К., Искакова Ж. М

56 
 
ӘЗІРБАЙЖАН ӘДЕБИЕТІ 
 
 
Әзірбайжан  тілі  түркі  тілдерінің  оғыз  тобына  жатады.  Оғыз  тілі 
аймақта  XI-XII  ғасырлардан  бастап  Орта  Азиядан  түркі  тілдес 
тайпалардың келуімен пайда болды. Иранда пайда болғаннан кейін екі жүз 
жыл бойы оғыздар тек  ауызша әдебиетке ие болды. Кейінірек әзірбайжан 
халқының құрамына кірген оғыз тайпаларының эпикалық ескерткіші Орта 
Азияда пайда болған Қорқыт атасының батырлық эпосы болып табылады, 
бірақ шамамен Әзірбайжан аумағында қалыптасты, онда оғыздар жинақы 
өмір сүрді. IX ғасырдан бастап қалыптасқан эпостың жалпы қабылданған 
мәтіні тек XV ғасырда ғана жасалды. 
Әзірбайжан әдеби тілі негізінен оғыз және қыпшақ тайпалық тілдері 
негізінде  дамыды,  алайда  араб  және  парсы  тілдері  үлкен  әсер  етті. 
Әзірбайжандық әдеби тілдің араб-парсы лексикасымен қанығуы оны халық 
ауызынан берді. XIII ғасырдың моңғол шапқыншылықтарымен Бірге өткен 
кезеңде  басталған  Әзірбайжанды  түркі  тілімен  байланыстыру  процесі 
күшейе  түсуде;  XV  ғасырдың  соңына  қарай  ол  түркі  тобының  өз  тілімен 
әзірбайжан  халқының  пайда  болуына  алып  келді.  Жазбаша,  классикалық 
Әзірбайжан әдебиеті моңғол шапқыншылығынан кейін басталып, Сефевид 
әулеті  Иранда  өзінің  үстемдігін  орнатқаннан  кейін  XVI  ғасырда  дами 
бастады.  Әзірбайжан  әдебиеті  парсы  әдебиетінің  күшті  ықпалымен 
дамыды  және  Әзірбайжан-түркі  тілінде  жазған  авторлар  әдетте  екі  тілде 
болды. 
Әзірбайжан  әдебиетінің  тарихы  XIII  ғасырдан  басталады. 
Әзірбайжандық  жазба  әдебиет  XIV-XV  ғасырларда  пайда  болды. 
«Ираника»  энциклопедиясы  алғашқы  әзірбайжан  ақыны  Иззеддин 
Гасаноглу (XIII-XIV ғғ.) және Насими (XIV-XV ғғ.) деп атайды. 
XIV-XVIII  ғасырлар  әдебиеті.  Түркі-әзірбайжан  тіліндегі  әдебиет 
(әзірбайжан  тілінің  атауы  әлі  пайдаланылмады),  ол  әлі  де  жалпы  түрік 
сипатында  болған,  XIV-XV  ғасырларда  қалыптасты.  ХІІІ-XIV  ғғ. 
аралығында Хорасанда өмір сүрген Ғасаноғлы Иззеддин түркі тілінде өлең 
жазған  алғашқы  ақын  болды.  Гасаноғлы  Әзірбайжан  түріктерінің 
әдебиетінің  негізін  қалаушы  болып  саналады.  Түрік-әзірбайжан  тіліндегі 
ең ерте мәтіндер ескі-Осман әдебиетінің бөлігі болып саналады. 
Әзірбайжандық поэзияны дамытуда XIV-XV ғасырларда өмір сүрген, 
әзірбайжандық жазба поэзияның дәстүрінің негізін қалаушы, түркі ақыны 
деп саналатын Имадеддин Насими ерекше рөл атқарды. Біз Сирия Алеппо 
қаласында азап шеккен өлімді қабылдадық. Оның замандасы Бурханеддин 
Гази Ахмед Шығыс Анатолий болды. Юсиф Маддах «Варга және Гюльша» 

57 
 
түрік  эпикалық  поэмасын  жазды.  Хагиги  лақап  атпен  әзірбайжандық 
лирикалық  поэмаларды  қара-Коюнлу  Джаханшах  мемлекетінің  Сұлтан, 
сондай-ақ Ақ АҚ Ақ-Коюнлу Сұлтан Ягуб мемлекетінің билеушісіне арнап 
жазды.  Сондай-ақ,  Сұлтан  Ягубқа  Хатаи  Тебризидің  «Юсуф  ва  Зулейха» 
поэмасы арналады. 
Әзірбайжан  аумағында  тұратын  авторлардың  арасында  «Дахнаме» 
(«Он  хат»)  поэмасының  авторы,  Хатаи  ақындық  бүркеншік  атпен  жазған 
Шах  Исмаилдың  сефевидтер  әулетінің  негізін  қалаушы.  Оның  ауласында 
Хабиби «Ақындар патшасы»  деп аталады.  
Сол кезеңде Иракта Азербайжан, парсы және араб тілдерінде бірдей 
талғампаз  жазылған  көрнекті  Әзірбайжан  және  Түрік-Осман  ақыны 
Физули өмір сүрді және жасады. 
 
Измаиль I 
XIX  ғасырда  Әзірбайжанның  аумағы  Ресей 
империясының  құрамына  кірді,  бұл  жергілікті  халықты 
парсы  дәстүрінен  үзіп,  оны  орыс-еуропалық,  ұлттық 
және  реалистік-зайырлы  сарындарға  алып  келді.  Осы 
кезеңде  Ғасым-бек  Зәкір(1784-1857),  Сеид  Абульгасем 
Невати,  Сеид  Азим  Ширвани,  Хуршидбану  Натаван, 
Аббасғұлу Ага Бакиханов, Мирза Шафи Вазех, Исмаил-бек Гуткашынлы, 
Жалил  Мамедкулизаде  жасаған.  Осы  кезеңде  Молла  Панах  Вагифтің 
шығармаларының  ықпалымен  өскен  сыншыл-реалистік  сатира  өкілі 
Гасым-бек  Закир  Карабах  әдеби  ортада  поэтикалық  даму  бағытын 
анықтайды.  Бірқатар  прозалық  шығармалардың  авторы  Сұлтан  Меджид 
Ганизаде  болды.  Ол  «Ұстаз  мақтанышы»,  «Невест  Ожерелье»,  «Алла 
Диваны», «Гурбан байрамы» және т.б. публицистикалық әңгімеге жатады. 
Кейбір  прозалық  туындылар  жазушы  Магомет  Таги  Сидганың  қаламына 
тиесілі. 
 
 

жүктеу/скачать 0,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: