Ұлттық сын жанрын қалыптастырудағы әдебиет тарихы туралы

Қазақтың тұңғыш ғалымы Шоқан Уәлиханов әдебиет жайлы да құнды пікірлер айта білді. Ол Жетісуға, Ыстықкөлге, Жоңғарияға, Қашқарияға жасаған сапарлары кезінде ел ішінен әдебиет үлгілерін жинады. Қазақтың «Қозы-Көрпеш Баян сұлу» жырын алғаш рет қағазға түсіріп, пікір айтты. Шоқанның қазақ халқының ақын жандылық қасиеті, дамыған поэзиясы жайлы білдірген пікірлер аса қызғылықты. Ол қазақ ауыз әдебиетін басқалардан биік қояды: «Поэзияға құмарлығы, әсіресе, өлеңді шығарып айтуға құмарлығы-көшпенділердің айқын белгісі». «Дала көшпелілерінің поэзия мен шынайы сезімділікке бейім болуына өмір бойы табиғат құшағында жүруі, жасыл желекті даланың, ашық аспанның көріністері мен көшпенділік тұрмысы әсер етпесіне кім кепіл». «Өзінің поэтикалық дарындылығы жағынан қазақтар бірінші орынға ие екеніне дау айту қиын». «Қазақ ақындарының импровизаторлық өнері көшпелі елдің салт-тұрмысына байланысты ғасырлар бойы қалыптасқан ақындық дәстүр негізінде туып, дамыды»,- деген ой түйеді [1,18].

Әлемдік әдебиет пен мәдениеттен жан-жақты білімдар Шоқан туысқан қырғыз халқының атақты дастаны «Манас» жырын алғаш зерттеуші, оның «Семетей» тарауын тұңғыш рет жазып болды. «Манас- бүтін бір халықтың шығармасы, соның көп жылдық шығармашылығының жемісі-дала «Илиадасы» десе де болғандай»-деп, бұл жырды аса жоғары бағалайды [1,19]. «Манастанудың» негізін салған Шоқанның бұл пікірлері кейінгі зерттеулердің сара бағытын айқындап берді десе де болады.

Шоқанның еңбектерінде қазақ әдебиеті тарихындағы Қорқыт, Асан қайғы, Ақтамберді, Шал, Тәтіқара, Орынбай, Шөже, Жанақ, Түбек, Бұқар сияқты ірі тұлғалардың өнерпаздық қырлары хақында азды- көпті пікірлер бар. Қазақтың ақындары жайлы айтқанда негізгі мақсат ұлттық әдебиетімізді еуропалықтарға таныстыру болғандай. Өйткені Шоқан қазақ поэзиясы туралы әңгімелеп отырғанда, оны көбіне еуропалық әдебиетпен салыстыра отырып, түсіндіреді.

«Қазақ халық поэзиясының түрлері» атты еңбегінде Шоқан сол кездегі қазақ поэзиясын түрлерге жіктеп, әрқайсысына анықтама береді. «Жыр-рапсодия, жырламақ деген етістік,мәнерлеп айту деген ұғымды білдіреді». «Жоқтау- әдебиеттің ең ескі түрі. Оның шығуы үй ішінде, қауым ортасында болған игі адамдардың дүниеден көшкеніне өкініп, оларды еске түсіру ретінде айтылған жыр». «Қайым өлең- төрт жолдан құралған әр шумағында жеке-жеке идея жататын өлең. Бұл өлеңдер дауыс ырғағына негізделіп айтылады» [1,21].

Шоқанның осы еңбегі сол кездегі қазақ әдебиеті жайлы ғылыми-сыншыл ойлар шыққан биік белес, алынған асқар асу, қазақ әдеби сынының тарихындағы алғашқы ғылыми- теориялық мақала болатын.

Ыбырай Алтынсарин (1841- 1889ж.ж.)- қазақ халқының болашағы үшін халық ағарту саласында тарихи еңбек сіңірген ХІХ ғасырдағы аса көрнекті мәдениет, әдебиет қайраткері. Оның Торғай қаласындағы алғашқы қазақ мектебін ашуы, осы мектепке арналған оқулық ретінде «Қырғыз (қазақ) хрестоматиясын» жазуы- қазақ даласы үшін үлкен тарихи оқиға. Қазақша, орысша, мұсылманша жан- жақты білімдер алған Ыбырай өзінің бар дарынын жас ұрпақты тәрбиелеуге арнағандықтан оның әдебиетшілдік қызметі де тікелей осыған байланысты болды. Сондықтан да «Қырғыз (қазақ) хрестоматиясын» қарастырғанда оған екі тұрғыдан: көркемдік және педагогтік жағынан келу керек. Кітапқа кірген шығармалардың көбі Ыбырайдың төл тумасы, ауыз әдебиеті үлгілері, аудармалар. Оқулықтың мақсатты көздегендіктен де Ыбырайдың өз әңгімелерінің барлығы дерлік тәрбиелік ыңғайда жазылған. «Оның ақындық шабытына дем беріп, жазушылық қиялына қанат бітіретін зор нысанасы- қараңғы қазақ халқының көзін ашу, көңілін ояту, оны озық мәдениетті елдердің қатарына қосу» [15,852].

Қазақтың бай ауыз әдебиеті ішінен басқа да халықтар әдебиетінен аудармалар жасап, кітапқа саралап еңгізілгенде Ыбырайдың сыншылдығы педагогикалық бағытта көрінеді. Ол шығарманың тәрбиелік маңызын ғана емес, сонымен бірге оның оқушының санасына жетуіне тікелей әсер ететін жас ерекшелігі, ұлттық психология, жеке мүддесі сияқты мәселелерді де жіті ескеріп отырған.

Ыбырайдың шығармалары қазақ тілінің әдеби нормасын берік ұстануымен ерекшеленеді. Ол өзі ғана таза әдеби тілмен жазып қоймай, өзгелерден де осыны талап етті. «Қазақ тілінің тазалығын сақтау жолындағы күресі Ыбырай Алтынсариннен басталған» [16,45]. Ол қазақ тіліне шет сөздерді орынды- орынсыз тықпалай беруге қарсы болды. «Қазақтың төл тілінде қажетті сөз табылмай қалған жағдайда, кейбір парсы немесе араб сөздерін пайдаланудың ерсілігі жоқ» [17,270] деп білді.

Ұлы ағартушы жазушы- Ыбырай Алтынсариннің бүкіл шығармашылық жолы оның ағартушылық қызметінен туындап отырған. Ол әдебиет жайлы арнайы мақала жазбағанымен де, оның еңбектерінде ағартушылық, педагогтік бағытта барынша жарқырап көрінген әдеби сыншылдық көзқарастары айқын көрінеді.

Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев- ХІХ ғасырдағы ұлттық поэзияны асқар биікке шығарған аса ірі әдеби құбылыс. Поэзияның қоғамда алатын орнына, оның негізгі мақсаты мен міндетіне мүлдем жаңаша көзқараспен келіп, әдебиетті прогресшіл бағытқа бастады. Сөйтіп қазақ өлеңін идеялық және көркемдік жағынан қоғамдық рухани дамудың озық дәрежесі деңгейіне дейін көтерді. Қазақ поэзиясының ғасырлар бойғы дәстүрлі дамуына әлемдік әдеби үрдістердің ең үздік үлгілерін көрсетіп, қазақ поэзиясына жаңа сапарлар әкелді; өркендеудің өнімді жолына түсірді. Жалпы, Абай- тумысынан сыншыл ақын. Тума талант дана Абай өлең түгілі, бүкіл өмірге сын көзімен қараған. Өмірдегі келеңсіздіктерді, жетесіздіктерді аяусыз сынап отырған. Абайдың шығармашылығын сыншыл реализмге жатқызып келгендігіміз де сондықтан. Абай поэзиясын биікке көтеріп тұрған басты қасиетінің бірі- осы өмірге, өнерге сын көзқараспен қарап, тіршіліктің мәнін, маңызын, мақсатын жаңаша көркемдік тәсілдермен кемел кестелей білуі. Ақын өлеңдеріндегі өмірге деген көзқарасы зерттеулерде біршама әңгіме болып жүр [1,23].

Абай өзіне дейінгі қазақ поэзиясын, оның ішінде Шортанбай, Дулат, Бұқар жыраулардың өлеңдері жайлы пікір айтқанда олардың ақындығын жоққа шығармайды. Өзіне тән нені айтса да түбіне жеткізе кесіп айтатын әдетімен оларға жоғары талаптар қойып, өлеңдеріндегі бір сарындылықты, техникалық, көркемдік жақтарындағы кейбір жетіспеушіліктерді аяусыз сынға алған. Дәстүрлі қара өлең, жыр үлгісіндегі бүкіл қазақ поэзиясында өлең құрылысына тән батыл ізденістердің болмағанын оның аса көрнекті үш атын атап тұрып, сынап отыр.

Абайдың көркем сөзге қояр биік философиялық-эстетикалық талғамы оның қазақтың мақал-мәтелдері жайлы айтқан пікірлерінен де айқын көрінеді. Ол «Қазақтың мақалдарының көбіне іске татырлығы да бар, іске татымақ түгіл, не құдайшылыққа, не адамшылыққа жарамайтұғыны да бар» [18,462],- деп білген. Халықтың ғасырлар бойы тәжірибесін «тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні» етіп, аз сөзбен, терең оймен кестелген мақал-мәтелдерді тілдік жағынан емес, онда айтылған ойлардағы кейбір ұшқары жақтарын қатал сынға алған. Абай «Жарлы болсаң, арлы болма», «Қалауын тапса, қар жанады», «Атың шықпаса, жер өрте», «Жүз күн атан болғанша, бір күн бура бол», «Алтын көрсе, періште жолдан таяды», «Ата- анадан мал тәтті, алтынды үйден жан тәтті» деген мақалдарда айтылар ойдың адамгершілік нормаларына қайшы келетін тұстарын атап көрсетеді .

Абай-уақытынан озып туған ұлы ақын. Қазақ бойындағы кемшіліктерді Абайдай қатты айтқан, ашық сынаған ешкім тағы да жоқ. Халқының қамын жеп, «толғауы тоқсан қызыл тілді» қару қылып, қанша қызмет етсе де елі кезінде ақынды өз дәрежесінде түсіне алған жоқ. Өйткені Абай өз оқырманынан көп алға кетіп қалған болатын. Ақынның көркем кестеленген көп мағыналы да терең өміршең ойлары көпшіліктің түсінуіне ауыр соғып жатты. Сондықтан да Абайды оқырман мәселесі қатты қинады. «Жартасқа бардым, күнде айқай салдым, одан да шықты жаңғырық» дейтіні де сондықтан [1,25].

Сонымен, қазақ әдебиетінде сыншыл ойлардың дамуына ұлы Абайдың сөз өнері жайлы айтқан өрелі ойлары әдеби сынды, кең өрістерге, бел-белестерге алып шығып, философиялық- эстетикалық сыннан биік асуларына бет алғанын байқатты. Сынның дамуы қоғамдық ой-пікірлердің дамуымен тікелей байланысты болса, данышпан Абайдың өмірдің мәні, поэзияның қоғамдағы орны, сөз өнері жайлы ғасырлар бойы қалыптасқан талғам-түсінігі Абай арқылы үлкен електен өтіп, кемелденіп, толысып, жазбаша сипат ала бастады.

Жиырмасыншы жылдардың бас кезінде өкімет басында жүрген Нәзір Төреқұлов, Сұлтанбек Қожанов, Сәкен Сейфуллин, Смағұл Сәдуақасов сияқты қайраткерлер әдеби сынға араласып тұрды. Сондай-ақ түрлі қызметте жүрген Қошке Кемеңгеров, Ыдырыс Мұстабаев, Шәймерден Тоқжігітов, Ғаббас Тоғжанов, Хамза Жүсіпбеков,Аманғали Сегізбаевтар үлес қосып, ой-пікірлер білдірсе, Мұхтар Әуезов, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Сәбит Мұқанов т.б. жазушылар да әдеби сынға араласып, пікірлерін білдіріп жатты.

Ескі өкімет құлап, жаңа билік аяғына нық тұра алмай жатқанда қазақ әдебиетінің жай- күйі жайлы ой толғап, қалам тербеген азаматтардың бірі С.Сәдуақасов болды. Оның «Киргизская литература (историко- критический очерк)» атты еңбегі қазақ халқының мәдениеті, қазақ өмірінде әдебиеттің алатын орны,қазіргі әдебиет, баспасөз мәселелері біршама көрініс тапқан. Қазақ поэзиясындағы ақындық, жыршылық, импровизацияны жоғары бағалаған. Ал, Смағұл Сәдуақасовтың шығармашылығын арнайы зерттеген Дихан Қамзабекұлы. «Смағұл Сәдуақасұлының «Қазақ әдебиеті» еңбегінің қазақ әдебиет тануындағы орнының ерекшелігі оның бұл саладағы орыс тіліндегі алғашқы зерттеулердің бірі болуында ғана емес, қазақ әдебиетін осындай кең ауқымда, жанр- жанрға жіктеп, тұңғыш саралауында» [19,54] деп Дихан Қамзабекұлы пікір білдірген.

Сыншы негізгі бағытын, эстетикалық қалыптасқан көзқарасын анықтайтын, қазақ әдебиетінің табиғатын жыға танытатын нәрлі еңбектерді әр кезеңде жазып отырғаны мәлім. Алайда «Еңбек адамдарын социалистік реализм әдісімен бейнелеу жөнінде», «Көркемөнердің терең тамыры туралы жаңа роман», «Қазіргі әдебиеттану мәселесі», «Қазақ әдебиетінің халық поэзиясымен байланысы», «Халық өмірінң энциклопедиясы» сияқты сүбелі де қомақты мақалалары 50-жылдары жарқырай көрініп әдебиетімізге келген жаңа шығармаларды көркемөнердің дамуындағы өзгерістерді әдеби процесс ретінде тануға, оны өркендетуге қажетті шарттарды толымды айтып отыруға талпынғанын көрсетеді.

Сыншылық қаламның бір ерекшелігі - әдеби даму процесін жалпылай әңгімелегенде, әрбір ақын-жазушының творчестволық тұлғасын көппен бірге араластырып алмай, ол әкелген жаңалықты, өнікті тәжірибені таңбалай, айшықтап көрсетсе, жеке ақын-жазушының шығармашылығына талдау жасағанда, оның өзіне тән қасиеттерінің жалпы әдеби дамуға қарай жанасып, толықтырып жатқандығын аңғартып отыруы болды. Сондықтан жалпының жалқыдан, жалқының жалпыдан даралана көрінуіне айрықша зер сала білген сыншы пікіріне қаламгерлер әрқашан құлақ қойып отырды. Мұның өзі сыншылық ойдың базарлы болуына жағдай жасап, жауынгер жанрды дамыта түсуге әрқашан мұрындық болды.

Сыншы еңбегінің қадірі жарияланған сағатта, сол тұста бірден аңғарыла қоймайды, өйткені сыналған дарынның да, сынды оқыған қауымның да сол сәттегә субъективтік қабылдаулары әрқилы болатынын санаттаншығарып тастауға еш болмайды. Осындай жәйді өз басынан көп кешірген, оның ішінде Е.Ысмайылов сынының да салиқалы салмағын аңғарып көрген Ә.Тәжібаевтың естелік сынды ойларын қадірлей қабылдаған орынды. Өйткені Е.Ысмайыловтың көп қалам сілтеген өлкесі – қазіргі қазақ поэзиясының жай-күйі, ақындардың шығармашылық ерекшелігін тану, дарын сырын аңғару саласы болған. Қазақ поэзиясына ойлы да талғамды лирикалар әкелген Ә.Тәжібаевтың, асқақты жырдың ақыны Т.Жароковтың, шешендік үлгісіне ден қойған орақ тілді А.Тоқмағамбетовтің, күйлі толғаулар толғаған Ғ.Ормановтың, өзінің жан сырын жыр өрнегіне әсем ораған Ж.Саинның, өлең-жырдың аспанында ақиық сұңқарша сұңқарша жарқылдап өткен Қасым Аманжоловтың қолтаңбаларын айқындап, әдебиетке әкелген сонылықтарын қастерлеген сыншының халық ауыз әдебиетінің талантты да дарынды өкілдерінің шығармаларын ардақтауы елден ерен екенін көреміз.

Проза саласында замандасымыздың, еңбек адамдарының жанды бейнесін жасау жолында толассыз пікір айтып отырғаны сияқты, қазақ поэзиясының шыққан биігін көтере түсу үшін асқақты жырды, яғни қазақ поэзиясын өршіл романтикамен қанаттандыру мәселесін әрдайым домбыраның әсем құлақ күйіндей жиі қайталап отырды, творчестволық үлкен проблемаға айналдырды. Осындай күрделі мәселелер мен нақты сындарында Е.Ысмайылов қаламына тән шеберлік бой көрсетіп отырады. өзінің таңдаулы сын мақалаларында шығарманың көркемдік сипаттарын, өзіне тән ерекшеліктерін жіті байқай отырып, оның жалпы әдеби даму процесіне қосылу жайын ойластырады, қадағалайды. Мұның өзі эстетикалық дайын қисындарға лайық ой топшылатпай, қайта, көркемдік тәжірибеден туған шындықты теориялық толғаудан өткізуге бастап отырғанын көреміз де, сыншының дарпалық сипатын, өз тұлғасын танимыз.

Е.Ысмайылов - өз әдебиетінің даму-өркендеу барысын тінте тексеріп зерттеуге бар дарынын срқа жұмсаған жауынгер сыншы, бүкіл Одақтың зиялыларына аты мәшһүр үлкен ғалым.

Қазақ әдебиеттану ғылымының даму барысында Е.Ысмайыловтың қалам тартпаған саласы кемде-кем. Әдебиеттің тарихы мен теориясының өзекті мәселелері де, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің өнерпаздық арналары мен байланыстары да, жеке ақын-жазушылардың өмірі мен творчествосы да оның ғалымдық назарынан тыс қалып көрген емес. Ірілі-уақты жаңсақ пікірлер кездескенімен, оның зерттеушілік еңбектері ылғи соны материалға, тың ойларға құрылып, негізді қорытындыларға толы болды.

Е.Ысмайыловтың «ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті» (1940), «Қазақ совет әдебиеті» (1942), «Әдебиет теориясының мәселелері» (1941) мен әдебиет хрестоматиялары – қазақ әдебиеттану ғылымын өркендетуге септігін тигізген елеулі еңбектер. Революцияға дейінгі әдебиеттің және совет әдебиетінің тарихын дәуірлеу, Абай, Сұлтанмахмұт, С.Дөнентаев, С.Көбеев, М.Сералин, Жамбыл, Сәкен, Сәбит, Мұхтар, Қасым, Асқарлардың еңбектеріне ғылыми сипаттама беру мәселесімен алғаш шұғылданған ғалымның бірі Е.Ысмайылов екені де жұртқа мәлім. Оқу орындарын оқулықтармен қамтамасыз ету практикалық қажеттілікке негізделетін жанды мәселе. Сондықтан ол әрқашан тәжірибеде сыналып, көпшіліктің ой-пікірін туғызып отырады. Оқыған шәкірт, оқытқан ұстаз сыртынды қалың көпшіліктің көз қиығы жататынын ескерер болсақ, онда оқулық жасау міндетінің қиын да абыройлы екенін жете аңғарар ек. Осы тұрғыдан келгенде, Е.Ысмайыловтың 30-40 жылдардағы ғылыми-зерттеу, әсересе, орта мектептер оқулығын, оқу құралын жасаудағы ізденістеріне аялдай кеткен орынды.

