі идеясы – Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары интеллек- туалды мемлекет ретінде тануы. Ондағы басты формула: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі –жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Бас- ты ұстаным: мемлекеттік тілге құрмет, орыс тілі, шет тілін білу. Үштұғырлы тіл жай ғана әдемі популистік тұжырымдама ретінде дүниеге келген жоқ, ол – мірлік қажеттіліктен туындаған игілікті идея. Қазіргі кезде күллі әлемге есігін айқара ашып, экономикасын дамытып жатқан тілдер биіктен к рінеді. Қоғамның ілгері қарай дамуы мен жетілуі әлеуметтік- – ғаламшардағы үстемдік құрған тілдерді үйрену деп білуіміз шарт. йткені қазіргі кезде күллі әлемге есігін айқара ашып, «ақылды» экономиканы енгізіп жатқан елдер қарыштап дамуда. Қай заманда бол- сын, бірнеше тілді меңгерген мемлекеттер мен халықтар зінің коммуникациялық және интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырған. Бүгінгі таңда ТМД мен Орталық А з и я н ы ң к ш б а с ш ы м е м л е к е т і н е айналған Қазақстан үшін үштұғырлы тіл – елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы. йткені бірнеше тілде еркін с йлей де, жаза да білетін қазақстандықтар з елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады. Сондықтан Қазақстандағы үштұғырлы тіл саясаты – бұл елімізді, оның әлеуетін одан әрі нығайтуға бағытталған тұтас тұжырымдама. Іс жүзінде тілдердің үштұғырлылығы идеясы бәсекеге қабілетті Қазақстанның ұлттық идеологиясының бір б лшегі болып табылады. Яғни мемле- кет әрбір қазақстандық үшін үш тілді білу – әркімнің жеке дамуының міндетті шар- ты екендігін әрдайым есте ұстауды қалап отыр. Қай заманда, қай кезде болсын, бірнеше тілді меңгерген халықтар зінің коммуникациялық және интеграциялық қабілетін кеңейте отырып, ел іргесінің тыныштығы мен бейбітшілігін басты на- зарда ұстаған. Үшіншіден, осы бір тұғырлы сая- сатты іске асырудағы ізгі іс еліміздің білім беру саласындағы инновациялық тұжырым. Еліміздің инновациялық білім беруге қадам басуға ынталылығы әлемдік деңгейдегі инновациялық үрдістермен және елдегі «үш тұғырлы тіл» саясаты- мен анықталмақ. Ең алдымен, қазіргі жаһандану үрдісіне байланысты әлемде ақпараттық-коммуникациялық техноло- гия негізінде: технологиялық, қаржылық, экономикалық, әлеуметтік-саяси және мәдени интеграциялық үдерістің дамуы білім беру саласының дамуында жаңа инновациялық к зқарастың қалыптасуына ерекше мән беруде. Расында, шетел тілін білсең – әлемдегі ең үздік, ең беделді жоғары оқу орындарында білім алуға мүмкіндігің мол. Ең бастысы, шетел тілін білу – бұл іскерлік қарым-қатынас және әлемнің кез-келген нүктесінде бизнеспен айналысу үшін міндетті талап. Сондықтан бүгінгі күні, үшінші мыңжылдықтың есігін ашып, ХХІ ғасыр табалдырығын аттап кірген шақта, Тәуелсіз Қазақстан Республикасының ендігі болашағы, шығар биігі саяси-экономикалық жағдайлармен қатар, оның үш тұғырлы тіл саясаты – Т рт аяқты болса да жүре алмайды, здігінен еш нәрсе біле алмайды. Жайылған дүниеге бір ғажайып, Тік к теріп отырар адамдарды. Сылдыр сұйық, су емес, Ішсең ш лің қанады, Ақ болса да қар емес, Шешуін кім табады? орасан зор. Еліміздің Білім және ғылым министрлігінің бекіткен мемлекеттік стандарты бойынша бұрынғы үш тілге қ о с ы м ш а к ә с і б и қ а з а қ , о р ы с ж ә н е ағылшын тілдерінің міндетті пәндер қатарында оқытылуына баса назар ау- дарылуы, шет тілін оқытуға қосымша кредиттердің берілуі білім алушылардың рухани сұранысына жауап беруде. Со- нымен бірге жоғарғы 3,4 курстарда таңдау пәндерінің басым к пшілігі шетел тілінде жүргізілуі болашақ мамандардың үдесінен шығып жатыр. Демек, біздің университеттік білім беру моделі атал- мыш үш тұғырлы тіл жобасына сәйкес инновациялық тұрғыда згертілді. Мұнда жаңа модель: «білім – ғылым – ндіріс» формуласына негізделген. Кеңірек айтсақ, «тәуелсіз қоғамдық-экономикалық әлеует – инновациялық білім – интеллектуалды ұлт – Мәңгілік Ел» макротұғырнаманы б е т к е а л а д ы . А т а л ғ а н у н и в е р с и т е т ректорының үнемі назарында болатын да осы бір жоба. Сәлима Сағиқызы әр кезде елімізге үштілді меңгерген, кез келген жер- ден ақпарат ала алатын, з ісінің білгірі, бүкіл әлем бойынша коммуникацияға түсіп, жер бетінің кез келген нүктесінде кәсіпкерлікпен айналысатын, елге пай- дасын әкелетін кадрлар ауадай қажет екеніне мән береді. Осы тұста біздің университетте академиялық мобильділік бағдарлама те жақсы жолға қойылған. Мысалы, бүгінгі таңда университетте 120-ға жуық шетелдік жоғары оқу орын- дарымен осы жоба бойынша байланыс орнатылған. Мұндағы айқындаушы факторының бірі – елдің білім беру саласындағы инновациялық үдеріс, екіншіден, Қазақтан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының басым міндеттеріне сай болуы. Демек, университет басшысы білім қоғамның әлеуметтік-экономикалық прогресінің әрі әлеуметтік жүйенің тұрақты дамуын қамтамасыз етудің басты факторы бола- тынын жіті бақылауда ұстайды. Мұндай ұстаным, әрине, білім беру саласының басым міндеттерінің қатарына: азаматтың б о й ы н д а т ұ р а қ т ы і ш к і п а т р и о т т ы қ гуманистік позицияны, еліме қажетпін, з елімнің иесімін, з тағдырыма зім жауаптымын, з күш-жігерімді іске асыруға мүмкіндігім бар дейтін зіндік с а н а н ы қ а л ы п т а с т ы р у ғ а а т с а л ы с у азаматтық парыз дейтін ұстанымнан туындаса керек. Осының бәрі сайып келгенде мемлекетіміздің «үш тұғырлы тіл» саясатының аясында жүргізілген іс-шара болатынын университет жете түсінеді және ұжым әр кез қолдап оты- рады. «Болашақ» бағдарламасы қазіргі кезде білім индустриясындағы жастардың барлық деңгейін қамтуда және атал- мыш аясында жүргізілуде десек болады. Мәселен, осы бағдарлама аясында мек- тепке дейінгі және мектеп жасындағы дарынды балаларға арналған елімізде 20 зияткерлік мектептер «Назарбаев зияткерлік мектебі» деген атаумен жұмыс істеуде. Алдағы уақытта жалпы орта білім беретін мектептерде к птілділік тұғырнамасы бойынша еліміздің 30 мектебінде пилоттық жобаның іске асы- рылуы к зделуде. Қорыта айтқанда, үш тұғырлы тіл – бүгінгі ақпарат кеңістігінің болмы- сы. Орыс тілі мен ағылшын тілі әлем с йлейтін алты ресми тілдің қатарында екенін, ал БҰҰ-ның 70 жылдық мерейлі мәжілісінде Елбасының әлемдік мінберде мемлекеттік тілде алғаш баяндама жасауы к птілділік үдерісінің жандануы деп білген ж н. Еліміздегі «үш тұғырлы тіл» саясатының стратегиялық астарын дұрыс түсіну әрқайсымыздың азаматтық па- рызымыз деп білеміз. Сондықтан қоғам, әлеумет бұл тұжырымдаманы барынша қолдауы қажет деп санаймыз. Дәулетбек РАЕВ, философия ғылымының докторы, Абылай хан атындағы халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті жетілу, кәмілдікке қол жеткізу, рухани камертон әлемі. Бір с збен айтқанда, тіл – әр тұлғаның мәдени трансформа- циялану алаңы. Сондықтан к птілділік – әрбір тұлғаның әлеуметтік ортада зін- зі к рсету, з әлемі мен орнын табу кеңістігі. Ал к птілділік жүйе – адамның екіден к п тілдерде түсінісу қабілеті мен қарымы әрі ішкі рухани интенциялық әлеуеті. Ең бастысы басқа тілдерді білу адам мен адамды, ұлт пен ұлтты, халық пен халықты жақындастыра түседі. Тіл білуі барысында адамның қарым- қатынас жасау, әлеуметтену, білімін арт- Жаңа айдар Жаңа айдар
АНА ТІЛІ 5 №2 (1312) 14 – 20 қаңтар 2016 жыл
Серікқали БАЙМЕНШЕ, филология ғылымының докторы, Қазақстанның құрметті журналисі СӨЗ МƏЙЕГІ (қойын дәптерден) «Төрт түліктің төл атаулары» айдарының кезекті шығарылымын – сиыр түлігіне арнағалы отырмыз. Сиырға байланысты төл атаулар мен, ұғымдар, мақал- мәтелдер, тұрақты сөз тіркестері қазақтың ауыз әдебиетінде, өлең-жырларында, ертегі мен аңыз-дастандарында көп кездеседі. «Шаруаның бір пірі – Зеңгі баба...» К шпелі мір салтымен күн кеш кен халқымыздың тұрмыс-тір шілігінде сиыр түлігінің қанша лықты кең орын алғанын осыдан-ақ байқауымызға болады. Сондай бір ауызекі жырлардың бірінде былай деп жырланады:
Иә, Зеңгі баба баласы әр қазақ отбасы үшін қадірлі екені с зсіз. Сиырдың сүтінен жасалатын дастарқан тағамдарының зі неге тұрады. Сүт, ірімшік, май, бал қаймақ, құрт және т.б. сүттен жасалатын тағамдардың адам ағзасына пайдасы орасан зор. Сиырдың еті де, ол еттен жасалатын зге де тағамдар да қазақтың дәстүрлі тағамдарының арасынан кең орын алатыны белгілі. Қазақтың ауыз әдебиетінде сиырға қатысты мұндай да с з оралымдары кездеседі. Мәселен: «Сиыр сүйеді баласын «Торпа ғым!» деп, «Қараңғыда» баспаған қорқағым!» деп. Немесе: «Зеңгі баба» сиырдың бұқасы екен, Ет пен майға н бойы тұтас екен». Сиыр бақтым – сидаң қақтым, Бұзау бақтым – бұйда тақтым, гіз бақтым – ңмең қақтым, Бұқа бақтым – бұлғаң қақ тым деп келетін с з тіркестері тағы бар. Тілімін мұрын жалаған, Тілімін бойын тараған. К кке мұрнын шүйіріп, Зеңгі баба сірген укешім менің, қайдасың? Аухау, Аухау! – дегендей, сиыр- ды шақырудың зіне арналған лең шумақтары қаншама! Мұның барлығы халықтың сиырға деген ықыласын, ерек- ше құрметін білдірсе керек.
жүктеу/скачать 14,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|