К. Жаңабеков Г. К. Жаңабекова Жануарлар морфологиясы жəне латын терминологиясы

---

50
құрайтын, оның негізгі еріткіш ортасы. Жасуша протоплазмасының 

күрамына су екі түрлі болып енеді. Олар: бос су жəне байланысқан су. Бос су

протоплазмадағы еріткіш ортаның қызмеұлпа атқарады. Жануарлар 
организмдеріндегі барлық биохимиялық реакциялар сулы еріұлпаді ортада
жүреді. Ал байланысқан судың протоплазмадағы мөлшері организм 
үлпаларьшың түрлеріне мен олардың физиологиялық жағдайына баланысты
əр түрлі (5 -тен 80% дейін) болады. Байланысқан су органикалық 
макромолекулалармен сутектік байланыс арқылы жабысып, олардың сыртқы
сольватты қабықшаларын құрайды. Протоплазма құрамында минералды 


заттардан тұз, көмір, күкірт жəне фосфор қышқылдарының тұздары
кездеседі. Олар еріұлпаді түрінде жасушадағы осмостық қысымды, 
қышкылдық-сілтілік
тепе-тендікті 
бір
қалыпты

ұстап
тұрып,

протоплазмадағы ортаның реакциясын анықтайды жəне оның коллоидтық
жағдайына əсерін тигізеді. Минералды заттар күрделі органикалық 
қосылыстардың, мысалы фосфопротеидтің құрамына да кіреді.
Жасуша

протоплазмасы

күрделі

органикалық

қосылыстар 
мен
минералды заттардың еріұлпадісі болғандықтан, ол қоймалжың еріұлпаді 

түрінде болады. Оның тығыздығы 1,09-1,06 -ға, жарықгы сындырғыш

көрсеткіші 1,4 -ке тең. 


Жасуша теориясы. Жасушалардың қүрылысы, дамуы, тіршілігі,
маңызы туралы 150 жылдан астам мерзім ішінде жинақталған мол ғылыми 
мəліметтер Т.Шванн ашқан жасуша теориясын толықтырып, оның негізгі
қағидаларын төмендегідей етіп баяндауға мүмкіндік береді: 
І.Жасуша — тірі материяның ең ұсақ құрылымдық бірлігі. Барлық
организмдер жасушалары, олардың өзіндік ерекшеліктеріне қарамастан, 
құрылысы жағынан бір-біріне ұқсас жəне олар бөліну арқылы көбейеді.
2. Жасуша — тірі материяның негізгі құрылымдық түрі. Бірақ, тірі 
табиғатта жасушадан басқа да тірі материяның кұрылымдык түрлері
кездеседі. Оларға: жасушаға дейінгі құрылымдық түрлер (бактериофагтер, 
вирустар,
бактериялар), 
көпжасушалы
организмдердегі 
жасушалар
туындылары — бейжасушалық қүрылымдар (симпласттар, синцитийлер) 
жəне жасушалар өнімдері — жасушааралық заттар жатады.
3.Жасуша — органикалық табиғаттың белгілі даму сатысында, оның 
қарапайым түрлерінен (органикалық заттар молекулаларынан) пайда болып,
ұзақ тарихи даму (филогенез) нəтижесінде күрделі кұрылысты құрылымға 
айналды.
4. Даму, жетілу, белгілі ортаға бейімделу кезеңдерінде көпжасушалы 
организмнің жасушаларында түрлі өзгерістер пайда болып, олар жаңа
тіршілік қасиеттеріне ие болады жəне күрделі сапалық деңгейге көтеріледі. 
Аталған працестер, жасушалардың жеке даму тарихымен (онтогенез) тікелей
байланыста іс жүзіне асады. Жасуша онтогенезі организм онтогенезіне 
байланысты жəне оған бағынады.
5.Жасуша 
—
көпжасушалы 

организмнің

құрылымдық 
бөлігі
болғандықтан, оның дамуы, пішіні, қызметі организмге тікелей байланысты. 

---

51
Организмнің тіршілік жағдайын жəне мүшелерінің атқаратын қызметтерін 

оны
құрайтын 

барлық
жасушалардың 
тіршілік
жағдайлары 
мен
қызметтерінің жиынтығы деп қарастыруға болмайды. Организмнің тіршілік 

жағдайы мен мүшелерінің атқаратын қызметтері организм жасушаларының

өзара əсері нəтижесінде пайда болған жаңа құбылыс. 
6.Тірі табиғаттағы жасушалық құрылыстың пайда болуы, көпжасушалы
өсімдіктер мен жануарлар организмдерінің эволюциялық дамуына əсерін 
тигізді. Ал организмнің жасушаларға бөлінуі, жасушалар жарғақгары беттері
ауданының ұлғаюына, организмдегі зат алмасу процесі мен оның тіршілік 
жағдайының күшеюіне, жасушалардың жетіліп мамандануы мен организмнің
тіршілік ортасына бейімделуіне зор ықпал етті. Органикалық дүние 
эволюциясының дамуы, өсімдіктер мен жануарлардың өсуі жəне олардың
жаңа тіршілік орталарын меңгеруі, организмнің жасушалық құрылысымен 
тікелей байланысты. Жасушалық құрылыстың арқасында организмдегі
қызмеұлпа тоқтатып ескірген, жасушалар жас жасушалармен тұрақты түрде 
айырбасталып түрады.

жүктеу/скачать 3,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: