К. М. Абишева, С. К. Омарова

34 
 
словообразования  большие  массивы  или  системы  слов»  -  деген  пікірі 
кездеседі [3; 99-100]. 
Тілдегі  сөздердің  лексикалық  және  грамматикалық  мағыналары 
шындық  болмыспен  тығыз  байланыса  отыра,  лексикалық  және 
грамматикалық  категорияларға  ұласса,  бұлардың  түп  негізінде 
ұғымдық  категория,  оны  жүзеге  асырушы  аса  абстракты,  жалпылама 
мағынаға ие семантикалық категория жатыр деген тұжырымға келеміз. 
Мәселен,  зат,  қимыл,  қалып,  сан  және  т.б.  логикалық  дербес 
семантикалық  категориялардың  ұғымдық  негізі  бар  деп  есептейміз. 
Ұғымдық  негізді  тіл  элементтері  мағыналық  белгілер  жиынтығы 
негізінде  семантикалық  категорияға  ұласып,  олардың  тілдік 
формаларымен  көрініс  табуы  грамматикалық  ұғымнан  грамматикалық 
категорияға  ауысады  деп  санаймыз.  Бұл  байланыстардың  өту  кезеңін 
сызба түрінде былайша көрсетуге болады. 
 
ұғымдық категория → семантикалық категория → 
грамматикалық ұғым → грамматикалық категория 
 
Зат  есімдердің  ішкі  мағыналық  топтарын  тыңғылықты  зерттеген 
ғалымдар  денотаттық және  сигнификаттық мағыналар  компоненттерін 
өзара  салыстырып,  осылардың  негізінде  жалқы  және  жалпы,  деректі 
және  дерексіз,  белгілі  және  белгісіз  заттардың  айырмашылықтарын, 
ұқсастықтарын  ажыратуға  ұмтылыс  жасаған.  Ғалымдар  жалқы 
есімдерде  сигнификаттық  мағына  компоненттері  болмайды,  олар  тек 
денотаттық мағына компоненттерінен ғана тұрады деген пікір айтады. 
Осы  мәселе  бойынша,  В.П.Нерознак  «Заметки  об  этимологии 
имени собственного» мақаласында жалқы есімдерді ажыратушы негізгі 
қасиеттерінің  бірі  –денотаттық  мағынасының  бар  болуы  да, 
сигнификатының  болмауы  ескертетін  жағдай  деген  пікірі  кездеседі 
[4;85]. 
Ғалым  А.А.Уфимцева    жалқы  есімдердің  негізгі  ажыратушы 
белгілері  болып  олардың  мағыналарының  денотативті  сипаты 
есептеледі  де,  белгі  нысаны,  дыбысталуы    тікелей  ұғымнан  өтіп, 
белгіленетін  затпен,  нысанмен  сәйкестенеді  десе,  жалпы  есімді 
сөздердің  бұл  категориясының  негізгі  ерекшелігі,  белгінің  екі 
қызметіне  яғни  ұғымды  жинақтайтын,  сигнификативті  және  заттар 
класының  атауын  ажыратушы,  номинативті  қызметке  бірдей  ие  деген 
[5;74-78]. 
Ғалым  Н.Д.Арутюнова  «Предложение  и  его  смысл»  (1976) 
еңбегінде жалқы есімдер референция қасиетіне өте сирек ие бола тұра, 
дейктикалық  сөздер  тәрізді  семантикадан  кем.  Өздігінен  белгілі  бір 
объективті  хабарды бере алмайды десе, жалпы есімдер жайлы: «Слова 
этого  разряда  обладают  полной  семантической  структурой, 
складывающейся  из  некоторого  понятия  (коннотоции  по  Дж.Миллю, 

35 
 
смысла  по  Г.Фреге,  сигнификата,  десигната,  концепта)»,  -  деп 
анықтайды [6;327]. 
Н.Д.Арутюнованың «Предложение и его смысл» (1976) еңбегінде 
жалқы  және  жалпы  есімдердің  мағыналық,  қызметтік  ерекшіліктеріне 
тоқталады.  Ол  өзінің  еңбегінде:  «Собственные  имена,  подобно 
дейктическим  словам,  семантически  ущербны.  Собстенное  имя  не 
переводится и не перифразируется….. Имена нарицательные обладают 
полной  семантической  структурой,  складывающейся  из  некоторого 
понятия…», - деп сипаттаған [6;326-327]. 
«Имя нарицательное и собственное» атпен орыс зерттеушілерінің 
мақалалар  жинағы  (1978)  да  басылып  шықты.  Бұл  жинақтағы  ғалым 
А.В.Суперанскаяның  «Тілдің  лексикалық  жүйесіндегі  жалқы  және 
жалпы  есімдер»  атты  мақаласында:  «Из  всех  признаков,  на  основе 
которых  может  быть  проведено  различение  собственных  и 
нарицательных  имен,  мы  выделяем  два:  определенность  - 
неопределенность  объекта  и  наличие  -  отсутствие  коннотации 
(сообщать), т.е. связи с понятием как логической категорией (а не как с 
представлением  о  том,  что  есть  данный  объект  –  энциклопедическая 
информация  слова,  его  обозначающего)»  –  деген    пікірін  білдіріп, 
жалпы есім хабарлап (коннотирует) тұрғанымен белгілі объектіні қажет 
етпейді  десе,  жалқы  есім,  керісінше  ,  хабарламайды  (не  коннотирует), 
бірақ белгілі объектіге беріледі деген [7; 59]. 
Ал  А.В.Суперанская    жалқы  және  жалпы  есімдерді    барлық 
белгілерінің  ішінен  ажыратуға  негіз  етіп,  екі  белгіні:  объектінің 
белгілігі - белгісіздігі және коннотацияның (хабарлау) болуы - болмауы 
яғни логикалық категория тәрізді ұғыммен байланысын бөліп көрсетуге 
болады    деген  [23;39].  Ол  осы  еңбегінде:  «Имя  нарицательное 
коннотирует  и  не  требует  определенности  объекта,  а  имя  собственное 
не  коннотирует  и  дается    вполне  определенному  объекту»,-  деп 
түсіндірген [7;59-60]. 
Сөз  семантикасы  жайлы  елеулі  пікір  айтқан  қазақ  ғалымы  
М.Оразов  орыс  тіл  білімі  зерттеушілердің  көзқарастарына,  пікірлеріне 
шолу  жасап,  жалқы  есімдер  жеке  заттың  не  процестің  атауы  ретінде 
қолданылғанымен, белгілі бір затты көрсеткенімен, оның мағынасында 
да  белгілі  дәрежеде  жалпылау  болатынын  аңғарған.  Ол  жалқы 
есімдерді  сөз  деп,  ер  адамдарға,  әйелдерге,  қыздарға  қойылатын 
аттардың  арасындағы  мағыналық  ерекшеліктерін  ажыратқан.  Қыз 
аттарының  мағынасында  нәзіктік,  сұлулық  т.б.  білдіретін  мағыналық 
реңк бар десе, ер атауларында батырлықты күштілікті, өжеттілікті, 

жүктеу/скачать 2,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: