К. У. Сулейманова

 
Патогенезі.Қойлардың  псороптозы  кезінде  басқада  саркоптоидозды 
аурулардағы  секілді,  патогенезі  кенелердің  токсинді  және  механикалық 
әсерінен  және  қасу  нәтежиесінен  теріде  пайда  болатын  екіншілік  қабыну 
үрдістерінен  жинақталады.Зақымдалудың  біріншілік  ошақтары  жауырын, 
желке, бел, арқа аумақтарында таралады, яғни, атмосфералық шөгінділердің 
әсерінен  айтарлықтай ұшыраған және біркелкі  жүн  қабатты  орындарда.  Бұл 
жерлерде  кенелердің  көбеюі  мен  енуі  үшін  қолайлы  жағыдайлар  құрылады. 
Кенелердің  парзиттелген  орындарында  гиперемия,  зақымдалған  тері 
бөлігінің  ісінуі  және  қабынуы  туындайды.  Үрдіс  терінің  үрпі  қабатының 
және  эпидермистіңжасушалық-серозды  инфильтрациясының  нәтежиесінде 
папулалардың  түзілуімен  сүйемелденеді.    Олардағы  серозды  сұйықтықтың 
жиналу  шегіне  қарай,  папулалар  везикулаларға  айналады.  Ірің  микрофлора 
енген кезде, соңғылары пустулаға түрленеді. Везикула мен папуланың бұзылу 
шегі  бойынша  (қасу  нәтежиесінде),  теріге  лимфа,  қабынған  экссудат 
таралады,  ол  кеуіп,  алғашында  сұрғылт  –  сары  қышымаларға  немесе 
қабықшаларға,  кейін  қабықтың  тығыз  әр  түрлі  жуандығына  және 
консистенциясына айналады. Зақымдалған бөліктерде патологиялық үрдістің 
дамуына  байланысты  түбіті  түседі,  тері  серпімділігін  жоғалтады, 
қатпарланады,  жуанданады,  қатқылданады  және  сызаттанады.  Үрдіс  ұзақ 
ылғалды  ауа  райы  кезінде  жеке  жануарларда  суланған  экзема  сипатына  ие 

 
 
171 
болады.  Инфазиялық  үрдісі  алғашында  ошаты  сипатта  болады.  Ары  қарай 
кененің қоректену аумағының жаңа орындарға ену шегі бойынша зақымдалу 
кеңейеді,  дененің  әр  түрлі  бөліктерінде  жаңа  ошақар  туындайды.  Қарусыз 
қалған  кездерде,  әсіресе  әсіз  қойларда  көптеген  ошақтардың  бірігуінен 
дененің  айтарлықтайбеті  тартылып  қалады.  Аурудың  генералзденген 
формасы  кезінде,  тері  үсті  арқылы  токсинді  өнімдердің  организімге 
қарқынды  сіңу  нәтежиесінде  терінің  физиологиялық  функциясы  бұзылады. 
Ауру  жануарларда  лейкоцитоз,  эозонофиля  білінеді,  гемоглабиннің  мөлшері 
төмендейді, басқада гемодинамикалық жылжулар болады. 
Аурудың  белгілері:Аурудың  бірінші,  ары  қарайғы  және  тұрақты 
белгілері қышу болып табылады. Жануарлар қышыған бөліктерді аяқтарымен 
қасиды, тістерімен кеміреді, қатты заттарға уқаланады. Зақымдалу ошақтары 
«сойыс»  бойынша    -  жабағыланған  ылғалды  жүнді  бөліктерде  жеңіл 
анықталады.  Ары  қарай  жүн  осындай  бөліктерде,  шашты  буылтықтармен 
байланысын  үзіп,  жүн  беткейінде  байламдар  түрінде  жоғарлайды;  ұстаған 
кезде  олар  жеңіл  қабатталады  және  өздігінен  түседі.  Аурудың  даму  шамасы 
бойынша қышу аллергиялық сипатқа ие болуы мүмкін, және қойлар кене жоқ 
сау  бөліктерді  қасиды.Қышу  түнде,  жаңбырдан  кейін  және  құбылмалы  ауа 
райында  күшейеді  (149-сурет).  Қарқынды  зақымдалу  кезінде,  терде 
патологиялық  өзгерісі  бар  кең  жүнсіз  бөліктері  тұзіледі.  Жануарлардың 
жағыдайы нашарлайды, серпінді арықтау дамиды, және жеткіліксіз қоректену 
кезінде  өлім  түседі.  Жазды  қырқылған  қойларда  псороптозды  үрдіс  өшеді, 
тері  патологиялық  түзілулерден  тазарады,  жаңажүннің  өсуі  байқалады. 
Сауығу  көріністері  құрылады.  Бірақ,  осы  уақыттарда  да  жануарлар  қышуды 
сезінеді,  әсіресе  жаңбырдан  кейін.  Олар  кене  бүркемеленген  жерлерді 
қасиды.  Қышу  біркелкі,  қысқа  уақыттық  және  тұрақты  емес.  Теріні 
жарақаттауға дейінгі қасу болмайды. 
Қозыларда  псороптоз  ақырын  және  әдеттегідей  емес  дамиды.  Қысқа  жүн, 
ауаның  төменгі  ылғалдылығы  ,  күн  сәулсінің  сәулеленуі,  терінің  қарқынды 
өсуі  –  осының  барлығы  кнелердің  дамуы  үші  қолайлы  факторлар  болып 
табылады  .Қышу  әлсіз  білінеді.  Зақымдалған  ошақтардағы  жүні  шатасқан 
және  дымқылданған  болады.    Тері  тығызсыз  және  экссудативті  қабықты 
болып  сәл  қабынады.  Жүнсіз  ошақар  болмайды.  Ауру,  ждеген  қозыларда 
аурудың  белгілері  1,5-2  айлығында  пайда  болады  және  олар  әлсіз  көрінеді.  
 
Патологоанатомиялық  өзгерістер  Терінің  патологиялық  өзгерісі 
мальпиги  қабатына  дейін  дистрофиялық  өзгерістермен  сипатталады. 
Эпидермис 
жасушалары 
қабатталған, 
гомогенезделген, 
жуандаған. 
Эпидермиске  жабысып  тұрған  тері  негізі  ісікті,  кей  жерлерінде 
лейкоцттермен  инфильтрирленген  (көбінесе  эозинофилдермен)  және 
лимфоидты элементті болады, тамыр эндотелийлері десквамирленген.Майлы 
бездерде  қоюланғанмайлар  жиналады.  Жасушалардағы  шашты  буылтығы 
шаштың  түбіне  серозды  инфильтраттың  жиналуы  болатын  дистрофиямен 
көрінеді.  Генрализденген  формасы  кезінде  (50  пайыз  зақымдалғанда) 
бүйректердегі  және  бауырдағы  өзгерісімн,  өкпе  эмфиземасы  және  ісігімен, 

 
 
172 
миокард 
дистрофиясымен, 
васкулиттармен, 
эндартерииттермен, 
эозинофилиялармен сүйемелденетін гипоксия және токсемия дамиды.  
Диагностикасы  Диагноз  эпизоотологиялық  мәліметері,  ауру  белгілері 
және  тері  қырындысын  микроскопиялық  зерттеу  нәтежиелері  негізінде 
қойылады. 
Емі 
Басқада 
саркоптоизды 
аурулардағы 
секілді, 
қойлардың 
псороптозына  қарсы    негізгі  өңдеу  әдісі,  тері  қабатын  толықтай  акарицидті 
сұйықтықпен қанықтыру болып табылады. Ол үшін жануарларды акарицидті 
эмульсиялы ванналарға жуындырады. Инвазионды үрдіс таралу орнына және 
қарқындылығына  тәуелсіз  тоқталады,  себебі  жуындыру  кезінде  барлық  тері 
қабаттарының  жаппай  дезакаризациясы  қамтаммасыз  етіледі.  Ваннадағы 
жуындыру  технологиясы  келесідей  жасалады:  қойлардың  аздаған  тобын 
жуындыру алдындағы базадан ваннаға салаын қашаға айдайды. Жануарларды 
малтыту  кезінде  екі  реттен  кем  емес  басымен  суға  батырады.  Ваннадан 
қойлар  тұндырғыш  аумаққа  кіреді,  оларды  бұл  жерден  сұйықтықтың  толық 
ағуына дейін ұстайды. 
Ең  қиыны  қойларды  ваннаға  айдауы.  Әр  түрлі  тәсілдер  мен 
мүмкіндіктрі,  техникалық  заттары  белгілі.  Сондықтанда,  жуындыру 
қондырғысының  қағидаттарын  лақтыур  жән  батыру  деп  бөледі.  Лақтыруға 
транспортерлер,  итергіш  қалқандар,  еңкейтілген  және  жылжитын 
платформаларды  жәнет.б  қолданады.  Батыру  құрылғыларында  қойлардың 
тобын  сарайларға  айдайды  және  ваннаға  салады,  кейін  көтереді  және 
тұндырғыш қашаларға шығарады. Қойларды жуындыру үрдісінде ваннадағы 
акарицидті  сұйықтық  бұзылады,  яғни,  оларда  жануарлардың  жүнді-тері 
қабатындағы  адсорбция  есебінде  әсер  еткіш  (ӘЗ)  заттардың  қасиеті 
төмендейді,  сондай-ақ,  рН  өзгеріп,  ластанады  (сілтіліктің  ұлғаюы). 
Сондықтан да, ӘЗ жоғалуын компенсациялау үшін және бастапқы деңгейінің 
концентрациясын  ұстау  үшін,  ваннаға  жуындыру  үрдісінде  қарастырылған 
сәйкес  нұсқаулықтардағы  әдістеме  бойынша  және  мөлшері  бойынша 
қосымша  акарицидті  препараттарды  енгізеді.  Пайдаланылған  эмульсияны 
(қойларды  жуындырғаннан  кейінгі)      ваннадан  сіңіргіш  құдыққа  төгеді. 
Қойлармен  бір  уақытта    табында  бірге  жүретін  жұмысшы  малдарды  және 
иттерді  өңдейді.  Суық  кездерде  ауру  жануарларды  жуындыру  жағыдайлары 
болмаған  кезде  дустотерапияны  қолданады,  жүйелік  әсерлі  акарицидтермен 
немесе  аэрозольді  баллондардағы  препараттармен  өңдейді.  Дустармен 
өңдеуді  желден  қорғалған  аумақта,  бұлыңғы  ауа  райында  –  шатыр  астында 
жүргізеді;  бір  қырқылмаған  қойға  300  г  дейін  дуст  кетіреді.  Жүйелік  әсерлі 
препараттарды  тері  асты  инъекциясын  жасап  (ивомек,  цидектин,  аверсект 
және  т.б)  немесе  омыртқа  жотасының  маңындағы  теріге  төгіп(себацил, 
эктопор,  байтикол  және  т.б.)    қолданады.  Жылы  ауа  райының  түсуімен, 
дустармен 
немесе 
аэрозольді 
препараттармен 
өңдеуге 
ұшыраған 
жануарларды қырқып болған соң  ваннада өңдейді. 
Алдын алу және күресу шаралары. Шаруашылықтарда псороптозбен 
ауырмайтын  қойларда,  тері  асты  кенелерінің  енуіне  қарсы  алдын  алу 
шараларын  жүргізеді.  Шаруашылыққа  түскен  қойларды  ең  бірінші 