Е.Ысмайылов революция қарсаңында қазақ әдебиетінің «картасын» жіктей-жүйелей басндауға зер салған. Қазақтың жазба әдебиетінің даму ерекшелігін, халық творчествосының өркен жаюын және кітаби ақындардың шығармаларын түгелдей болғанымен, мәнді үлгілері бойынша танып-білуге және ғылыми-эстетикалық талдау жасауға айрықша назар аударған. Бұрынғыға қарағанда әдеби процестің ішіне кіріп, ажырата жіктеу принципінің бой көрсетуі қазақ әдебиеттану ғылымының өрелі биікке қол созғанын аңғартады. Осы ғылыми тенденция жетекші бағыт болып, кейінгі кезде дамытыла – жетілдіре баяндалып келеді. әрине, соңғы еңбектерде атау-терминдер әрқилы және ақын-жазушыларды белгілі бір ағымның өкілі санау әр-алуан болғанымен, жалпы ой аңғарының арғы бастауын тану қиын емес.

Е.Ысмайыловтың «ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті» оқулығының осындай ғылыми жүйесін айта отырып, әдеби процесті іштей жіктеп талдауында бірқыдыру ұтымдылық та, сондай-ақ, кемшілік те барып тасада қалдырмағанымыз жөн.

Оқулық үлкен кіріспемен ашылып, ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің жай-күйі біршама жүйелене баяндалады, соны деректер мен тарихи мағлұматтарды мол келтіріп отырады. Ой өрбіту, пікір түйіндеу жөнінен мектеп оқулығы болғанына қарамастан, ғылыми еңбектің сүрлеуін танытады. Алайда қазақтың жазба әдібиетінің өкілдерін ағым-бағытқа бөлуі сақтана қарауды талап етеді. Ең алдымен, «сыншыл реализм әдебиеті», «демократияшыл әдебиет» деп екі үлкен топқа жіктеуінің өзі барынша шартты екені аңғарылады.

Шығармашылық ізденіспен жазылған бұл оқулық С.Мұқановтың 1932 жылғы күрделі еңбегінен кейінгі мәнді зерттеу болғанын, әсіресе, ХХ ғасырдың бас кезіндегі көркемдік дамудың жай-күйін, дарынды ақын-жазушылардың шығармаларын танып-білуге және олардың ғылыми тұрғыда зерттеуге мұрындық болғанын аңғармау әділетсіздік болар еді.

Біздің көркемдік-эстетикалық тілек –мұратымызды ғана емес, бүкіл саяси - әлеуметтік өмірімізде ұлы жаңалықтың белі, өркендеудің жаңа кезеңі болған партияның ХХ съезінің тарихи қаулы-қарарларын жүзеге асырудың барысында әдебиеттану мен сын саласында болған түбегейлі өзгерістерге, әр дарынның ізденісіне, олардың үлесіне назар аударған жөн.

Коммунистік партияның ХХ съезінің тарихи қаулы- қарарларынан рухани қуат, өнерпаздық шабыт алған әдебиетіміз гүлдене өркендеді. Үстіміздегі дәуірде көркемдік құны жоғары, идеалдық нысанасы айқын шығармалар туып ғана қоймай, әр жанрдың ішкі түрімен саласы молайып, жетіле түсті. Осы процесті жіті аңғарып отыратын әдебиеттану мен сынның өзі зор қарқынмен өркендеп, жаңа сапалық қасиеттерге ие болды.

Қазақ әдебиеттануының қарышты қадам жасағанын аңғарту үшін 1956 жылдан бері 400 астам ірілі-уақты әдеби сын мен зерттеу еңбектерінің жарық көргенін айтса да жеткілікті. Мұндай мол сыншылдық өнім әдебиет тарихында бұрын соңды болып көрген емес.

Қазақ әдебиеті тарихының алты томдығын жазып, қалың көпшіліктің талқысынан жасқанбай ұсынудың өзі-ақ әдебиеттанудың құлашын кеңге сілтегеніне айғақ. Мұндай әлеуметтік те ғылыми мәні зор еңбектің дүниеге келуінің өзі әдебиет ғылымының марқайғандығының айқын көрінісі. Бұған қоса «Қазақ Совет әдебиеті тарихының очеркі» Одақ көлемінде жоғары бағалағандығын әрқилы әдеби сын еңбектерінің үздіксіз жарияланып жатқанын, жанр, проблема, жеке дарындар жайлы монографиялардың жарық көруін жоғары және орта мектептердің тұрақты оқулықтарымен қамтамасыз етілуін, ауыз әдебиеті үлгілерімен жеке ақын – жазушылардың мұралары том-том болып жариялануын, текстологиялық жұмыстарға ден қойылуын сабақтастырса, қазақ әдебиеттануы өзінің жанрлық сипатын әбден айқындағанын және білімдар кадрдан мұқтаждық көрмей отырғанын байқаймыз.

Қазақ әдебиеттануының жанрлық сипаты жаңа салалармен толыса бастады. Әдебиеттанудың методологиясы мен әдебиет теориясы бізде әлі кең өріс ала қоймағанмен олардың жақсы бастамалары көрініп жүр. Әдебиет ғылымының өркендеу барысында бұл сала қарыштап алға баса беруі тиіс. Ал әдебиет сыны мен тарихы өскелең талапқа жауап берерлік табыстар ауқымында әдебиеттанудың құрамды саласына кіретін қосалқы сала, яғни, библиография, текстология, тарихнама, деректеме, сыншылдық интерпретация (әрқилы түсіндірмелер), әдеби шежірелер, т.б. бой көтеріп ғана отырған жоқ, қайсыбірі ғылыми пәнге айналып та келеді. Әрине әдебиет ғылымының құрамды салаларының бәрі өнегесі мол орыс әдебиетіндегідей тарамданып кете қоймағанмен, өз тұлғасын көрсетерліктей халге жетіп қалғанын аңғарамыз.

