Жылы Шығыстың ғұлама ойшылы Әбу Насыр әл-Фараби (туғанына 1150 жыл) еңбектерінің Тәуелсіз Қазақстанда бағалануы
Ұлт зиялылары: қалыптасуы, қоғамдық қызметі (М. Тынышбаев, Ш.Құдайбердіұлы)
жүктеу/скачать 1,03 Mb.
|
100 сұрақ
- Бұл бет үшін навигация:
- Мұхаметжан Тынышбаев
| Ұлт зиялылары: қалыптасуы, қоғамдық қызметі (М. Тынышбаев, Ш.Құдайбердіұлы)
Алаш қозғалысы жетекшілерінің бірі белгілі қоғам қайраткері, педагог, тарихшы Мұхаметжан Тынышбаев (1879—1937) болды. Ол 1879 жылы Жетісу облысына қарасты Лепсі уезінің Садыр болысында дүниеге келген. 1900 жылы Верный гимназиясын алтын медальмен тәмамдаған. 1906 жылы Санкт-Петербург транспорт инженерлері институтын бітірген. 1905 жылдың аяғында Оралда өткен Қазақстанның бес облысының съезіне қатысады. Институтта оқып жүрген кезінің өзінде-ақ қазақ халқының ұлттық мүддесін патша әкімшілігінің озбырлығынан қорғаған мақалалар жазады. 1907 жылы II Мемлекеттік Думаға Жетісу губерниясынан депутат болып сайланады. Думада Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы бағыт ұстанған М. Тынышбаев бар өмірін туған халқының азаттығы үшін арнады, осы жолда құрбан болды. Мұхамеджан Тынышбаев – қазақтың көрнекті саяси және қоғам қайраткері, алаш қозғалысының негізін салушылардың бірі, Алашорда үкіметінің мүшесі және оның төрағасының орынбасары, тарихшы-ғалым, қазақтан шыққан тұңғыш теміржол қатынастарының инженері. М.Тынышбаев 1879 жылы 12 мамырда Жетісу облысы, Лепсі уезі, Мақаншы-Садыр болысының Ешкіөлмес тауының маңайында, өз шжіресінде Жылан Тау деп көрсеткен мекенде (қазіргі Қабанбай ауылы) дүниеге келген. Кішкентайынан оқуға деген құлшынысының арқасында ол он жасында Верныйдағы ерлер гимназиясының екі жылдық дайындық сыныбына оқуға түседі. Еңбекқор бала сабақты үздік оқып, өнегелі тәртібімен көзге түскен. Мұхамеджан жыл сайын сыныптан сыныпқа І дәрежелі марапатпен көшіп отырған. Осы гимназияны ол алтын медальмен тәмәмдайды. Гимназияда оқып жүргенде Мұхамеджан өзінің ізденімпаздығымен, жан-жақтылығымен ерекшеленіп, 1899 жылы Верный қаласында өткен А.С.Пушкиннің 100 жылдық мерейтойында баяндама жасады. Гимназия директоры Жетісу облысының әскери губернаторына Мұхамеджанды «тамаша шәкірт қана емес, нағыз талант иесі» екендігін мәлімдеп, жоғары оқу орнында білім алуына арнайы стипендия тағайындауын өтінеді. 1900 жылы Тынышбаев Санкт-Петербург қаласындағы Императорлық жол қатынасы институтына түсіп, 1906 жылы аталмыш оқу орнын бітіріп шыққан. Мұхамеджан студент кезінде ақ қоғамдық-саяси өмірге белсене араласып, баспасөз беттерінде орталық билікті сынайтын мақалалар жазып, патша үкіметінің жүргізіп отырған саясатына қарсы үгіт-насихат жүргізді. Ол патша үкіметіне оппозициядағы партиялардың ұйымдастырған іс-шараларына атсалыса араласты. 1905 жылғы революциялық қозғалыстарға белсенді түрде қатысқан және Жетісу қазақтарының арасында тұңғыш рет азаттық пен бостандық идеясын насихаттап, таратқан «Сын отечества», «Радикал» және «Руский Туркестан» газеттерінің тілшісі Морозовтың басшылығымен, журналист В.Жаботинскиймен Мұхамеджан бірігіп 1905 жылы автономияшыл- федералшылдардың одағын құрды. Тынышбаевтың «Руский Туркестан» газетінде «Қазақтар және азаттық қозғалысы» атты баяндамасының қолжазбасы одақтың құрылтайында тәркіленіп, айып салынды. 1905-1906 жылдары Мұхамеджанды Верныйда тұтқындауға астыртын бұйрық берілген. Тынышбаев 1905 жылы қарашада өткен автономияшылар одағы ұйымының ұйымдастыруымен өткен съезге қатысып, баяндама жасайды. Онда ол «Қазақтардың жер мәселесі – сөзсіз аса маңызды… Үкіметтің нені көздеп отырғаны түсінікті: біріншіден, қазақтарды дербес ұлт ретінде жою және бүкіл өлкені орыстандыру; екіншіден, қазақтарды … қауқарсыз тобырға айналдыру; үшіншіден, … ежелгі атақонысынан айыру … қандай қанқұйлы, зымиян мақсат?!» – деп өткір сөйледі. Осы кезден бастап ол қоғамдық- саяси өмірге белсене араласа бастайды. (Ескендірұлы М. «Алаш орда» министрлері.- Алматы, 2008.- 42 б.). Институтты бітірген соң Мұхамеджан инженер-маман ретінде Орта Азия темір жолы құрлысына қызметке жіберілді. 1907 жылы ол ІІ Мемлекеттік Думаға Жетісу облысынан депутат болып сайланды және онда аграрлық комиссия құрамында қызмет етті. Дума таратылған соң Мұхамджан Орта Азия темір жолы құрлысына айрықша өкілетті нұсқаушы-инженер болып тағайындалып, Әмудария өзені арқылы өтетін көпірді салуға қатысты. 1911 жылы ол Урсатьевск – Әндіжан темір жолы құрлысының бастығы әрі бас инженері болып тағайындалды. Ал, 1914 жылы Мұхамеджан Арыс-Әулиеата темір жолы құрлысының бас инженері қызметін атқарды. М.Тынышбаев 1916 жылы 26 маусым жарлығына қарсы шыққан халық көтерлісінің салдарын күні бұрын болжап, көтерлісшілерді сабырлылыққа шақырды. Патша үкіметінің жергілікті билік орындарынан көтерліске шыққан қазақтар мен қырғыздарды жазалауда жасаған озбырлығын әшекерлеуде белсенділік танытты. 1917 жылы Ақпан төңкерісінен соң ол Уақытша үкіметтің Жетісу облыстық комиссарының орынбасары болып тағайындалды. Тынышбаев Алаш қозғалысына белсене араласты. Ол Түркістан өлкесі орталық атқару комитеттері өкілдерінің съезіне қатысты. Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі ретінде Мұхамеджан Жетісу облысындағы 1916 жылы Қытайға ауып кеткен қырғыз босқындарына көмек көрсетуді ұйымдастырды. Тынышбаев І Жалпықазақ съезіне қатысып, онда Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды. Ол Түркістан өлкесінде жұмысшы және солдат депутаттары кеңесінің билікті өз қолына алу жолындағы әрекетіне қарсылық танытты. Осы жылдары Мұхамеджан Түрістан өлкесі мұсылмандарының төртінші съезіне қатысып, онда құрылған Түркістан автономиясының Уақытша үкіметінің Төрағасы және Ішкі істер министрі болып сайланды. Екінші Жалпықазақ съезінде Тынышбаев Алашорда үкіметі құрамына сайланды. Мұхамеджан алаш қозғалысы қайраткерлерімен бірге қазақ елі дербестігін қалпына келтіруге, елдің амандығын сақтауға күш салды. Ол осы мақсатта Ә.Бөкейханов, Х.Ғаббасов, Р.Мәрсеков, У.Танашев секілді Алашорда үкіметі мүшелерімен бірге Уақытша Сібір үкіметімен, Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы мүшелері комитетімен және Колчак үкіметімен келіссөздер жүргізуге қатысты. Мұхамеджан Жетісу аймағындағы қазақтарды ашаршылықтан, әр түрлі апаттардан құтқару үшін материалдық көмек те ұйымдастырды. 1920 жылы 1 қазанда Ташкент қаласында ашылған Қазақ халық ағарту интитутына Тынышбаев қызметке орналасып, осы оқу орнының аяғынан тік тұрып кетуіне көп еңбек сіңірді. Институт үшін Тынышбаев ел арасынан қаржылай көмек жинауды ұйымдастырды және осы оқу орнында білім алу үшін Сырдария мен Жетісу облыстарынан қазақ жастарын жинастырды. Тынышбаев халық ағарту институтында математика, физика, химия, түркі халықтары тарихы пәндерінен дәріс оқыды. Сонымен қатар ол ғылыми жұмыспен де белсене айналысты. жүктеу/скачать 1,03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|