К. М. Абишева, С. К. Омарова
жүктеу/скачать 2,13 Mb. Pdf көрінісі
|
| басындай білетін, анадан туғалы теңіз кешіп, тар сүйретіп жүрген
кісілер. Келесі "Ол біздің баламыз ғой, мектеп бітірген" телінбе компонентті іргелес салалас құрмалас сөйлемін де "Ол біздің мектеп бітірген баламыз ғой" сөйлемі түрінде беруге болады. Айтайын дегеніміз телінбе құрылымның орнын ауыстырған кезде сөйлемнің логикалық тұрғыдан мазмұны ешқандай өзгеріске ұшырамайды, ой бөлшектенбей, толық жеткізіледі. Сөйлемнің мазмұны сақталғанмен, синтаксистік құрылысы өзгеріп, ол телінбе компонентті іргелес құрмалас сөйлем болудан қалады. Алайда кез-келген телінбе компонентті іргелес салалас сөйлемнің құрамындағы телінбе құрылымның орнын ауыстырға болмайды. Ондай өзгеріске келмейтін сөйлемдер де бар. Телінбе компонент тұрлаусыз сөйлем мүшесі қалпында жұмсалып, анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш қызметін атқарды. Мысалы: Екеуміздегі сауын сиырлардың саны бірдей, жүз елуден (Мұратбеков). Бұл сөйлемдегі "жүз елуден" телінбе құрылымы анықтауыш қызметін атқарып тұрса, "Ойын көріп, сергіп-серпілген күнім болды ма, қайта өзің менен ұрланып кино көрер едің, онда да айында, жылында" (Бөкеев) сөйлеміндегі "онда да айында, жылында" телінбе құрылымы пысықтауыш, ал "Мен оны жиі көремін, сұлу қызды" дегендегі "сұлу қызды" телінбе компонент толықтауыш қызметінде жұмсалған. Қорыта айтқанда, телінбе компонентті іргелес салалас құрмалас сөйлем – семантикасы мен грамматикалық құрылысы жағынан ерекшеленетін іргелестің түрі. Оны ерекше ететін ойдың сегменттелуі мен үнемдеу құбылысы арқылы жасалатын толымсыз құрылым. Толымсыз құрылым түрінде жасалған телінбе компонент өзіндік интонациялық мәнге ие және оған екі негізді сөйлемнің семантикасын анықтайтын, пысықтайтын, толықтыратын қасиет тән. Қазақ тіліндегі телінбе компонентті іргелес салалас құрмалас сөйлем туралы жалпы тілде мәліметтер өте аз, сондықтан оның лингвистикалық табиғатын зерттеп-зерделеу, қаншалықты жиі қолданылатынын анықтау өзекті мәселеге айналып отыр. 152 Пайдаланылған әдебиеттер 1. Богданов В.В. Семантико-синтаксическая организация предложения. -Ленинград: Издательство Ленинградского университета, 1977. – 200 с. 2. Аташев С.М. Қазіргі қазақ тіліндегі сөйлемнің актуальды мүшеленуі: филол. ғыл. канд….. дисс. -Алматы, 1995. – 143 б. 3. Кобозева И.М. Лингвистическая семантика. -Москва: Эдиториал УРСС, 2000. – 352 с. 4. Падучева Е.В. Высказывание и его соотнесенность с действительностью. -Москва: Наука, 1985. – 272 с. 5. Қалыбаева А.Б. Актуальное членение предложения в русском и кыргызском языках: автореф……канд. филол. наук. – Бишкек, 1996. – 19 с. 6. Сағындықұлы Б. Тең дәрежелік қатынастағы тілдік бірліктер: филол. ғыл. док. …. авторефераты. –Алматы, 2004.-49б. 7. Нуруев Т. Неопределенно-личные предложения в киргизском языке: дисс….. канд. филол. наук. –Фрунзе, 1989. – 158с. 8. Бектуров М.С. Русские безличные предложения и их эквиваленты в казахском языке: автореф….канд. филол. наук. –Алматы, 1966. – 22 с. 9. Капасова Д.А. Семантика и структура лично-субъектных предложений казахского и русского языков: автореф….канд. филол. наук. -Алматы, 2002. – 21 с. 10. Бадагулова Г.М. Взаимосвязь определенно-личности и побудительной модальности в русс. и каз. языках: дисс….. канд. филол. наук. -Алма-Ата, 1986. – 154 с. 153 11. Сабитова З.К. Оппозиция личности – безличности предложения в русском языке // Русский.язык: исторические судьбы и современность: ІІ Межд. конгресс исследователей русского языка. -Москва: Издательство Московского университета, 2004. – С.323-324. 12. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. – Астана: 2002. 13. Андреев Н.Д.Языковые стили и подъязыки в устной речи. – Горький: 1968. 14. Большая советская энциклопедия. – М.: Советская энциклопедия,1978. 15. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1971. жүктеу/скачать 2,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|