Жұмаділ ақбота әмірбекқызы сөйлеу әрекетін дамыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру
«Сөйлеу әрекеті», «сөйлеу әрекетін дамыту», «функционалдық сауаттылық» ұғымдарының ғылыми-әдістемелік еңбектерде қарастырылу жайы
жүктеу/скачать 2,3 Mb.
|
| 1. «Сөйлеу әрекеті», «сөйлеу әрекетін дамыту», «функционалдық сауаттылық» ұғымдарының ғылыми-әдістемелік еңбектерде қарастырылу жайы.
Сөйлеу әрекеті – әлеуметтік-тарихи тәжірибені жеткізу және игеру, қарым-қатынас орнату, олардың іс-әрекеттерін жоспарлау мақсатында ауызша қарым-қатынас процесі. Сөйлеу әрекеті – бұл процесс ретінде сөйлеу. Сөйлеу әрекеті –ең көп таралған және күрделі қызмет түрі. Сөйлеу әрекетінің ерекшелігі – ол әрқашан қажетті компонент ретінде қызметтің кең жүйесіне енеді, бірақ адамның іс-әрекетінің үштен екісі сөйлеуден тұрады. Сөйлеу әрекеті саналы сипатқа ие. Тілдік қарым-қатынастың негізгі бірліктері: 1) сөйлеу этикетінің ережелерін талап ететін және оның құрамдас бөліктері сөйлейтін, тыңдайтын, уақыт пен орын болатын сөйлеу жағдайы; 2) сөйлеу оқиғасы, яғни сөйлеу қарым-қатынасының негізгі бірлігі, формасы, құрылымы, шекаралары бар белгілі бір толық тұтас (мысалы, мектеп сабағы, кафедра отырысы, дәріс, дүкендегі диалог); 3) сөйлеу әрекеті, яғни сөйлеу, адресаттың сөйлеуді қабылдауы (біреудің сөйлеу мазмұнын декодтау), алынған ақпаратты бағалау және ауызша емес (паралингвистикалық). Мектеп курсы еркін, егжей-тегжейлі сөйлеуді қалыптастыруға ықпал етеді, оны сабақта жоспарлауға үйретеді. Оқушыларға сұраққа толық және егжей-тегжейлі жауап беруді, белгілі бір жоспар бойынша айтуды, қайталамауды, дұрыс сөйлеуді, аяқталған сөйлемдерді, үлкен көлемді ақпаратты дәйекті түрде қайталауды үйрену міндетін қою керек. Оқу іс-әрекеті барысында оқушылар еркін, белсенді, бағдарламаланған, коммуникативті және монологиялық сөйлеуді меңгеруі керек. А. Байтұрсынов [27] тілдік дихотомия (тіл - сөйлеу) мен трихотомияны (тіл - сөйлеусөйлесу) қолданған. А. Байтұрсынов сөйлеудің жазбаша және ауызша түрлері бар дейді (яғни тілдесім түрлерін анықтай бастаған). Сөйлеу терминінің мағынасы А.Байтұрсынов концепциясын да речь ұғымын қамтымайды, себебі, абзац, күрделі синтаксистік бөлшек мағыналарында қолданылған. Сонымен А.Байтұрсынов еңбектерінде тіл, тілдесім, тілдесімдік қызмет ұғымдары айқын байқалады, яғни ХХ ғасырдың басында қазақ тіл білімінде, жалпы түркі тіл білімінде тілдің бір күйде емес, екі түрлі күйде өмір сүретінін ашуға жақын болған, яғни тілтілдесім – тілдесімдік қызмет ғылыми ұғымдарын анықтау әрекетін жасаған. Қазіргі қазақ тіл білімінде langage (речь) ұғымын сөйлеу терминімен атайды. Сөйлеу сөзінің мағынасы – ауызша тілдесу (айтылым), яғни бұл терминнің шығу тегі тілдесімнің басқа түрлерінің ұғымдарын қамтымайды (жазбаша тілдесу (жазылым), оқу арқылы тілдесу (оқылым), тыңдау арқылы тілдесу (тыңдалым). Сонымен қатар бұл термин бір топ ғалымдар айтып жүрген тілдесімнің тағы екі түрінің мағынасын да қамтымайды (іштей тілдесу (внутренняя речь), аударма тілдесу (перевод)). Біздің ойымызша, langage (речь) ұғымын қазақ тіл білімінде тілдесім деп атау керек, себебі, бұл термин ұғымды толық қамтиды. Т ілдесім түрлерінің (виды речевой деятельности) атауларын (терминдерін) қазақ тіл білімінде жасаған ғалым - Ф. Оразбаева (Іштей тілдесім мен аударма тілдесімнен басқа түрлерінің атауларын). Ал осы екі ұғымды тілдесім (Ф. Оразбаева бойынша сөйлеу) түрлері ретінде атамайды. Ф.Оразбаева [20] тілдесім терминін де қолданады, бірақ Ianguage (речь) ұғымында емес, оның қолдануында тілдесім термині лингвистикалык аспекттен тыс шығып кетеді де өмірлік тәжірибе жинау аспектін де білдіреді (яғни экстралингвистиканы да). Iangage (речевая деятельность) тілдесім ұғымын атауда қазіргі қазақ тіл білімінде бір ойлылық жоқ. Мысалы, көп тілшілер осы ұғымды атау үшін сөйлеу әрекеті терминін қолданады, «Тіл білімі сөздігі» лұғатында сөйлеу. Е.И.Пассов өз еңбектерінде сөйлеу әрекетінің функционалды жүйесі қарым-қатынасты қамтамасыз етеді, күрделі, жүйелі мінезі және бірқатар байланыстарды қамтиды: мотив, жоспар, ішкі бағдарлама, синтагматикалық байланыс сөйлемдердің құрылымы, парадигматикалық құрылымның байланысы дыбыстық процестерді қамтамасыз ететін байланыс мәлімдемелердің дизайны және т. б. әр сілтеме екеніндігін айтады. Функционалдық сауаттылық – оқушылардың мектепте оқу кезінде қол жеткізуі мүмкін білімділік деңгейі және адамның өмір мен қызметтің түрлі салаларында үйренген білім негізінде стандартты және стандартты емес өмірлік міндеттерді шешуге, яғни жеке тұлғаны әлеуметтендіруге қабілеттілігін болжайды [28]. Функционалдық сауаттылығық ұғымымен қатар гуманистік педагогика ұғымы педагогикадағы оқушы тұлғасына, оның жеке қызығушылықтары мен қабілеттерін есепке алуға бағытталған бағыт. Гуманистік педагогика оқушыны оқу-тәрбие үрдісінің саналы және белсенді қатысушысы ретінде қарастырады, ақпараттың белгілі бір көлемін меңгерумен салыстырғанда зияткерлік қасиеттердің жалпы дамуына басымдық береді және оқушының өзін-өзі жетілдіруге және өзін-өзі жүзеге асыруға қабілетті және адам қоғамында жемісті қызмет етуге дайын еркін және белсенді тұлға ретінде дамуын мақсат етеді. Басқа тәсілдермен салыстырғанда, гуманистік педагогика оқушыға білім беруде таңдау еркіндігіне ие болуға бейім. Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012 - 2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары (бұдан әрі - Ұлттық жоспар) мектеп оқушыларының функциялық сауаттылығын дамыту процесін мазмұндық, оқу-әдістемелік, материалдық-техникалық қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар кешенін қамтиды. Ұлттық жоспар Қазақстан Республикасындағы білім сапасын жетілдірудің негізгі бағдары ретінде мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту іс-қимылдарының мақсаттылығын, біртұтастығы мен жүйелілігін қамтамасыз етуге арналған. Функционалдық сауаттылықтың көптеген анықтамалары бар. Функционалдық сауаттылық термині сауатсыздықты жою бойынша ағарту министрлерінің дүниежүзілік конгресінде (Тегеран, қыркүйек 1965) ұсынылды, ал 1978 жылы ЮНЕСКО ұсынған білім беру саласындағы статистиканың Халықаралық стандарттау туралы құжаттың мәтіні қайта қаралды. Бұл құжаттың жаңа редакциясына сәйкес, топтың тиімді жұмыс істеуі үшін сауаттылық қажет барлық қызмет түрлеріне қатыса алатын адам сауатты болып саналады. Алдымен, жалпы функционалдық сауаттылық дегенімізге тоқталып өтсек, ол – адамның сыртқы ортамен қарым-қатынасқа түсе алу қабілеті жəне сол ортаға барынша тез бейімделе алуы мен қарым-қатынас жасай алуы деңгейінің көрсеткіші. Олай болса, функционалдық сауаттылық тұлғаның белгілі бір мəдени ортада өмір сүруі үшін қажетті деп саналатын жəне оның əлеуметтік қарым-қатынас жасауын қамтамасыз ететін білім, білік, дағдыларының жиынтығынан құралады. Ал кең мағынасында ол тек білік пен білімділік əлеміне барудың жолы ғана емес, ұлттың, елдің немесе жеке адамдар тобының мəдени жəне əлеуметтік дамуының өлшемі [29]. Қазіргі ақпараттық қоғамда сауаттылық түсінігі қоғамның барлық жіктері үшін маңызды болып табылады. Сонымен қатар, сауаттылық түсінігі айтарлықтай кеңеюде (ақпараттық, техникалық, музыкалық сауаттылық және т.с.с.) және мәдениет атрибуты мәртебесіне ие болуда. С.И.Ожеговтың сөздігінде «функция» сөзінің мәні «Вызванный функционированием чего-нибудь, зависящий от деятельности, а не от структуры, строения чего-нибудь (книжн)» – деп анықталса, Қазақ тілінің түсіндерме сөздігінде: «фукционалды ұғымы бір нәрсенің құрылысы, құрамынан емес, қызметінен болатын, соның әрекетіне байланысты болады»– деп сипаттама беріледі. Бұдан «функция» категориясы белгілі бір заттың атқаратын қызметіне немесе іс-әрекетіне қатысты айтылатыны танылады. Мысалы: ақпарат құралдарының функциясы – халыққа ақпарат тарату. Ал «функция» ұғымы адамға қатысты айтылғанда, оның іс-әрекетіне байланысты қарастырылады. Жоғарыда сауаттылық адамның білімділігіне қатысты ұғым екені нақтыланды. Яғни, «функционалдық сауаттылық» белгілі бір кезеңге сай субьектінің алған білімі мен білігі негізінде сауатты іс-әрекет ете алуы деген мағынаны білдіреді. Қоғамның дамуына байланысты сауаттылық ұғымының мәні тарихи тұрғыдан өзгергенін, тұлғаға қойылатын талаптарда оқу, жазу, санай білу қабілеттерінен гөрі белгілі бір қоғамда өмір сүруге қажетті білім мен біліктердің жиынтығын игеру, яғни функционалдық сауаттылыққа жету деген сипатта ұғынылады. А. А. Леонтьев өз еңбектерінің бірінде былай деп жазды:"Егер формальды сауаттылық – бұл оқу техникасының дағдылары мен дағдыларының болуы болса, онда функционалды сауаттылық – бұл дағдыларды нақты мәтіннен ақпарат алу үшін – оны түсіну, қысу, өзгерту үшін еркін пайдалану мүмкіндігі". Сонымен, функционалды сауатты тұлға – - әлемде бағдарланған және әлеуметтік құндылықтарға, үміттерге және мүдделерге сәйкес әрекет ететін (мысалы, өз іс-әрекеттерін басқа адамдардың іс-әрекеттерімен байланыстыра және үйлестіре алатын); - қабілетті болуы керек дербес жағдайды шешімдерді таңдау және қабылдау; - өз шешімдері үшін жауап бере алатын; - өзіне және өзінің жақындарына жауапкершілік алуға қабілетті; - оқу-жаттығу тәсілдерін меңгерген және тұрақты қайта даярлауға дайын; - негізгі және әртүрлі білім салалары бойынша құзыреттіліктер жиынтығына ие; - стандартты емес жағдайда шешім іздеу – әдеттегі құбылыс; - кез-келген қоғамға оңай бейімделіп, оған белсенді әсер ете алады; - ауызша және жазбаша сөйлеуді адамдар арасындағы өзара әрекеттесу құралы ретінде жақсы біледі; – заманауи ақпараттық технологияларды меңгерген маман. Оқушылардың функционалдық сауаттылығының индикаторлары мен көрсеткіштерін қарастырайық: жүктеу/скачать 2,3 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|