 
 
173 
31  сүрет.  Қоян  құлағынан  қырынды 
алу 
 
карантиндейді,  кейін  акарицидті  эмульсияларда  жуындырады.  Қойларға 
арналған жайылым көрші шаруашылықтың жануарларымен араласып кетпеуі 
керек. Ауру жануарлар болған ғимараттар, қоралар, сондай-ақ құрылғыларды 
және  күтіп-бағу  заттарын  тас  көмірлі  фенольді  креолиннің  5%-дық  сулы 
эмульсиясымен  (эмульсия  температурасы  80-85°С),  сыртқы  ортадағы 
гидролизге  жоғары  төзімді  басқада  акарицидтермен  дезакаризацияға 
ұшыратады.  Өңделетін  1м
2
  аумаққа  акарицидтерді  шығындау  нормасы  400 
мл. 
 
Бақылау сұрақтары:   
1.Аурудың қоздырғышына сипаттама беріңіз? 
2.Аурудың ең бірінші белгілеріне нелер жатады? 
3.Осы ауру кезінде қандай пататолого-анатомиялық өзгерістер байқалады? 
4.Диагнозды қалай қоясыздар? 
 
 
Тақырып 5 Қояндардың псороптозы (құлақ қышымасы) 
Сабақтың  мақсаты:  Ірі  қара  телязиоз  қоздырушының  құрылысымен,  даму 
биологиясымен,  клиникалық  белгілерімен,  диагноз  қою,  ем  өткізу 
әдістерімен таныстыру 
Құрал-жабдықтар: Плакаттар, дымқыл препараттар 
 
Кенелермен  туындайтын  және  құлақ  қалқаны  терісінің,  сирек  дененің 
басқада  бөліктерінің  зақымдалуымен  сипатталатын  инфазиялық  ауру.Ауру 
ТМД-ның  барлық  елдерінде,  әсіресе  оңтүстік  аудандарда  қояндардың 
арасында кең таралуға ие. 
Этиологиясы  Қояндарда  ауру  қоздырғышы  Psoroptescuniculi  кенесі 
болып  табылады.  Кененің  денесі  сопақ,  ұзындығы  0,50,9  мм,  сары  немесе 
қара-сары  түсті.  Үлкен  жәндіктерінде  төрт  жұп  аяқ  болады.  Жұмыртқадан 
аталықтардың  үлкегенінше  дейін  кенелердің  даму  кезеңі  116  –  19  күнге, 
аналықтарында 19-25 күнге созылады. Кене иесінің ағзасынан тыс 24тәулікке 
дейін  ғана  өмір  сүреді,  минус  температураларда  тез  өледі,  ал  80 -  100 
0
С  
температуралы суда тез өледі. 
 
 
 
 

 
 
174 
Эпизоотологиялық  мәліметтері  Ең  сезімталы  үлкен  қояндар. 
Инвазияның  қоздырғыш  көзі  сау  жануарларға  таралатын,  құлақ  қалқанынан 
қышымалармен бірге қайызбен бірге кенелер түсіретін ауру жануарлар болып 
табылады. 
Жұқтыру  ауру  қояндармен  тура  байланысқанда,  сондай-ақ,  күту 
заттарынан,  төсеніштер,  қызымет  көрсетуші  қызыметкерлердің  киімдерінен, 
ауру  жануарлар  болған  торға  ауыстырған  кездепайда  болады.  Көжектер 
өздерінің  енелерінен  псоротоз  жұқтырады,  кейбіреулерінде  сирек  белгісіз 
өтеді.  Қолайлы  шаруашылықтарға  инфазия  ауру  өояндармен  енеді.  Оның 
таралуы  гелминтоздардың  болуына,  ғимараттың  жоғары  ылғалдылығына, 
толыққанды емес азықтандыруға мүмкіндік тудырады . 
Осы  ауру  кезінде  мерзімділігі  анықталмаған,  бірақ  та,  жоғары 
зақымдалушылық  қыста  және  ерте  көктемде  белгіленеді.  Жануарлардың 
стационарлық ғимараттарда ауруы жоғары, ол қоян сарайларында кенелердің 
жақсы  өмір  сүргіштігімен  түсіндіріледі.  Псороптоздың  эпизоотологиялық 
ерекшеліктеріне стационарлық тән. 
Клиникалық  белгілері.  Инкубациялық  кезеңі  1-5  күн.  Кененің 
жергілікті таралуы құлақ қалқанынының ішкі беткейі, дыбыстық өткел және 
барабанды пердесі болып табылады.Кене құлақ қалқанына түскен кезде ауыз 
қуысымен  теріге  енеді,  соның  әсерінен,  ол  қабынып,  қатты  қышу  пайда 
болады.  Қояндар  тынышсызданады,  аяқтарымен  құлақтарын  қозғайды, 
құлақтарымен торға сүйенеді, бастарын шайқайды. 
Псоротоздың  жеңіл  түрінде  патологиялық  үрдіс  ошақты  сипатқа  ие 
және  ылғалды  экзема  түрі  бойынша  дамиды.  Алғашында  қызыл  бөртпелер 
пайда  болады,  кейін  көпіршіктер,  олар  1-2  күннен  кейін  жарылады  және 
олардан ақшыл-сары сұйықтық бөлінеді, ол кейін құрғап, қабықша түзқұлақ 
аппаратының  саңылауында  қоңыр  сарғыш  төмпешіктер  түрінде  күкірттің 
құрамы
 
ұлғаяды. 
Қатты  зақымдалу  кезінде  ошақтар  шашылады,  патологиялық  үрдіс 
сыртқы  дыбыс  аппараты  мен  құлақ  қалқаны  беткейінің  үлкен  бөлігіне 
таралады.  Ауқымды  қабыну  үрдісінің  әсерінен  құлақ  қалқанында 
эпидермистің, сукромицаның үлкен мөлшері жиналады, серозды, кейін іріңді 
экссудаттың  бөлінуі  белгіленеді.  Кейде  құлақ  қалқанын  толықтай  жауып 
тастайын, үлкен көлемді қабықшалар түзіледі. 
Барабанды пердеде және дыбыс өткелінде ауру таралғанда сасық иісті, 
іріңді-қан  аралас  масса  жианалады.  Псороптоздың  ауыр  формасы  кезінде 
зақымдалу  жиі  екі  құлаққада  таралады.  Үрдіс  құлақ  сыртында  –  оның 
негізінің  айналасына,  мойынына,  алдыңғы  және  соңғы  аяқтарына  таралады. 
Жалпы жағыдайлары бұзылады, қояндар әлсірейді, тәбеті нашарлайды, дене 
температурасы  жоғарлайды,  кейде  қисық  бастылық  пайда  болады, 
зақымдалған  құлақтар  төмен  салбырайды,  баяу  қозғалады.  Ауру  қояндар 
әлсірейді, арып, жиі өледі. А.П.Гончараның бақылауы бойынша псоротоздың 
ауыр форасы ауру жануарларда 37,4 % байқалады. 

 
 
175 
Прсороптоз екіншілік микрофлорамен бас миы қабықшасының қабыну 
үрдісіне өтіп, асқыныуы мүмкін, және құрысу, талулар және басқада жүйкелік 
құбылыстар пайда болады. 
Қояндарда  псоростозды  инвазияның  белгісіз  формасы  болады,  ол  
жеңіл кезеңдік қышулармен сипатталады. 
Балау  Клиникалық  белгілерге  тән  негізде  қояды  және  зертханалық 
зерттеулермен 
нақтылайды.Акарологиялық 
зерттеулер 
үшін 
құлақ 
қалқанының  ішкі  беткейінен  қабықша  алады,  оларды  бактериологиялық 
шыны аяққа немесе заттық шыныға орналастырады, бірнеше тамшы вазелин 
майын  құяды  және  35-40 
0
С-ға  дейін  қыздырады.  Осы  кезде  кенелер 
материалдан шығады және микроскопты сәл ұлғайтқанда көрінеді. 
Р.  В.  Сковронский   ас  тұзының  қаныққан  ерітіндісімен  қырындыны 
өңдеген кезде беткейлік қабатта қышыма кенелерді микросокппен анықтауға 
негізделген  қояндардың  қышымасын  диагностикалау  үшін  эксперсс  – 
әдістерін ұсынды. Оң жағыдайларда тамшыда тірі және өлі кенелер көрінеді, 
сондай-ақ, олардың жұмыртқалары. 
Ауруды нотоэроздан (зақымдалу орны ерін, бел, мұрын, маңдай болып 
табылады),биттіліктен  (зақымдалған  орында  биттер  және  олардың 
жұмыртқаларының  бар  болуы),  дерматомикоздан  (сұр  ақшыл  құрғақ 
қабықшамен айқын шектелген, микологиялық зерттеулер).  
 