Сонымен қазақ әдебиеттануының іштей түлеп өкендеуі кездейсоқтыққа, яғни әлдеқалай жазыла салған сын-зерттеу еңбектермен негізделмей, табиғи дамудың ғылыми арнасына түсіп отыр. Бұған түбегейлі бірнеше себеп бар. Ең алдымен, қазақ әдебиетінің профессионалдық арнамен өркендеп, одақтық, дүниежүзілік сахнаға шығуы болса, екінші жағынан тарихи ХХ съезден кеейін зерттеу еңбектерін ғылыми негізде жүргізуге үстеме жағдай туғандығы, үшіншіден, әдебиеттануға жалпы мәдени дәрежесі көтеріңкі, эстетикалық талғамы қалыптасқан кадрлардың көптеп келуі, арнаулы ғылыми мекемелердің, баспасөздер орынжарының ашылуы, т.б. Осындай объективтік жағдайлар арқасында әдебиеттану мен сынның жалпы өрісі биіктеп, алымы молайды. Ғалым-сыншының, сыншы-ғалымның өнерпаздық тұлғасы қалыптаса бастады.

Сыншы әлде зерттеуші деген шартты атаулар әр дарынның творчестволық өрісіне байланысты туғандығы болмаса, арасында қытай дуалы жоқ. Шынтуайттап келгенде, әдеби бағыттар мен әдістердің әр дәуірде туу, өзгеру, даму процесіне назар аударып, сол кезеңде өнімді еңбек еткен ақын-жазушының творчестволық жолын зерттейтін тарих саласының бүгінгі әдеби дамудың барысын бақылап, әр ақын-жазушының өнерпаздығын айқындайтын әдеби сын саласына қарсы қоюға еш болмайды. Өйткені олардың құяр арналар біреу, ол - әдебиеттану.

Бүгінгі әдебиет туралы да, өткен әдебиеттің тарихы жөнінде де қалам жебеп жүрген әдебиетшілерді айтпай-ақ қойғанда, тек қана бүгінгі жауынгер сынға араласып, әрбір көркем шығарманы социологиялық эстетикалық талдаудан биік деңгейде көтере баяндайтын сыншыны әдебиетші емес деуге, өткен ақын-жазушының шығармасының бүгінгі биік талап деңгейінде әңгімелеп көркемдік шеберліктің асу бермей отырған белестерін бүгінгі жазушыларға үлгі ететін, ой салатын арнамен талдайтын әдебиетшіні сыншы емес деуге болама?! Мәдени өркендеудің арқасында қазір ғылым-әдебиетшінің тұлғасы бар келбетімен көріне бастады.

Қазақ әдебиеттінің өркендеу барысында өнерпаздық мәселелерін жан-жақты мол сөз етіп, түйінді проблемаларды шешуге ат салысып отырған әдебиетшілердің мұндай жасағы бұрын-соңды болып көрген емес.

Қазақ әдебиеттануының осындай қарқынды өрлеуіне тек әдебиетшілердің еңбегі ғана емес, ақын-жазушылардың әдебиет мәселерін сарапқа салып отыру дәстүрі септігін тигізді. Әдеби съезд пленумда жасалған банядамалар мен жиын-тойлар сөйлеген сөздерді былай қойғанда, әдебиеттіміздің мәселелері мен бүгінгі өркендеуіміздің сыр- сипатына назар аударған талай еңбектер жарық көрді. М.Әуезовтың «Әр жылдар ойлары» (1959), «Уақыт және әдебиет» (1962), «Мысли разных лет» (по литературный тропам) (1962), «Абай Құнанбаев» (1970) деген ғылыми сын мақалаларымен монографиялық зерттеулерінің жинағы, С.Мұқановтың «Өсу жолдарымыз» (1960) атты сын мақалаларының жинағымен «Жарқын жұлдыздар» (1964), «Халық қазынасы» (1974) атты монографиясы, Ә.иәжібаевтың «Өмір және поэзия» (1962), «Қазақ драматургиясының дамуы және қалыптасуы», Т.Ахтановтың «Керуен», Т.Әлімқұловтың «Жұмбақ жан» (1971), Қ.Бекхожиннің «Дәстүр және жаңашылдық» (1969) атты еңбектерін әдебиеттанудың заңды олжасы, өнерпаздық байланыстың өнегелі жемістері.

Әдебиеттің өркендеуіне, оның әрбір шығармасына өз ой-өірісінің көлемінде пікір айтып, әдебиеттануға септігін тигізіп отыратын оқушы пікірлері бұл кезеңде едәуір эстетикалық биікке көтерілді. «Қазақ әдебиеті» газетінің он повесі туралы оқушылармен сырттай өткізген конферециясынан, сондай-ақ, анда-санда көрініп қалатын айтыс-мақалалардан қазақ әдебиеті оқырмандарының мәджениеті артып, эстетикалық талғамы ұштала түскендігін аңғарамыз. Бұл процесс әдебиеттануға социологиялық-эстетикалық талдауды тереңдете түсу қажеттігін аңғартса, екінші жағынан, жалпы оқушы қауымға әдебиеттанудың игі әсері тиіп, сыншылық ой-пікірлерін ұштауға, жүйелі баяндауға жетелегенін көрсетеді. Бір-бірімен сабақтасып жатқан егіз процесті бұдан былай да өркендей берері хақ.

Қазақ әдебиеттануыныңғ қарышты өркендеуі әдебиет тарихын жасаумен бүгінгі әдебиеттің даму бағытын айқындап отыратын сынға байланысты. Қазіргі таңда бұл салалар әдебиеттануда жетекшілік роль атқаруда.

Тарих пен сынның қарқынды өркендеуіне әсер еткен бірнеше өнерпаздық қажеттіліктер болды. Ең әуелі, бұл салалар бүгінгі күннің практикалық талап тілегін орындауға міндетті болды, содан үлкен арна тауып, қарышты қадаммен өркендеді. Орта меткпе оқушыларымен жоғары оқу орындары студенттеріне қазақ әдебиетінің тарихи жолдарынан тиянақты білім беру, өнерпаздық белестермен таныстыру, әдеби бағыттар мен стильдердің алмасу процесін түсіндіру, ертеде өткен дарын иелерінің сіңірген еңбегін қастерлеу, олар жасаған өнерпаздық дәстүрлердің озығын бүгінгі күннің кәдесіне жарату сияқты проблемаларды шешудің өзі әдебиеттанудың тарих саласын айрықша өркендетті. Практикалық мұқтаждық заман талабына айналды. Әдебиетшілердің бар творчестволық күш қуаты осы бағытқа аударылды.

Ал қазақ совет әдебиетінің қазіргі кездегі дамуы, көркемдік шеберліктің асуларын белгілеп, осы саладағы табыс пен кемшілікті, артық пен кемдікті сарапқа салып, әдебиет сынының әдеби процеске белсене араласуына арқау болды. Өскелең әдебиет өресі биік ой-пікірлерге арна болып, практикалық қажеттіліктерді орындау барысында әдебиет тарихы мен сынының өркедеуіне жағдай жасады.

Мектептердің тұрақты әдебиет оқулықтары мен хрестоматияларын жасау мәселесі, негізінен алғанда, 30-40 жылдары шешілгенмен де, бұл дәуір үшін де оларды толықтыру, педагогикалық өскелең талаптарға икемдеу процестері жүріп жатты. Мектеп оқулықтарының авторлары құрамының өзгеріске ұшырауы жалпы объективтік себептерге байланысты болатындығын кейбір қалыптасқан пікірлердің ішінара өзгертіліп, жетілдіріп отырғандығын ескерген уақытта, әдебиет тарихының жалпы арнасы ғылым жетістігіне сай қалыптасады. Сөйтіп, мектеп оқушылары Октябрь революциясына дейінгі және одан кейінгі қазақ әдебиетінің тарихын жүйелі оқуына мүмкіндік алды.

1948 жылы М.Әуезовтің басшылық етуімен «Қазақ әдебиеті тарихының» бірінші томы және 1949 жылы Қ.Жұмалиевтің редакциясымен шыққан «Қазақ совет әдебиеті тарихының очеркі» сияқты коллективтік еңбектерде, жеке авторлардың монографиялық зерттеулерінде марксистік методологияның принциптері қатаң сақталмауы, дөрекі социализмнің, «бірыңғай ағым» мен тартыссыздық теорияларының элементтері көрініп қалуы кейбір тарихи шындықтың сыры терең ашылмай, жамап-жасқау, боямалап көрсету ниетінің кездескені, ғылыми тұжырымдар мен қорытындылардың нақты зерттеулер мен дәлелденбеуі сияқты қате кемшіліктер болғаны белгілі. Қазақ әдебиетінің негізгі проблемаларына арналған 1959 жылғы ғылыми теориялық конференция қазақ әдебиеті дамуының дамуының аяғына тұсау салып, кедергі болып келе жатқан көп мәселелерді оңтайлы шешіп алуға жағдай жасады.

Қазақ халқының бай ауыз әдебиетін зерттеу, оны әлі де болса жүйелі түрде жинау, жариялау, насихаттау, басқа әдебиеттердегі үндес, әуендес жырлардың творчестволық байланысын тыңғылықтың тексеру, жанрлық өзгешеліктерін талдау, сөйтіп, қазақтың халықтық творчествосы мен советі мен фольклордың тарихын жасау міндеті айқындалып, қазақ әдебиеттануы ғылымының кең арнамен өркендеуіне мүмкіндік туды.

