Жумагулова айша алгабековна
жүктеу/скачать 1,47 Mb. Pdf көрінісі
|
| қорғағандар жемқор болды», «Бала ма, байлық па?», «Сақ болыңыз, қаржы
пирамидасы!», «Бюджет қаржысы талан-таражға түскен», «Қомақты қаржы жымқырған», «Қаржы нарығындағы алаяқтық», «Теңге әлсіреді», «Теңге тағы тұрақсыз», «87 млн. теңге ұрлап, кредит жапқан», «Алпауыт өндіріс банкрот болды», «Жарықтың сөнуінен миллиондаған шығын келді», «Бюджет қаржысы суға сіңген құмдай жоқ болуда», «Ұрланған ақша», «Жеті ай жалақы көрмеген», «Қайран миллиардтар», т.б. Тұрмыс / тағдыр: «Мерекесіз мейрам», «Тастанды тағдыр», «Үй аламын деп алданғандар», «Кетеуі кеткен баспана», «Мүгедектер мұңы», «Арақтың азабы», «Тағдыр тартысы», «Келіннің қайғысы», «Қайғы жұтқан қария», «Бомж», «Арын таптаған ару», «Түрмеге түскім келмейді», «Тағдыр салды, мен көндім», «Құлдықта өткен өмір», «Қыз жылаған», «Тағдыр тәлкегі», «Шайқалған шаңырақ», «Махаббат та жылайды», «Альфонстың айласы», т.б. Жинақталған материал қазіргі телевизиялық бағдарламалардың қанды оқиғалар, зорлық-зомбылық, адамның физиологиялық қажеттіліктері (тамақ, физиологиялық ауытқу, тән қалауы), негативті сезімдері (қорқу, жек көру, т.б.) туралы айтылатын жағымсыз хабарларға толы екендігін айғақтайды. Адам биологиялық әрі әлеуметтік тіршілік иесі болғандықтан медиакеңістіктегі теріс, ұят, тұрпайы, тыйым салынған бағдарламалардың басым болуы физиологиялық қажеттіліктерді рухани дүниелерден артық көруге, сондай-ақ тұлғаны төмендететін, намысына тиетін дүниелерді қалыпты нәрсе санауға алып келеді. Р. Сыздық: «Тіл тек қатынас құралы ғана емес, ол эстетикалық та құрал. Тіл адамдарға бір-бірімен түсінісіп қою үшін ғана емес, әсемдік дүниені сезіну үшін де қажет, демек тіл арқылы бір-бірімізге жақсы әсер ету де көзделетіндіктен, экспрессиясы күшті сөздерді таңдау, сөздерді әсерлі етіп құрастыру, яғни тілдік көріктеу құралдарын танып, дұрыс жұмсау да тіл мәдениетінің бір пұшпағын құрайды», – дейді [90]. Демек, тіл арқылы адамдардың бір-біріне жақсы әсер етуі – мәдениеттіліктің белгісі. Бұл тұрғыдан келгенде медиа өндірушілерге үлкен лингвоэкологиялық жауапкершілік пен мәдениеттілікті сақтау керек деп ойлаймыз. Телеарналардағы «Сөздің шыны керек» (31 арна); «Кесір», «Астарлы ақиқат», «Дау-дамайсыз» (КТК); «Заң сөйлесін», «112», «Кеш қалмайық», «Пендеміз ғой», «Ұр, тоқпақ!», «Басты патруль» (Еуразия 1 арна); «Айна», «Шешімі бар», «Өмір иірімі» (Алматы), «Кім кінәлі?» (Астана) секілді бағдарламалардың тақырыптары мен мазмұндарынан оны көруші, тыңдаушы, қабылдаушы адамдар үшін теріс ықпал ететін негативті ақпараттың басым екенін айтуға болады: «Кереғар өмір», «Нақұрыс күнделігі» («Кесір» бағдарламасынан); «13 жасында ағасынан жүкті», «Лақтырған лото», «3 еркектен 4 бала» («Астарлы ақиқат» бағдарламасынан); «Ашудан туған ажал», «Әкесі мен қызын үйінде аяусыз өлтіріп кеткен қаныпезер кім?», «Құбыжық: өрімдей қызды кім және не үшін айуандықпен өлтірген?» («Заң сөйлесін» бағдарламасынан); «Әкімдіктер жаға жыртысып жатыр», «36 жастағы ер 52 адам өзінің туысын аңшы мылтығымен атып өлтірді» («112» бағдарламасынан). Тіпті телеарналардағы түрлі телехикаялардың атауларының өзі жағымсыз сезім қалыптастырады: «Жаза», «Қара ниет» («Астана» арнасы); «Шытынаған тағдыр» («Qazaqstan» арнасы), «Азулылар әулеті» (7 арна), т.