 
 
Емі  Қоян  псороптарымен  ауратындардың  терапиясы  үшін  көптеген 
тиімді  әдістер  ұсынылған.    Бұрынғы  кезде  2%-дық  креолин  эмульсясы,  аза 
скипидар, фенотиазин, 5 - 7%-дық дуст хлорофос қолданылған. 
Құлақ  қалқанының  ішкі  беткейінің  құлақ  қышымасын  емдеу  үшін  1-2  сағат 
ішінде 10 -15 см ара қашықтықта дерматозолмен, псороптолмен, акродекспен, 
дикрезилмен,  цмодрин  аэрозолының  көбігімен  өңдейді.  Алғашында  ауру 
препараттарын  бір  рет,  ал  қатты  зақымдалу  кезінде  6  –  7  күн  аралықта  екі 
ретқолданады.  Псороптозбен  ауратын  қояндардың  терапиясы  үшін 
фосфорорганикалық  акарицидтер  кеңінен  қолданады  (неоцидол,  хлорофос, 
циодрин), сондай – ақ, сульфидофос, бір басқа 4-6 мл шығын қалпында 0,5—
1  %  концентрациясында  севин  қолданылады.  Т.С  Катевпен  (1989)  0,04—2 
%(бір басқа 2—10 мл)  концентрацияда  амбуша,  байтикола,  бензил-бензоата, 
хлорацетофос тиімділігі зерттелді. А.И Майоров, Л.Е Верета ивермектиннің 
(ивомек)  қоян  псороптозы  кезінде  терапевтикалық  қасиетінің  көрінісі 
белгіленгін,  оны  дене  массасына  200  мкг/кг  есепте  0,2  %  -  дық  ерітінді 
түрнде жамбастың ішкі жағынан тері астына енгізген. 
Алдын  алу  және  күресу  шаралары.  Қояндар  псороптозының  алдын 
алу  мақсатында  күтіп-бағудың,  зоогигиеналық  ережелерін  қатаң  сақтау 
қажет.  Барлық  торға  және  құрал-жабдықтарға  дезинвазияны  жылына  екі 
реттен  кем  емес  жүргізу  керек;  тасылатын  шаруашылықтарда  (ферма 
бойынша)  қояндарды  30  күндік  каранттин  уақытына  ұшыратады,  яғни  осы 
уақыттарда  оларды  қышымалық  зақымдалуды  затта  анықтау  мұқият 
тексереді;  2  айда  кемінде  бір  реттен  барлық  қоян  бастарын  клиникалық 
зерттеуге  ұшыратады,  ал  ұрғашыларын  міндетті  түрде  және  екі  апта  ішінде 
болжамды көжектеуге дейіе,. 

 
 
176 
Шаруашылықтарда  ауру  анықталған  кезде  оларды  қолайсыз  деп 
жариялайды. Псороптоздан тез жазылу үшін ауру қояндарды акарицидтермен 
емдік  өңдеуден  басқа,  жануарлардың  зақымдалуына  және  ауруға 
күмәнділердің барлығына алдын алушылық өңдеу жүргізу қажет.  Торларды, 
ғимараттарды  мұқият  механикалық  тазалаудан  кейін  жүргізілетін 
дезакаризация  үшін  5  %-дық  креолиннің  сулы  эмульсиясын,  өңделетін  1 
м
2
беткейге  400  мл  есебінде  құрамында  0,03%  гамма  –  изомер 
гексахлорциклогексан бар гексохлоран креолинді эмульсияны қолданады. 
 
Бақылау сұрақтары: 
1.Psoroptes cuniculi кенесінің тұрқын сипаттап беріңіз 
2. Кенелердің даму кезеңін айтып беріңіз 
3.Осы ауру кезінде инкубациялық кезең қанша күнге созылады? 
4.Қандай алдын-алу шараларын жүргіземіз? 
  
Тақырып 6 Жануарлар псороптозы 
Сабақтың  мақсаты:  Ірі  қара  телязиоз  қоздырушының  құрылысымен,  даму 
биологиясымен,  клиникалық  белгілерімен,  диагноз  қою,  ем  өткізу 
әдістерімен таныстыру 
Құрал-жабдықтар: Плакаттар, дымқыл препараттар 
 
Ауру  қоздырғышы  —    Psoroptidae  тұқымдастығының  Psoroptes  bovis 
кенелері. 
Эпизоотологиялық  мәліметтер.Псороптозды  жылдың  әр  түрлі 
уақыттарында  тіркейді,  бірақ  күзде,  қыста  және  ерте  көктемде  ең  көп 
таралады. 
Малды  қорада  бағуда  және  жаппай  салқындаудың  түсуінд  табын  арасында 
ауру клиникалық пайда болады. Ең көп зақымдалулар сау жануарлардың ауру 
жануарлармен зақымдалуы кезінде жүреді. Бұған жануарларды дымқыл және 
тар ғимаратта жияңқы күту мүмкіндік туғызады. Байламды күтіп-бағу кезінде 
аула  алаңдарында  және  анлологиялық  жағыдайларда  ауру  жануарларды  сау 
жануарлармен 
байланыстыру, 
байланбаған 
жүйе 
кезінде 
терең 
ауыстырылмайтын  төсеніште  ұстағанда  ауру  жануарлар  арасында 
қарқындырақ болады. 
Жылу  түсуімен  ауру  ақырындап  өшеді,  ал  ары  қарай  аурудың 
клиникалық белгілері жоғалады. Жазда кенелердің (ауаның құрғақтығы, күн 
сәулесінің әсері, түлеуден кейін тері ылғалдылығының төмендеуі, жануарлар 
ағзасының  резисттентілігінің  жоғарлауы)  дамуына  қолайсыз  жағыдайлар 
туындайды.  Кенелер  осы  уақыттарда  паразиттеуге  қолайлы,  күн  сәулесінің 
әсерінен  қорғалған  орындарға  тығылады  (құйрық  маңы  теі  қабаттарында, 
құлақ  қалқанында,  ұма  және  бұт  аумақтарында);  кенелер  осы  жерлерде 
сақталады  және  аурудың  белгілерін  тудырады.  Ауырған  және  емделмеген 
жануарлар,  жылдың  алдағы  салқын  кезеңінде  қайта  аурады  және  ауру  көзі 
болады. Айтарлықтай дәрежеде псороатоздың дамуына биттер мен бүргелер 
мүмкіндік береді. 

 
 
177 
Патогенезі  Терідегі  кенелер  қатты  тартылған  хелицерлерге  ие  болып, 
қабыну  үрдісінің  дамуын  тудыратын,  токсинді  секрет  бөледі  және  өзінің 
тұмсығымен  эпидермисті  теседі.  Тері  рецепторларының  механикалық  және 
химиялық  тітіркенулерінің  әсерінен  қышу  пайда  болады.  Жануарлар 
маңайындағы  заттарға  немесе  тістерімен  қышу  орталықтарын  қасиды; 
осының  ақыры  зақымдалған  ошақта  ылғалдылық  көтеретін,  сілекейлермен 
терінің ылғалдануына әкеледі. 
Тері  беткейінде  экссудат  бөлінуі  ұлғайады.  Ол  шаңмен  және 
эпидермистің  жойылған  жасушаларымен  араласып  жүн  жапсырады. 
Зақымдалу  ошағында  ісіктік,  диффузды  жасушалық  инфильтрация  дамиды. 
Шашты  буылтықтардың  қоректенуінің  бұзылуы  жүннің  түсуіне  әкеледі. 
Физико-химиялық  өзгеру  салдарынан  эпидермис  жасушалары  күшейген 
түрде азғындалады, олар қышымаларға айналады және қиын бөлінеді. Уақыт 
өте келе қабыршақ жұмсақтан қаттыға (құрғайды) айналады, сынғыш келеді 
және  өлген  шаштармен  ақырындап  жұлынады.  Зақымдалу  ошағындағы 
қабыну  өшеді,  инфильтрат  сорылады,  тері  бездері  және  тері  элементтерінің 
серпімді  элементтері  қалпына  келеді.  Ошақ  ақырындар  эпителденеді  және 
жүнмен  жабылады.  Аурудың  осындай  ағымы  қолайлы  деп  саналады.  Ол 
жылы  ауа  рай  тұскенде  немесе  емдегеннен  кейін  болады.  Сирек 
жағыдайларда қабыун іріңді микрофлораның енуімен асқынады. 
Ауру  белгілері  Зақымдалудың  бастапқы  ошақтары  мүйіз  негізінде 
мойынның  жоғарғы  бөлігінде,  құйрық  түбінде,  сегізкөзде  таралады.  Үрдіс 
ары қарай дененің басқа бөліктеріне таралады. Алғашқы клиникалық белгісі  
- терінің қышуы. Жануарлар қышыған орындарды қасиды және жалайды. 
Біріншілік  ошақтарда  папулалар  мен  везикулалардың  түзілуін  қадағалау 
оңайға түспейді; қышумен туындаған жиі қасу мен қажалауда олар бұзылады, 
ал  ағылған  экссудат  шаштарды  жабыстырады,  және  кеуіп,  сары  қабықшалы 
қабықтарға  айналады.  Ошақтарының  өлшемдері  ақырындап  ұлғаяды, 
орталық  бөлігі  жүнін  жоғалтады  және  жазық  қабыршақ  жабылады.  Тері 
астына  ақырындап  серпімділігін  жоғалтады,  құрғақ,  жүнсіз  болады;  кейін 
ұлғайып, жуандайды және қатпарланып қалады. 
Қолайлы  жағыдайларда  кененің  дамуы  үшін  ауру  генералиденген 
форманы  қабылдайды,  үрдіс  терінің  біраз  бөлігіне  өтеді.  Бірақ  осы 
жағыдайларда  да,  жеке  бөліктер  сирек  зақымдалады.  Оларға  құрсақ 
қабырғасының  төменгі  бөлігі,  аралық,  бастың  беттік  бөлігі,  ұма  аумағы 
жатады. Сондай-ақ, аса сирек кәрі жіліктен төмен аяқ бөліктері зақымдалады 
Кейбір жануарларда псороптоз өткір сипатқа ие болмайды, тері қатпары 
түрінде  пайда  болады,  атап  айтқанда  мойын  аумағында,  сирек  –  кеуде 
жасушасында.  Тері  қатпарлары  сирек  білінген,  ұстаған  кезде  ірі,  жуандығы 
1,5  –  3  см,  қозғалғыш  келеді.  Қатпар  үсті  жүнмен  сирек  жабылған  және  сұр 
түсті  ұсақ  қабыршақты.  Осындай  зақымдалуы  сирек  қасынады.  Қышу 
тыныштықта,  қозғалғанда,  күндіз  және  түнде  пайда  болады.  Үрдіс  кейде 
пиодермикалық  фокустардың  түзілуімен  қабынады.  Ауру  жануарларды 
әлсіздендіреді,  оларды  басқа  ауруларға  бейімдейді  және  өлім  себебі  болуы 
мүмкін. Ірі қара малда псороптоздың жалпы дамуы ағымының ұзақтығымен 

 
 
178 
сипатталады.  Емдік  араласусыз  псороптозды  инвазия  жануарларда  жылдар 
бойы  сақталуы  мүмкін,  және  жазда  клиникалық  өшіп,  қыстық  қорға  кірген 
кезеде ауру тудыруы мүмкін. 
Диагностика  Балау  қойған  кезде  эпизоотологиялық  мәліметтерін, 
клиникалық  симптом  кешенін  және  тері  қатпарларының  акарологиялық 
зерттеу нәтежиелерін есепке алады. Соңғыларын сау және зақымдалған тері 
арасының шекарасында алады. 
Балау  қойған  кезде  әр  түрлі  сатыларында  псороптозды  еске  түсіретін 
клиникалық пайда болуларын, терінің басқада ауруларының көзін жою керек 
(гематопиноз,  триходектоз,  стригущий  лишай,  экзему  и  крапивницу, 
демодекоз, саркоптоз жәнехориоптоз). 
Емі. Ірі қара малды емдік және профилактикалық өңдеуі үшін көптеген 
препараттар  ұсынылған.  Оларды  эмульсия,  суспензия,  ерітінді  формасында, 
0,4—0,5 МПа (А—5 атм) қысыммен ірі тамшылы шашу әдісі арқылы жаппай 
өңдеу  кезінде  қолданады.  Жануарларға  сұйықтық  шығыны  2  –  4  л,  жас 
малдар үшін 1 – 1,5 л (саркоптоз препараттары) 
Осы  кездерде  бірақ  үлкен  тиімділікпен,  емдеу  үшін  жүйелік 
акарицидтер  қолданады  –  уақытша  шалара  ретінде  линименттермен, 
мазьдармен, акарицидты сұйықтықтармен зақымдалу ошақтарына жергілікті 
өңдеу  жүргізеді немесе жеке мөлшерленген өңдеу жолымен. 
Сауын  сиырын  өңдеу  үшін  өткі  сасық  иіске  ие  тиімсіз  препараттарлы 
немесе  ағзада  ақырын  гидролизденетін  препараттар,  себебі  олар  ұзақ  уақыт 
сүтпен бөлінеді. 
Акарицидтер:  сауын  сиырлары  үшін  Аверсект-2ВК,  сумен  бөлінбейді, 
БИ7М  «Шмель»  немесе  БИ-7  «Овод»  механикалық  инъекторымен 
жануарлардың 100 кг тірі салмағына 0,1 млмөлшерде теріастынаенгізіледі. 
Алдын  алу  және  күресу  шаралары.  Шаруашылыққа  жаңа  түскен 
жануарлардың  барлығын  карантиндеу  қажет;  жануарларды  ветеринарлық-
санитарлық  нормаға  сәйкес  күтіп  –  бағу;  толыққанды  және  жоғары  сапалы 
азықтандыруды  ұйымдастыру;  жайылымдарда,  баздарда,  ғимараттарда 
жануарлардың  орналастырудың  иесіздігін  құрту;  ферма  территориясына 
басқа фермалардың және шаруашылықтардың жануарларын, сондай-ақ, ауру 
жануарлармен байланысатын тұлғаларды жібермеу; 
Шаруашылықтарда  псороптозды  жою    тек  ауру  жануарларды  емдеген 
кезде  және  зақымдалуға  күмәнді  жануарларды  алдын  алушылық  өңдеуде; 
күтіп-бағу  заттарын  және  ғимаратты  дезинвазиялағанда;  нұсқауларда 
қарастырылған шекті іс-шаралары қатаң орындалғанда ғана мүмкін. 
 
Бақылау сұрақтары: 
1.Жануарлар псороптозы кезіндегі эпизитологиялық деректерге тоқталыңыз 
2.Осы аурумен зақымдалудың бастапқы ошақтары қандай? 
3.Балау қойған кезде нені қарастырамыз? 
4.Алдын-лу шаралары қалай жүргізіледі? 
 
 

 
 
179 
 Тақырып 7 Ірі қара демодекозы 
Сабақтың  мақсаты:  Ірі  қара  демодекоз  қоздырушының  құрылысымен,  
даму  биологиясымен,  клиникалық  белгілерімен,  диагноз  қою,  ем  өткізу 
әдістерімен және күресу шараларымен таныстыру 
Құрал-жабдықтар: Плакаттар, препараттар 
 
Бұл  ауру  Ресейдің  солтүстік  батыс  аймағында  көбірек  тараған. 
Қазақстанда  демодекоз  жергілікті  сиыр  тұқымдарында  болмайды.    Батыс 
елдерінен  әкелінген  малда  болуы  мүмкін.  Демодекоз  6  айдан  асқан 
жанураларда  негізінен  көктем  және  жаз  айларында  кездеседі.  Бұл  кезеңде 
ересек кенелер өсіп, өнген жерлерінен тері үстіне шығады. 
Патогенезі.  Демодекс  кенелері  түк  баданалары  мен  май  бездерінде 
көбейіп, 
оларды 
атрофияға 
шалдықтырады. 
Сондықтан 
терінің 
физиологиялық  қызметі  бұзылады.  Сондай-ақ,  жануарлар    денесінде 
кенелердің  метаболизм  өнімдері  жиналады.  Басқа  да  микробтар  дүниесінің 
дамуына жағдай туады. 
Ауру белгілері.  Ауру малдың мойнында, жауырында, кеудесінде және 
арқасында  үлкендігі  бұршақтай  бұдырмақтар  (төмпешіктер)  пайда  болады, 
олардың диаметрі 2-10 мм-дей, сипап көргенде өте қатты және тығыз келеді. 
Кейінірек  бұл  төмпешіктер  жұмсарып,  олардың  төбесі  тесіліп  қанды  ірің 
пайда болады, қысқанда ішінен ақ балауыз тәрізді зат шығады. Зақымданған 
жерлердің  түгі  алғашқыда  ширатылып,  кейіннен  түсіп  қалады.  Тері 
қалыңдайды, бірақ қышу болмайды. 
Патологоанатомиялық  өзгерістер.  Терінің  іш  жағынан  жақсы 
байқалатын  сұр  заты  бар  тығыз  ошақтар  табылады.  Терінің  гистологиялық 
кесінділерін  зерттегенде  түк  баданалары  мен  май  бездерінің  кеңейгендігі 
және  қабырғаларының  зақымданғандығы,  сондай-ақ  эозинофилдерден, 
лимфоциттерден  және  гистиоциттерден  құралған  ошақты  инфильтраттар 
кездеседі. 
Диагнозын  клиникалық  және  эпизоотологиялық  деректер  негізінде 
қояды.  Оны  анықтай  түсу  үшін  төмпешіктерді  қан  алғыш  инемен  тесіп, 
ішіндегісін микроскоп арқылы зерттеу қажет. Ол үшін алынған жадығатқа екі 
есе  керосин  немесе  вазелин  майын,  олар  болмаса  10%  ас  тұзы  ерітіндісін 
қосып,  мұқият  араластырады  да,  "езілген  тамшыларын"  микроскоп  арқылы 
кіші  немесе  орташа  үлкейткішімен  қарайды.  Тірі  кенелерді  өлгендерінен 
ажырату үшін төсеніш шыныны аздап жылжыту шарт. 
Емі.  Қоздырғышқа  дәрі  тікелей  дарыса,  олар  тез  өліп  қалады,  бірақ 
қоздырғыштың  тері  ішіне  мекендеуі  оны  химиялық  заттардан  қорғайды. 
Сондықтан демодекозбен ауырған жануарларды емдеу өте қиынға соғады. 
Демодекоз  шыққан  шаруашылықтарда  жануарларды  бүрку  әдісімен 
немесе дәріні шашамен жағып емдейді. Емдік мақсатымен 0,5 %-ды дикрезил 
эмульсиясын, 1 %-ды хлорофос ерітіндісін қолданады. Жануарларды әрбір 4-
5  күн  сайын  5-6  рет  дәрілеу  қажет.  Сонда  ғана  ауру  белгілері  бірте-бірте 
жоғалады.  Сырттан  қолдануға  0,5  %  корал,  1,5  %  карбофос,  0,2  %  этафос 

 
 
180 
және 5 % гордон эмульсиялары тиімді. Сондай-ақ 0,2 % г/кг мөлшерінде тері 
астына егілетін ивомек те жақсы нәтиже береді. 
Жоғарыда  аталған    эмульсиялар  мен  ерітінділер  әр  жануарға  2-3  л 
есебінен қолданылады. Жануарларды осындай дәрілеу олардың организмінде 
ешбір  жанама  құбылыстарды  туғызбайды.  Қандағы  холинэстеразаның 
дарынсыздығы 30-38 %-дан аспай және әрбір дәрілеуден кейін 3 - 4 тәуліктен 
соң  қалпына  келеді.  Ауруға  шалдыққан  жерге  жергілікті  ем  де  қолдануға 
болады. Демодекоз колониялары шоғырланған жерге арасына 4-5 күн салып, 
3-4  рет  “Акродекс”  және  дерматозоль  аэрозольдары  қолданылады,  бірақ 
мұндайда бүкіл тері жабынын дәрілеуді де естен шығармау шарт. 
Алдын  алу  және  күресу  шаралары.    Ай  сайын  жануарларды 
клиникалық  байқаудан  өткізу  және  демодекоз  бұдырмақтары  түзілетін 
жерлерін  сипау  арқылы  зерттеп  отыру  қажет.  Кейде  бұл  бұдырмақтардан 
жадығат алынып, микроскоп арқылы тексеріледі. Ауру шыққан жағдайларда 
осы  топты  түгел  оқшаулап  емдеу  шарт.  Ауру  жұғуы  күдікті  жануарларды 
сақтандыру  мақсатымен  арасына  9-10  күн  салып,  екі  рет  акарицидтермен 
дәрілеу қажет. 
Жануарлар  денесіндегі  кенелерді  қырумен  қатар  мал  қораларын  және 
ауру  мал  жанасқан  жабдықтарды  да  1%-ды  хлорофос  немесе  дикрезил 
ертіндісімен  1  м
2 
200  мл  мөлшерінде  бүркіп  дәрілейді.  Сондай-ақ  малдың 
күтімі мен азықтандыруын жақсарту шарт. Шек қою шараларын, сақтандыру 
жүйелерін  жүзеге  асырғаннан  соң  және  теріні  зерттеп,  тірі  кенелер  таба 
алмаған жағдайда ғана алуға болады. 
 
Бақылау сұрақтары: 
1 Жануарлар демодекозы ауруына толық сипаттама беріңіз 
2 Қоздырғыштарын атаңыз 
3 Даму биологиясы қалай өтеді 
4 Клиникалық белгілері қалай білінеді 
5 Диагноз қалай қояды 
 
V Бөлім Мал дәрігерлік энтомология 
 
 Тақырып 1 Ірі қара гиподерматозы 
Сабақтың 
мақсаты: 
Ірі 
қара 
гиподерматозы 
қоздырушысының 
құрылысымен, даму биологиясымен, клиникалық белгілерімен, диагноз қою, 
ем және алдын - ала шараларын өткізу әдістерімен таныстыру 
Құрал-жабдықтар: Плакаттар, дымқыл препараттар 
 
Гиподерматоз-  етті  және  сүтті  өнімділікті  төмендетіп,  жануарлардың 
тері  қабаттарын,  ұлпаларын,  өмірлік  маңызы  бар  ағзаларын  жаралайды, 
ағзада  паразиттеледі,  6  –  9  ай  ішінде  ұзақ  уақыт  бойы  тері  асты 
балаңқұрттарымен,  бөгелектерімен  туындайтын  ірі  қара  малдың  созылмалы 
өтетін қауіпті ауруы. 

 
 
181 
Ірі қара малда паразиттенеді: Hypoderma bovis қарапайым тері асты бөгелегі 
және Hypoderma lineatum оңтүстік тері асты бөгелегі. Ірі қара мал бірден-бір 
иесі  болып  табылады.  Тері  асты  бөгелегі  солтүстік  жарты  шардың  барлық 
аумағында кездеседі. 
Морфологиясы. Қанатталған бөгелекте 13 – 17 мм ұзындыққа жетеді. 
Олардың  денесі  шаштармен  қалың  жабылған,  аналықтарының  құрсағының 
соңында ұзын жұмыртқа салатын болады, ол тыныштық жағыдайда құрсаққа 
тартылған.  Антеннасы  үш  мүшелі,  ауыз  аппараты  рудиментарлы.  Ауыз 
саңылауы  жарғақшамен  бүркілген.  Кеудесіне  ақшыл-түтін  түсті  қос  кең 
қанаттары мүшеленген. Аяқтары жақсы дамыған, жұпты тырнақтармен және 
сорғыш жастықшалармен бітеді. Аналықтар жұмыртқа салғыш. Жұмыртқасы 
сопақша-жұмырлау,  сарғыш,  ұзындығы  0,8  мм.  Жоғарғы  полюсында  ұрық 
кіретін  кішкене  тереңдік  болады.  Төменгі  полюстан  жұмыртқа  екі  қалаққа 
ажырайды,  соның  көмегімен  жұмыртқа  жұмыртқа  шаштарға  бекиді  (сумен 
және  химиялық  ерітінділерімен  оларды  шаштардан  кетіре  алмайды). 
Дернәсіл  денелері  псевдоцефаладан,  үш  кеуделі  және  көлденең  аумақта 
орналасқан,  қылқандармен  қаруланған  сегіз  құрсақтық  сегменттерден 
тұрады. Артқы сегментте анал саңылауы және жұп демтесік болады. Бірінші 
сатыдағы  дернәсілдер  құрт  тәрізді,  жартылай  тұнық,  жұмыртқадан  шығар 
кезде  0,6  мм  ұзындыққа  дейін.  Ауыз  жұтқыншақ  аппаратында  жұп  ауыздық 
имегі  болады.  Дернәсілдер  осы  сатыда  ұзақ  уақыт  бойы  зақымдалған 
жануарлардың  денесіне  қоныс  аударады.  Екінші  және  үшінші  саты 
дернәсілдері  сопақша-жұмыр,  ауыздық  имектерсіз,  иесінің  денесіне 
қоныстанбайды.  Бір  жыл  ішінде  тері  асты  бөгелектері  бір генерация  береді.  
Имаго  фазасында  бөгелектер  қоректенбейді  және  дернәсілдермен  жиналған 
қоректік  заттардың  қорлары  есебінде  өмір  сүреді.  Бөгелектер  бірінші 
жылында  жылы  көктемдік  және  жаздық  күндердің  түсуімен  белгіленеді. 
Аналықтармен  ұрықтанған  соң  1-2  сағаттан  кейін  жануарларға  жұмыртқа 
салу үшін шабуылдайды. Бір тармақ аналықтары 800 шамасында, ал өңештік 
450-ге  дейін  жұмыртқа  сала  алады.  Жануарларға  қарай  ұшқан  кезде  тармақ 
аналықтары  бір-бір  жұмыртқадан  (жиі  аяқтың  төменгі  бөліктерінде)  шашқа 
жабысады.  Өңештік  аналығының  тармақтарына  қарағанда  ерекшелігі, 
жануарларда  тынышсыздық  тудырмай,  және  белгісіз  қалып,  жайбарақат  бір 
шашқа 2-ден 20-ға дейін жұмыртқа салады. 
3-5 тәулік өткен соң жұмыртқадан дернәсіл шығады, олар тері қабатына 
өтеді  және  жүйке  діңдеріне,  қан  тамырларына,  дәнекер  ұлпалық  фасцияны 
бойлаған теріасты клечаткасына күрделі қоныстануын бастайды. Тері арқылы 
өткеннен    кейін  2-3  айдан  соң,  тармақ  дернәсілдері  3  ай  болатын  жұлын 
каналының  саңылауында  табылады.  Өңештік  дернәсілдері  қоныстану 
кезеңінде  өңеш  қабырғасына  енеді,  олар  бұл  жерде  4-5  ай  бойы 
паразиттеледі.  Дернәсілдердің  қоныстануы  аяқталған  соң  белдің  теріасты 
клетчаткасына  жетеді,  кейін  алғашқы  түлеуін  осы  жерде  бастайды.  Бұл 
орында  инфильтрат  түзіледі,  ал  кейін  дәнекер  ұлпалық  (бұлтық)  капсула 
қалыптасады,  оның  шыңында  механикалық  ықпалдың  және  лизирлейтін 
заттардың  әсерінен  қаяу  ашылады.  Қаяу  тесігіне  дернәсілдердің  артқы 

 
 
182 
демтүтігі  қойылған.  25-30  күн  өткен  соң  дернәсілдер  екінші  түлеуді 
аяқтайды. Дернәсілдің бел терісіне жақындау және бұлтық қалыптасу үрдісі 
3-5  ай  ішінде  өтеді,  бұл  бөгелек  аналықтарының  жұмыртқа  салуының  бір 
уақытта болмауына байланысты. Өңеш дернәсілдерін тармақ дернәсілдерімен 
салыстырғанда,  иесінің  денесі  қоныстануын  бір  айға  ерте  аяқтайды. 
Бұлтықтардағы  H.  bovis  дернәсілдері  55-75  күн,    ал  H.  lineatum  45  –  55 
күннен  соң  табылады.  Жетілген  тармақ  дернәсілдері  қара-қоңыр  түске  ие 
болады, ұзындығы 28 мм, ені 12 мм. Өңеш дернәсілдерінің ұзындығы 24 мм 
және  ені  9  мм.  Ары  қарай  қаяу  түзу  арқылы  жетілген  дернәсілдер    жануар 
денесінен  қоршаған  ортаға  түседі  (жерге),  олар  жерге  түскеннен  кейін 
қолайлы  жағыдайларда  құрғақ  топыраққа  жабылады  және  көбелекке 
айналады; көбелектену фазасы 20 – 60 күн бойы жалғасады. 
Эпизоотологиялық  мәліметтері  Жануарлардың  гиподерматозбен 
зақымдалуы  тек  жазғы  уақыттарда  болады.  Инвазия  көзі  гиподерматозбен 
ауратын  жануарлар  болып  табылады.  Жануарлардың  дернәсілдермен 
зақымдалғыштығына  және  бөгелектердің  көбеюіне  малдардың  тығыз 
орналасуы, сондай-ақ, бөгелектердің өмірінің ұзақтығына және дамуына әсер 
етуші климаттық жағыдайлар маңызды факторлары болып табылады.  Үлкен 
жануарларда  нәзік  ұлпаларының  аз  болуына  және  терінің  үлкен  жуандықта 
болуына байланысты жас жануарларға қарағанда, бөгелек дернәсілдерімен аз 
дәрежеде  зақымдалады.  Үлкен  жануарлардың  зақымдалуының  аз  пайызына 
пайда болған иммунитетте әсер етеді. 
Патогенезі.  Жануарлардың  тері  астына  еніп,  кейін  жұлын  каналына, 
өңешке  және  басқада  ішкі  ағзаларға  теріасты  бөгелегінің  дернәсілдері 
регрессивті-экссудативті  түрдің  қабыну  құбылыстарымен  сүйемелденетін 
ұлпаның  механикалық  зақымдалуын  тудырады  және  нітежиесінде  ауыр 
созылмалы  аурулар,  сауын  мөлшері  мен  салмақтың  төмендеуін  тудыратын 
жалпы  токсинді  әсер  көрсетеді.  Жыл  сайын  әр  зақымдаған  дернәсілден 
сиырлар  80  –  200  л  сүт  кем  береді  (жылдық  сауынның  4,5%  -  ы),  бұзаулар 
орта есеппен 13 – 18 кг ет аз береді. Жұмыртқадан жарылған дернәсілдер тері 
арқылы  теріасты  клетчаткасына  өтеді.  Дернәсіл  тері  арқылы  кірген  кезде, 
оларда  жара  түзіледі,  одан  серозды  экссудат  бөлінеді.  Біраз  уақыт  өткеннен 
кейін  жара  қабықшамен  жабылады,  ал  экссудат  құрғап  қалады.  Ұлпаға  тері 
асты бөгелегі дернәсілдерінің ену кезеңі өте ауырсынулы және жануарларда 
қатты  тынышсыздықпен  сүйемелденеді.  Өңеш  дернәсілдері  жүйке-тамыр 
өрімін  қарай  жылжып,  кілегей  қабығы  арқылы  өтеді.  Өзінің  қозғалысы 
кезінде  қан  жасушалары  мен  зақымдалған  тамыр  эксудаттарының  ағуымен 
сүйемелденетін,  ұлпаның  зақымдалуын  туғызады.  Жергілікті  ауырсынумен 
және  ісінуме  сүйемелденетін  қабыну  процесінің  дамуы  болады.  Қабыну 
тынымдалғаннан  кейін  ұлпаның  зақымдалған  бөліктері  дәнекер  ұлпасымен 
орынын ауыстырады. 
Жануарлар  ағзасында  1  сатыдағы  дернәсілдердің  көшіп  қонуы  кемік  майы 
каналына бағытталған, сондай-ақ, тамыр және жүйке өзегінің маңынан өтеді. 
Өңеште  дернәсілдердің  үлкен  мөлшерінің  жиналуы  кезінде  оның 
функуиясының  бұзылуы  пайда  болады,  ол  өңештің  өткізгіштігінің 

 
 
183 
кішіреюімен, 
ісінумен 
сүйемелденеді. 
Тері 
асты 
бөгелектерінің 
дернәсілдерікемік  майын  каналында  үлкен  мөлшерде  жиналып,  аяқ-қолдың 
шала  салдануына  әкелуі  мүмкін.  Тері  асты  клечаткасына  дернәсілдердің 
жиналу 
үрдісі  жануарларда 
қабынумен 
сипатталады. 
Сондықтан, 
дернәсілдердің  жартсы  өледі  және  ақырындап  сорылады,  ал  қалған  хитинді 
кутикула  бірінші  болып  жасушалық  пролифератты  қоршап  алады. 
Жануарларға  2-ші  және  3-ші  сатыдағы  дернәсілдер  айрықша  үлкен  зиян 
келтіреді, олар тері асты қаяу капсулаларда паразиттеледі. 
Дернәсілдердің  өсу  дәрежесі  бойынша,  қабыну  ошағы  мен  капсула 
ұлғайады.  Пальпация  кезінде  тері  қабынған  бөліктері  ыстық  және  ауырады. 
Дернәсілдердің  үлкен  мөлшері  кезінде  қабынған  бөліктер  сыртынан  жазық 
іріңді  беткей  түзіп,  өз  ара  шаырайды.  Жеке  жануарларда  капсулалардың 
бүтіндігінің жоғалуы болады және дернәсілдер өледі, қабыну үрдісі бұлшық 
ет ұлпасы мен тері асты клетчаткасына таралып, іріңді некротикалық сипатқа 
ие  болады.  Анафилактикалық  шок  болуы  мүмкін,  кейде  ақыры  өліммен 
аяқталады. Осындай жануарларда қабақтары, еріндері, анал аумағы қабынады 
және жануар ауыр демалады. 
Түзілген ақаулар дәнекер ұлпасымен толысады. 
Ауру  белгілері    Жануардың  терісінің  астына  дернәсіл  кірген  кезде 
пайда  болады:  қышу,  тері  асты  клетчаткасының  ісінуі,  пальпация  кезінде 
дернәсілдердің көшіп-қону орнында ауырсыну байқаймыз. Ауру белгілері бел 
терісіне  дернәсілдердің  жақындау  кезеңінен  және  бөгелек  бұлтықтарының 
қалыптасунан бастап айқын көрінеді. Ең бірінші қырында немесе ортасында 
кішкене саңылауы бар, 5 мм-ге дейінгі тығыз бұдырмақ туындайды. 2-3 апта 
өткен  соң  бұдырмақтар  визуальді  көрінеді,  ал  қаяу  саңылаулары  3-5  мм 
диаметрге жетеді. Қаяулы саңылаудан дернәсілдердің өсу дәрежесі бойынша 
серозды  сұйықтықтың  бөлінуі  ұлғаяды,  ол  маңында  жатқан  шаштарды 
жабыстырып  тастайды.  Қатты  зақымдалған  жануар  денесінде  150  немесе 
оданда  көп  бұлтықтар  болуы  мүмкін.  Бөгелек  бұлтықтары  белжәне  арқа 
аумақтарында 90% таралады, қалғандары сегізкөзде, кеудеде, мойында және 
сирек құйыршықта, төбе сүйекте және қарынның төменгі бөлігінде. 
Патологоанатомиялық  өзгерістер  Тері  асты  клетчаткасында 
дернәсілдермен зақымдалу кезеңінде өлген жануарларды паталогиялық ашып 
сою  кезінде  ұзындығы  1-5  мм  болатын  дернәсілдерді  анықтауға  болатын 
кішкене  көпіршіктерді  байқауға  болады.  Дернәсілдер  қоныс  аударған  сол 
орындарда  лас-жасыл  сызықтарды  табамыз.  Өңештің  тері  асыт  бөгелегінің 
дернәсілдерімен  зақымдалу  кезінде.  Өңештің  зақымдалған  бөліктері 
геморрагиялы  және  ісінген  болады.    Жұлын  каналындағы  дернәсілдер 
жиналған орындарда қан талауды анықтаймыз. 
Теріде, тері асты клечаткасында жақсы байқалатын қаяулы капсулалар 
табамыз, сол орындарда бұлшық еттің серозды және серозды геморрагиялық 
қабынуын көреміз. Олар арқаны кең аумағын қамтиды. 
Балау Балауды арқаға және дененің басқада бөліктеріне 2-3 сатысының 
дернәсілдерінің  жақындау  сәтінде  жануар  теріснің  паьпациясы  және 
визуальді  қарау  негізінде  қояды.  Теріні  мұқият  қарағанда  сол  орындарда 

 
 
184 
саңылаулы бұдырмақты, ал ары қарай қаяу өзегі бар бұдыр байқауға болады. 
Тері  асты  бөгелегіне  жануарларды  вет.сан  мамандар  клиникалық  қарауды 
еліміздің  оңтүстік  аудандарында  желтоқсан  айының  соңында,  орталық  және 
солтүстік  аймақтарда  тері  асты  бөгелектерін  зерттеу  ақпанда  басталады. 
Гипедерматозды  ерте  диагностикасын,  теріасты  бөгелектерімензақымдалған 
ірі  қара  малдың  қан  сарысуы  бар  гиподерм  дернәсілдерінен  диагностикум 
көмегімен  тура  емес  гемагглютенация  реакциясы  қолданылып  қараша-қазан 
айларынжа жүргізіледі. 
 
Шекті іс шараларды жүргізген кезде рұқсат етпейді: 
 

 
бөгелек дернәсіл дерімен зақымдалған жануарлардың түсуін; 

 
ұйыдардан  және  жеке  шаруашылықтардан  гиподерматозға  қарсы 
арнайы заттармен өңделмеген ауру жануарларды шығару; 

 
ветеринарлық  маманның  және  қызымет  көрсетуші  қызыметшілердің 
рұқсатынсыз  гиподерматоз  бойынша  ішкі  қолайсыз  деп  таныса,  ірі  қара 
малды қайта топтастыру. 

 
ағзада  бөгелек  дернәсілдерін  өлтіретін,  жануарлардың  тұрғылықты 
жерін  алдын  ала  препараттармен  өңдеу,  ұйымға  қайта  енгізілген 
жайылымдарға айдау. 
Халықтық  пункта,  ұйымдарда  жануарлар  толық  сауыққаннан  кейін  шектеу 
алынады. 
 
Гиподерматоз қолайлылығына эпизоотологиялық бақылау. 
 

 
Гипедерматоз 
бойынша 
ірі 
қара 
малдың 
қолайлылығын 
эпизоотологиялық  бақылау  мемлекеттік  ветеринарлық  қызыметпен  және 
жануарлар иесімен ветеринарлық мамандар жүзеге асырады. 

 
Тері 
асты 
бөгелегінің 
дернәсілдерімен 
жануарлардың 
зақымдалғыштығын  клиникалық  пальпаторлы  тексеру  және  қарау  жолымен 
анықталатын, арқа аумағында дернәсілдік капсулалардың (бұлтық) бар болуы 
бойынша анықтайды. 

 
Тері  бөгелектерімен  зақымдалғыштықты  жылсайынғы  бақылауға 
барлық  категориядағы  ірі  қара  мал  ұшырайды,  соның  ішінде  азаматтардың 
жеке  қолдануында.  Арқа  терісіне  дернәсілдердің  максимальді  мөлшерінің 
жақындау  кезеңінде  әр  жануарларды  бір  рет  тексереді:  жас  малдарды  – 
сәуірде, үлкендерін – мамырда. 

 
Гиподерматоз  бойынша  қолайлы  деп,  жоспарлы  диагностикалық 
зерттеулер жүргізу кезінде, сондай-ақ жануарларды ет комбинаттарында және 
сойыс  пунктерінде  тері  асты  бөгелектерінің  дернәсілдерімен  зақымдалған 
жануарлар  анықталмайтын,  әкімшілік  аумақтарды  (аудандар,  облыстар, 
аймақтар, республика) және халықтық пунктер, фермалар танылады. 
Гиподерматоздың алдын алу және тері асты бөгелектерімен күресу бойынша 
ветеринарлық шаралар 

 
 
185 
Ірі қара малды гиподерматоздан сауықтыру мен оның алдын алуға бағтталған 
тері  асты  бөгелектерімен  күресу  бойынша  ветеринарлық  іс  –  шаралар 
жылсайын 
мерзімде, 
қарастырылған 
ережелермен, 
мақсаттық 
бағдарламамалармен,  немесе  Ресей  Федерациясының  ветеринарлық 
қызыметінің 
субъектілерінің 
басқарушыларымен 
(немесе 
орнбасарларымен)бекітілген  эпизоотияға  қарсы  шаралардың  жоспарлары 
бойынша жүргізіледі. 
Гиподерматозға  қарсы  шараларды  жоспарлау  және  жүргізуді  Рефей 
федерациясының  ветеринарлық  қызыметінің  субъектілерімен,  жануарлар 
ауруларымен  күресу  станциясымен,  ұйымның  басқарушыларымен  және 
ветеринар  мамандарымен,  муниципальді  білімнің  өзіндік  жергілікті  басқару 
ұйымдарымен жүзеге асырылады. Ветеринарлық іс-шараларға кіреді: 

 
гиподерматозға  қарсы  ірі  қара  малдарға  күздік    профилактикалық 
өңдеуді жүргізу; 

 
жануарлардың 
теріасты 
бөгелектерімен 
зақымдалғыштығның 
эпизоотологиялық сипаты; 

 
гиподерматозбен ауратын жануарларда емдеу (күздік өңдеулер); 

 
гиподерматоз бойынша қолайсыз халықтық пунктер бойынша шекті іс-
шаралар; 

 
гиподерматозбен  ауыру  бойынша  ветеринарлық  есептілік  және  емдік 
алдын алу өңдеуін жүргізу; 

 
ет және сүт өнімдерінің қуіпсіздігін бақылау. 
 
Гиподерматозға  қарсы  күздік  алдын  алу  шаралары.  Гиподерматоздың 
алдын  алу  мақсатында  күзде  және  желтоқсан  айларында  ірі  қара  малды, 
жануарлар ағзасындағы 1 сатыдағы дернәсілдерді өлтіретін, жүйелік әсердегі 
препарттармен  өңдейді.  Шаруашылықтың  барлық  категорияларында  барлық 
мал  басын  өңдейді,  соның  ішінде  жеке  иелерінде.  Шаруашылыққа  қайта 
әкелінген жануарларды жыл мезгілін қарамастан карантин кезеңінде өңдеуге 
ұшыратады.  Жануарлрды  өңдеу  үшін  белгілі  бір  тәртіпте  бекітілген 
сертифицирленген  және  тіркелген  жүйелік  әсердегі  препараттарды 
қолданады. 
Ол 
ағзада 
аз 
дегенде  99% 
бөгелек 
дернәсілдерін 
өлтіредіПрепараттарды  қолданған  кезде,қолданылуы  бойынша  сәйкес 
нұсқулармен басшылық жасайды. 
Сауылатын  ірі  қара  малды сүтпен  бірге  бөлінбейін  препараттармен  өңдейді. 
Семіртуде  тұрған  ірі  қара  малды,  қолданылуы  бойынша  сәйкес  келісілген 
нұсқаулары бар препараттармен өңдейді. 
Жануарларды  сою  мерзімінде  көрсетілген  нұсқауларда  өлген  жануарлардан 
алынған  етті  және  суб  өнімдерді  тағамға  қолдануға  рұқсат  бермейді. 
 
Жануарларды  өңдеуді  жүргізуші  тұлғалар,  көрсетілген  талаптардың 
бұзылуына иелерінің жауаптылығы және шарасыз өлтірілген жануарды өткізу 
тәртібі туралы жануарларды өлтіру мерзімінде иесіне ескертуі қажет(п.6.3 в 
ред. РФ АШМ  бұйрығы 29.12. 2005 № 239). 
Гиподерматозбен  ауратын  жануарларды  емдеу    сәуір  -  мамыр 
айларында 
тексеру 
кезінде 
анықталған 
гиподерматозбен 
ауратын 

 
 
186 
жануарларды  белгілі  бір  тәртіпте  қолдануға  рұқсат  етілген  препараттармен 
өңдейді.  Гиподерматозбен  ауратын  жануарлар  анықталған  барлық  топтар 
өңдеуге ұшырайды. (п. 6.4 в ред. РФ АШМ  бұйрығы  29.12.2005 № 239). 
Жанурларды  бөгелекке  қарсы  препараттармен  өңдеуді  ветеринарлық 
дәрігер  немесе  ветеринарлық  фельдшер  жүргізеді.  Ветеринарлық  маман  әр 
өңдеуді  өңдеу  жүргізу  әдістері,  күні,  препараттарды  шығындау  нормасы, 
атауы көрсетілген эпизоотияға қарсы нөмірленген журналға тіркейді. 
Препараттармен өңделген жануарларды шарасыз сойған кезде, етін тағм үшін 
қолдану 
сұрақтары 
сойыс 
өнімдерінің 
ветерианриялық-санитарлық 
сараптамасының  нәтежиелері    мен  қолдану  нұсқаулықтары  бойынша 
шешіледі. 
 
Жаз  аяқталып,  күз  басталғанда  қыркүйек-қараша  айларында 
аулшаруашылық  кәсіпорындары  бөгелектерге  қарсы  инсектицидті  жүйелік 
әсердегі препарттарды қолданған: гиподермин - хлорофос, диоксафос-К, бұл 
жартылай  автоматты  Шилов  инесі  бар  арнайы  дозатор  көмегімен 
омыртқаның екі жағынанда жұқа қабатты болып келеді. Дозасы: гиподермин-
хлорофос тірі салмағы 200 кг жануарларға 16 мл дозада, 200-ден асқандарға – 
24 мл қолданылады; диксафос сәйкесінше 12 және 16 мл.  Ары қарай өндіріс 
ивомек,  цидектин  және  аверсект  шығара  басталы,  оларды  тері  астына  0,2 
мг/кг  дозда  енгізеді;  фасковерм  тері  астына  20  кг  тірі  салмаққа  1  мл  бірақ 
жануарларға 10 мл-ден көп емес. 
Ірі  қара  малдың  тері  асты  бөгелектерімен  күресу  үшін  Гиподектин-Н 
қолданылады,  оның  құрамындағы  әсер  етуші  зат  ивермектин  болып 
табылады.  Бұл  препаратты  дозалайтын  құрылғыдан  жұқа  қабат  арқасына, 
абайлап  омыртқаны  бойлап  жотасынан  сегізкөзіне  дейін  бөліп  енгізеді. 
Салмағы 150 кг жануарлар үшін – дозасы 10 мл, 150 кг-нан асатындарға – 15 
мл, оны бір реттен ғана қолданады. 
Жануарларды етке сою Гиподектина-Н препаратын қолданғаннан кейін 
5  күн  өткен  соң  ғана  рұқсат  етіледі.  Бұл  мерзімнен  ерте.  шарасыз  сою 
болғанда  ет  қоректі  жануарлар  үшін  азық  ретінде  немесе  сүйекті  ет  ұнін 
өңдеу үшін қолданылуы мүмкін. Гиподектином-Н мен өңделген сиырлардың 
сүтін шектеусіз қолданады. 
Инъекциялық    дермацинді  (әсер  етуші  заты  ивермектин)  ірі  қара 
малдың үшінші мойын аумағындағы тері астына үлкен жануарлар үшін 3 мл 
дозада,  
150 г дейінгі жас малдарға – 2 мл, салмағы 50 кг-ға дейінгі бұғыларға – 1 мл, 
50 кг-дан асатындарға 2 мл тері астына немесе бұлшық ет  ішіне. 
 
 
Ірі қара мал гипдерматозының алдын алу бойынша талаптар: 
 
1993  жыл  14  мамырдан  №4979−1  «Ветеринария  туралы»  Қазақстан 
Республикасы    Заңының  18  бабына  сәйкес  жануарларды  қолдануға,  күтіп-
бағуға  және  олардың  денсаулығына  жауапкершілікті  олардың  иелері 

 
 
187 
мойындарына алады. Қазақстан Республикасы  азаматтары және ұйымдары – 
жануарлар иесі міндетті: 

 
гиподерматозбен  ажануарлардың  ауруының  туындауын  ескертуді 
қамтаммасыз  етушілер  шаруашылық  және  ветеринарлық  іс-шараларды 
жүзеге асырады; 

 
ветеринарлық  мамандардың  талап  етуі  бойынша  бөгелекке  қарсы 
өңдеумен және қарау үшін жануарлар ұсыну; 

 
ветеринария  аумағында  гиподерматозбен  күрес  және  алдын  алу 
бойынша  шараларды  жүргізу  туралы  ветеринар  мамандардың  нұқауларын 
орындау; 

 
ветеринар  мамандардың  талаптары  бойынша  қайта  қабылданған 
жануар туралы мәліметтері болу керек; 

 
Гиподерматозбен  ауратын  жануарларды  ауруын  ескерту  бойынша 
шектелген  іс-шаралардың  нақты  ережелерімен  қарастырылған  шараларды 
жүргізуді қамтаммасыз ету. 
Жазда  1  рет 20  тәулікке жануарларды пиретроидтармен  өдейді  (стомазаном, 
К-отрином,  бутоксом,  эктомином  қолданылуы  бойынша  келісілген  сәйкес 
басқада препараттар). 
 
Бақылау сұрақтары: 
1. Ірі қара гиподерматозына жалпы сипаттама беріңіз 
2. Осы ауру кезінде қандай патологоанатомиялық өзгерістер байқалады? 
3. Шекті іс шараларды жүргізген кезде не нәрсеге рұқсат етпейді? 
4. Гиподерматозбен ауратын жануарларды емдеу шараларын айтып беріңіз 
5 Гиподерматозға қандай күздік қарсы алдын алу шараларың өткізеді? 
 
Тақырып 2  Жылқы гастрофилезі 
Сабақтың  мақсаты:  Аскаридоз  қоздырушысының  құрылысымен,  даму 
биологиясымен, клиникалық белгілерімен, диагноз қою, ем және алдын - ала 
шараларын өткізу әдістерімен таныстыру 
Құрал-жабдықтар: Плакаттар, дымқыл препараттар 
 
Жылқы  және  есек  гастрофилезі  -  Gastrophilidae  туыстастығының 
ішек-қарын  бөгелектерінің  дернәсілдерімен  туындаған  бөгелектік  аурулар. 
Жылқыларда  гастрофилдердің  жиі  4  түрі  паразиттеледі:  Gastrophilus 
intestinalis  (қарынның  үлкен  бөгелегі),  G.  vetorinus  (ішек  бөгелегі),  G. 
haemorrhoidalis (қызыл құйрықты бөгелек) және G. pecorum (шығыс бөгелегі, 
немесе шөппен емдеу үшін. 
Қоздырғыштары.  Қанаттанған  фазаны  араға  ұқсас  жәндіктер 
көрсетеді,  олар  боялуы  және  дене  өлшемі  бойынша  ажырайды.  Бұл 
бөгелектердің  3  сатысының  дернәсілдерінің  ұзындығы  15-200  мм  дейін. 
Сары-қызғылт  түсті,  екі  ірі,  қара  түсті  ауыз  маңы  қысқыштары  болады. 
Қылқандарының көпшілік түрінде сегменттерде 2 қатарда орналасқан, ал G. 
veterinus – бір қатарға. 