Ғылыми-теориялық конференцияның игілікті ықпалы аз жыл ішінде көріне бастады. Қазақ республикасының 40 жылдығына арналып шыққан «Қазақ совет әдебиеті тарихының очеркін» одақтық әдеби-ғылыми қауым жылы қабылдап, советтік әдебиеттануға қосылған үлкен үлес деп бағалады. Сөйтіп, қазақтың коллективтік сыншылдық ой-пікірі бүкілодақтық сахнаның табалдырығын аттады.

1960-1967 жылдар арасында қазақ әдебиеті тарихына арналған 6 томдық ғылыми еңбек жарық көріп, қалың көпшіліктің игілігіне айналды. Қазан төңкерісінің 50 жылдығына бағышталып «Қазақ әдебиеті тарихының» бірінші және үшінші томдарының орыс тіліне аударылып шығуы үлкен ғылыми табыс екені өзінен өзі түсінікті. Аз дүниеге келуі әдебиеттану ғылымының әбден қалыптасып, социологиялық-эстетикалық талдаудың өрелі биігіне көтерілгендігін аңғартады.

Әдебиет тарихын жасау проблемасы көптеген ғылыми-зерттеу еңбегінің жарық көруіне, әдебиетшілер жасағының құралуына байланысты шешілді. Қазақ әдебиеттану саласында бұған дейінгі еңбектердің бәрі де әдебиет тарихының ғылыми курсын жасау барысында түгейдей ескерілді, бұрын еленбей келе жатқан салалар бойынша зерттеулер жүргізілді және әдебиетшілердің бар творчесволық күші осы үлкен де абыройлы, сонымен қатар, аса жауапты іске бағышталды.

«Қазақ әдебиеті тарихының» бірінші томының бірінші кітабы (1960) қазақ халқының бай ауыз әдебиетінің өсіп-өркендеу, даму жолдарын зертеуге арналған. Бұл томда 1948 жылы шыққан еңбектің кейбір ұзын-ырғасы сақталғанмен, ғылыми-зерттеу методологиясы да, ауыз әдебиетін жүйелеу тәсілі де, әрбір үлгілерді талдау методикасы да бұрынғыдан әлдеқайда өзгеше және көптеген тың тараулар мен бөлімдер бар. Соның арасында қазақтың ауыз әдебиетінің өсіп-өркендеуі ғылыми жүйемен баяндалып, қалың оқушы қауымның кәдесіне жарап, жоғары мектептің негізгі оқулығына айналды.

Қазақ халқының ауыз әдебиеті туралы ғылымның даму жолдары, оның өркендеу барысы жайлы тарихнамалық тараудан да, ғылыми жүйеге салынып талданған тұрмыс-салт жырлары, айтыс өлеңдері мен жұмысшы фольклоры, тарихи үлгілерін оқып үйренуге, зертеуге талаптанғандардың бәрі толық мағлұмат алады.

Қазақ совет әдебиетінің басқа әдебиеттерден айрықша өзгешелігі – жазба әдебиеті мен ауыз әдебиетінің өзектесе, бір-біріне ықпал ете дамуы. Мұндай өнерпаздық құбылыстың сырын терең де байыптап зерттеу, оның себебін түсіндіру, аз жылда Одақтың көркемдік сахнасына емін-еркін шыққан әдебиеттің өркендеу арнасын аңғарту «Қазақ әдебиеті тарихының» бірінші томының екінші кітабының (1964) үлесіне тиген. Советтік фольклордың өркендеуі де, ол жөніндегі ғылымның өресі де қаға берісте қалмай, фольклор мен әдебиеттің және музыканың бір-біріне әсері, совет заманындағы ауыз әдебиеті үлгілерінің жанрлық сипаты, ақын, жырау, жыршылардың творчестволық өнерпаздығы тиянқаты зерттелген.

Кеңестік әдебиеттануда әр елдің фольклорлық мұрасын зерттеген еңбектер болғанымен де, өз әдебиетінің қосарлана, өзектесе даму процесін парықтау, оның тарихын жасау тәжірибесі қазақ әдебиеттану ғылымында тұңғыш жүзеге асып, елеулі жетістікке айналғанын айрықша атау шарт. Бұл ретте қазақ әдебиетшілерінің ғылыми - шығармашылық табыстарына бауырлас әдебиеттер, әсіресе, түркі тіліндегі әдебиеттер өкілдері жіті назар аударып отырғаны тағы бар.

Қорыта келгенде, қазақ әдебиетінде сыншыл ойлардың дамуына ұлы Абайдың сөз өнері жайлы айтқан өрелі ойлары әдеби сынды, кең өрістерге, бел-белестерге алып шығып, философиялық эстетикалық сыннан биік асуларына бет алғанын байқатты. Сынның дамуы қоғамдық ой-пікірлердің дамуымен тікелей байланысты болса, данышпан Абайдың өмірдің мәні, поэзияның қоғамдағы орны, сөз өнері жайлы айтқан өрнекті ойлары әдеби сынды да, көркейтіп, оған жаңаша сипат, көзқарас берді. Сөйтіп қазақ халқының сөз өнері жайлы ғасырлар бойы қалыптасқан талғам-түсінігі Абай арқылы үлкен електен өтіп, кемелденіп, толысып, жазбаша сипат ала бастады.