б. Мұның бәрі адам санасында мейірім, жақсылық, адамгершілік, кешірім секілді жақсы қасиеттердің ізін өшіріп, олардың орнына зұлымдық, ашу, ыза, кек, өшпенділік, қорқыныш, жабырқау, сенімсіздік сезімдерін ұялатады, адам әрекеттерінің айтып білгісіз істерін арттырады: негативті энергетикаға толған адам өзі де теріс эмоционалды стимулдардың таратушысы болады. Ал оның салдары туралы А.В. Пузырев былай дейді: «кеңістікке теріс ойларды, теріс бояулы сөздерді жіберу арқылы біз өзімізді әлсіретеміз, өз-өзімізді жою әрекетін таңдаймыз, өздігімізден жойылу амалына белсене атсалысамыз, оны өзіміз сезбейміз де» [91]. Негативті ақпараттар – жағымсыз эмоция тудыратын тітіркендіргіш күштер. Ә. Алдамұратов: «Мұндай тітіркендіргіштің әсерінің күштілігі сондай, олар адамның денесіне, жүйке жүйесіне, психикасына да әсер етіп, сезімдік- эмоциялық жағдайын шиеленістіреді. Стрестік жағдай адамның мінез-құлқына да әсер етіп, қалыпты жағдайларды ауытқуға ұшыратады, ол бей-берекет қимыл-қозғалыстар жасайды. Адамның психикалық процестері қабылдау мен ес, зейін әдеттен тыс қателіктер жібереді. Адам ашушаң, қызба болады. Мұндай күй адамның ақыл-ойын, күш-қуатын қожыратып, оған теріс ықпал етеді», - деген пікір айтады [92]. Эмотивтік лингвоэкологияның орыс тіл біліміндегі көрнекті өкілі В.И. Шаховский бұндай негативтің адамдарда эмоционалды қарсылық тудыратынын айта келіп: «бейсаналық деңгейде трансформация / мутация үдерістері жүзеге асады, яғни тілдік тұлғаның психотиптік және лингвистикалық тұтастығын бұзады. Социум өзінің өнегелік-этикалық нормаларын өзі төмендетіп жатыр. Массмедиалды әрекеттің, оның бейнелері мен мәтіндерінің, социумның вербалды және бейвербалды әрекетінің нәтижесінде «басқа тілдік тұлға» қалыптасып жатыр» деген пікір айтады [93]. Эмоцияларды сананы жігерлендіретін негізгі қозғағыш күш десек, қазіргі ресми ақпараттардың мәтіндерінде ғылым, білім, спорт, өнеркәсіптегі жетістіктер, т.б. секілді адамды алға талпындыратын жаңалықтардың өте аз берілуі қоғамның рухани деңгейін төмендетіп жатыр. Тілдік тұлғалардың тілдік санасында оң психологиялық өрістің орнына вербалданған ақпарат арқылы негізгі құндылықтар жөніндегі теріс ассоциациялар қалыптасып келеді. П.К. Анохин: «Жағымды эмоция барынша өнімді жұмыс істеуге жағдай жасайды, ол адамға керемет күш-қуат береді, мұндайда адам шаршап-шалдығу дегенді білмей, күндіз-түні жұмыс істей алады. Ал жағымсыз эмоциялар адамның жан дүниесіне, сондай-ақ ішкі секреция бездері мен вегетация қызметтеріне әрқилы әсер ете отырып, физиологиялық үдерістердің бұзылуына әкеп соқтырады. Мұндай әсерлер белгілі бір дәрежеде ішкі ағзалардың да (жүректің, асқазанның, ішектің) қызметін бұза алады», - деп тұжырымдайды [94]. 53 Теріс эмоция тудыратын ақпарат адамға оның сана арналары мен психикасының бейсаналы механизмдері арқылы әсер етеді. Тілдің таңбалық қызметі адамның психосферасы арқылы жүзеге асып, соның көмегімен әлем бейнесі қалыптасады, психосоматикалық құбылыстар, көптеген физикалық және психикалық сырқаттардың себебі түсіндіріледі. Сөзіміз дәлелді болу үшін А. есімді медиа тұтынушының өз Инстаграм парақшасында қалдырған жазбасын ұсынамыз. Жаңалықтардан американдық полиция қызметкерінің қара нәсілді адамды өлтіргені туралы бейнехабарды көрген А. осы негативті хабардан кейін өзін жайсыз сезініп, бірден қатты басы ауыра бастағаны туралы жазады. Бұл жайсыз хабардың әсер еткені соншалық, ол екі күн бойы орнынан тұра алмаған. Ол бұдан былай мұндай негативті хабарларды қарамайтынын жазады (6-сурет). Сурет 6 – А. есімді медиа тұтынушының негативті хабардан алған әсері Сөздің адам денсаулығына әсерін биологтар, физиологтар мен психоневрологтар дәлелдеп келеді. Тіпті П.П. Гаряев бастаған генетиктер адам қабылдаған ақпараттың оның толқынды генінде жазылатынын, әрбір сөздің адам әрекетінде көрініс табатын генетикалық бағдарлама құрайтынын, яғни сөздің ДНҚ-ға әсері туралы зерттейді. ДНҚ-дағы молекулалар ақпараттарды электромагниттік толқындар арқылы алмастырып отырады. Мұны доктор К. Бакстер былай түсіндіреді: «Адам денесінен ДНҚ-ны алып, бақылау жасалатын адамға әртүрлі эмоциялық ақпараттар беріледі. Нәтижесінде адам 54 эмоциялық әсерленуге өте қатты берілген кезде оның денесінен алынған ДНҚ да тап сондай күшті электромагниттік әсерлерге ұшырап отырады. Бір таңғаларлығы, ДНҚ-ны эксперимент жасалатын адамнан қанша алыстатсақ та әсерлену сол қалпы сақталады» [95]. Лингвоэкология адамның психосферасының қауіпсіздігін қамтамасыз ететін, яғни оның психикалық, кейін физикалық денсаулығының бұзылуына әкелетін тілдік ортаның деструктивті ықпалын болдырмайтын қажетті тетіктерді қалыптастыруды көздейді. Психофизикалық ықпал дегеніміз – ақпараттық немесе энергиялық табиғаттың рухани, психологиялық және физикалық факторларының биожүйелердегі рухани, мәдени, психикалық, физикалық, физиологиялық және химиялық үдерістерге әдейі, мақсатты түрде немесе байқаусызда жасалған ықпалдардың жүйесі. Зерттеушілер медиакеңістіктегі негативті ақпараттар ағынының әсерінен тілдік тұлғада «катастрофалық ойлаудың» қалыптасатынын айтады. Телеарналардан берілетін жаңалықтарда оқыс оқиғаларды жай ғана хабарлап қоймай, оның қалай орын алғаны, адам өлімі болған жағдайда оның қалай өлтірілгені толыққанды сипатталып беріледі. Мысалы «КТК» телеарнасынан «Малша бауыздаған» деген тақырыппен берілген жаңалық мәтіні мынадай: жүктеу/скачать 1,47 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|