 
 
188 
Даму  циклі.  Қозғалыс  әсерінен  жануарлар  қышуды  сезінеді. 
Жылқылар  тістерімн  қасиды  және  қышыған  орнын  тілімен  жалайды, 
нәтежиесінде 1 сатының дернәсілдері ауызға түседі, кейін асқазанға (ішекке). 
Шығыс  дернәсілдерінің  жұмыртқалары  шөппен  немесе  сабанмен  бірге 
жануарлардың  ауызына  түседі,  және  осы  жерде  дернәсілдер  жұмыртқадан 
бөлінеді,  ары  қарай  қарынға  қоныс  аударады.  Қарынның  краниальді 
бөлігіндегі және он екі елі ішектің ұшындағы кілегей қабққа жабысады. 9  – 
10  ай  өткен  соң  дернәсілдер  өздерінің  паразиттелу  орнын  жоғалтады  және 
дәретімен бірге сыртқы ортаға шашылады. Тек бөгелек дернәсілдері қарында 
паразиттелгеннен кейін, он екі елі ішек соңына (анал кілегей) қысқа уақытқа 
қосымша фиксирленеді. 
Топыраққа түскен бөгелек дернәсілдері жабылады және қуыршаққ айналады. 
Қолайлы жағыдайлар кезінде 1 – 1,5 ай өткен соң қуыршақтан аналықтар мен 
аталықтар шығады. Әр түрлі жынысты даралардың шағылысуы ауада жүреді 
және кейін , ақырындап жұмыртқа салу басталады. 
Қанатталған бөгелектер 1- апта өмір сүреді. Бір жыл ішінде гатрофилдердің 
бір генерациясы дамиды. 
Эпизоотологилық мәліметтері. Жылқылардың гастрофилезі еліміздің 
орталық  және  оңтүстік  аймақтарында  айтарлықтай  кездеседі.  Бөгелектердің 
ұщуы  15  градустан  төмен  температурада  және  құбылмалы  ауа  райында 
жүрмейді.  Бұл  жәндіктердің  ұшуының  белсенділігі  күнгей  күндері  пайда 
болады. Олар иесі іздеу үшін 10 – 20 км ұшуа алады. 
Патогенезі. Ішек-қарын бөгелектерінің дернәсілдері алғашында теріде, 
ауыздың  кілегейінде  және  жұтқыншақта,  ал  кейін  ішек  пен  қарында 
паразителеді. Ену мен қоныстау кезінде олар теріні және кілегей қабықтарды 
жарлайды  ,  олардың  патогендік  микрофлорамен  инфекциялануына  жол 
ашады.  Дернәсілдер  лимфа  иесмен  жасушаны  сіңіру  есебінен  қоректенеді, 
қарынның  жаппай  инвазиясы  болған  кезде  кілегейлерінің  жарақатталып, 
қабнуына  әкеледі.  Бөгелек  дернәсілдері  қарын  қабырғасы  мен  он  екі  елі 
ішекте  үлкен  мөлшерде  жиналып,  азықтың  қозғалысын  механикалық 
баяулатады, бұл ас қортудың бұзылуына әкеледі. 
Ауыз  және  жұтқыншақ  кілегейлерінде  дернәсілдердің  енуі  және 
қоныстануы  жарақатталумен  және  жараға  микрофлораның  енуімен 
сүйемелденеді.  Бұлөткір  қабыну  үрдсін  тудырады:  фарингит  және 
стоматиттер. Кейін қарынның кардиальді бөлігіне инвазияланады, осы жерде 
патологиялық  үрдіс  9  –  10  ай  жалғасады.  Қабыну  қарын  мен  ішек 
қабырғасының  тереңірек  қабаттарына  өтуі  мүмкін  және  осының  әсерінен 
қарын қабырғасының бұзылуы туындайды. 
Клиникалық  белгілері  аурудың  бірінші  сатысында  гастрофиллез 
(стоматит  және  фарингит)  анықталады.  Ауыз  қуысын  қараған  кезде  кілегей 
қабықтарында жіп тәрізді көрінеді. Стоматит кезінде шайнау актісі бұзылады, 
ал  фарингит  кезінде  су  және  азық  жұту  қиындайды.  Жылқылар  осы  кезде 
бастарын алға тартып ұстайды. Аурудың екінші сатысы тән белгілерсіз өтеді. 
Азық  қортудың  бұзылуы,  шаншу  тәрізді  ұстамалар  сол  энтомозбен  ауыруға 
көрсетеді.  Бөгелектік  инвазияның  жалпы  бейнесі  эритроцитер  мөлшерінің 

 
 
189 
түсуіне,  жүдеуге,  әлсізденуге,  жылқылардың  жұмысқа  қабілеттелігін 
төмендетеді. 
Балау  ауыз  қуысының  кілегей  қабықтарында  бірінші  фазада 
дернәсілдерді  анықтау  негінді  қойылады,  сондайқ  стоматит  пен  фарингит 
негізінде. Гастрофилезді гастриттің бар болуы немесе энтерит қойылмайды. 
Балауды  бірнеше  жылқыларға  хлорофоспен  сынама  ем  қолдану  арқылы 
гастрифилездің балауын нақтылауға болады. 
Емі.  Жылқылардың  ауыз  қуысына  қоныстанған  дернәсілдерді  жою 
үшін  бөгелектердің  бірінші  фазасының  дернәсілдерін  2  пайыздық  хлорофос 
ертінідісімен  шайады.    Гастрофилдердің  үшінші  фзаның  дернәсілдерімен 
күресуде  жануарларға  0,24%-дық  хлорофос  ертінідісін  қолданады. 
Дернәсілдері 20 сағаттан кейін кете бастайды. Емін тағайындау алдында осы 
әдіс  бойынша  дозасын  2-3  жылқыға  сынама  жолымен  бүтіндей  тексеріп 
отыру қажет. 
Алдын  алу.  Бөгелектрдің  қанатталған  формасына  қарсы  алдын  алу 
мақсатында  жануарлардың  жарты  дене  бөлігіне  құрамында    0,03%  гамма-
изомер болатын гексахлораны эмульсияны кезеңдік шашыратады (5-7 күннен 
соң).  Бұл  әдіс  шығыс  бөгелектеріне  қарсы  тиімсіз,  себебі  аналықтары 
жұмыртқасын шөпке салады. Егер жылқыларды қымыз алу үшін қолданатын 
блса,  оларды  1%-қ  хлороффос  ерітіндісімен  өңдейді.  Гастрофилдердің 
жаппай ұшуы кезеңінде түнгі жайылымдарды және ыстық тәуліктерде жылқы 
қораларында жылқыларды ұсаутауда қолданады. 
 

 
 
190 
 
 

 
 
191 
Бақылау сұрақтары: 
 
1. Жылқы және есек гастрофилезі қоздырғыштарына тоқталыңыз 
2.Даму циклі қалай өтеді? 
3.Осы ауру кезіндегі клиникалық бегілерді айтып беріңіз 
4.Қандай алдын-алу шаралары жүргізіледі? 
 
 
Тақырып 2  Қой эстрозы 
Сабақтың  мақсаты:  Эстроз  қоздырушысының  құрылысымен,  даму 
биологиясымен, клиникалық белгілерімен, диагноз қою, ем және алдын - ала 
шараларын өткізу әдістерімен таныстыру 
Құрал-жабдықтар: Плакаттар, дымқыл препараттар 
 
Эстроз  –  бас  аумағында  (мұрын,  маңдай  және  т.б.)  паразиттелетін 
Oestridae  туыстығының  қой  бөгелегінің  дернәсілдерімен  туындайтын 
бөгелектік  ауру.  Қой  бөгелегінің  дернәсілдері  ешкілерді  де  инвазиялайды. 
Ауру  шаруашылықтарға  үлкен  зиян  келтіреді,  әсіресе  қой  шаруашылығы 
дамыған аудандарда. 
Қоздырғышы. Қой бөгелегінің өлшемі кішкентай (ұзындығы 9-12 мм). 
Басы  мен  кеудесі  қоңыр  -  сұр  түске  боялған,  құрсағы  сары  -  сұр  түсті. 
Қанаттары  үлкен  емес,  тұнық.  3  сатының  дернәсілдері  30  мм  ұзындыққа 
жетеді,  ірі  ауыздық  қысқыштары  болады  (фиксация  ағзалары);  кішкетай 
қысқыштар дернәсіл денелерінің қырлық және вентральді бөлігінде бірнеше 
қатарлары орналасқан. 

 
 
192 
 
 
Даму  циклі.  Ұрықтанғаннан  кейін  бөгелек  аналықтары  1,5-3  апта 
ішінде тыныштықта болады. Осы уақыттарда олар аз қозғалғыш болады, шел 
қабттарында  тереде  отырады.  Аналық  дернәслдері  жетілгеннен  кейін 
қойларға  жақын  жерде  белсенді  ұшып  жүреді  және  жазды  күні  үлестеніп 
мұрын  есігіне  дернәсілдері  шашылады  (12-30  үлгіден).Аналықтардың 
белсенділігі ауа температуарсы 16 градустан жоғары болғанда пайда болады. 
Бөгелектердің  ұщшуы  жануарларда  тынышсыздығын  кетіретін  дыбыспен 
сүемелденеді.Бөгелектердің  шабуылынан  қорғанып,  қойлар  топтарға 
жиналады,  басын  жерге  босатады.  Бірнеше  күнішінде  бөгелек  аналықтары 
400-600  дернәсіл  бөледі.  Бөгелек  аналықтары  қойларды  іздеу  кезінде 
ұрықтану  орнынан  3-3,5  км  –ге  дейін  ұшады.Ұзақ  парзиттелгеннен  кейін 
үшінші  фаза  дернәсілдері  сыртқа  түседі  және  топырақта  көбелекке 
айналады.Имаго  3-4  аптада  қалыптасады.  Қой  бөгелегінің  молтүстік 
ареалында бір, ал оңтүстік ареалында – екі генерация дамиды. 
Эпизоотологиялық  деректері Қой жайылымдарында қой бөгелегімен 
қаншалықты 
көп 
инвазирленсе, 
соғұрлым 
дернәсілдерімен 
көп 
концентірленген  болып  келеді.  Құрғақ  және  ысық  жазда  топырақтың  қатты 
қызуы  және  дернәсілдерінің  біраз  мөлшерінің  қаттылығының  көтерілуі 
әсерінен топыраққа еніп, өледі. 
Патогенезі  Мұрын  қуысында  қой  бөгелегінің  дернәсілдері  кілегей 
қабығын тітіркендіреді, бұл сыңбыру түріндегі қойлардың жауап реакциясын 

 
 
193 
тудырады.  Сондықтан  кілегейде  10-15%  дернәсіл  болады.  Мұрын  және 
қосалқы  қуыстардың  инвазирленуі  50  экз.  және  дернәсілдерге  жетеді.  Олар 
өздерінің қысқыштарымен мұрын жәнеқосалқы қуыстардың кілегей қабығын 
жаралайды, соның нәтежиесінде ол қабынады. 
Қабыну  үрдісінің  ағымнда  іріңді  инфекция  асқынады.  Ивазионды  үрдістің 
асқынуы  кезінде  қой  ағзасындағы  қанның  морфологиялық  және 
биохимиялыққұрамы  өзгереді,  ағзалардың  және  орталық  жүйке  жүйесінің 
физиологиялық функциясы бұзылады. Дернәсілдер өздрі кеткен кезде немесе 
инсекцидтермен құртылған кезде жануарлар сауығады. 
Клиникалық  белгілері  Қой  бөгелегінің  дернәсілдерімен  қой 
зақымдалғанда  ең  бірінші  жануарлар  тынышсызданады.  Қойлар  топтасады, 
пысқырады, кейін мұрында серозды және кілегейлі бөлінулер пайда болады. 
Ары  қарай  өткір  ринит  құбылысы  күшейеді:  мұрын  ағуы  көбейеді,  мұрын 
аумағы ісінген.  Мұрыннан ағудың әсерінен бөлінділеркебеді және қабқшаға 
айналады.  Олар  мұрын  саңылауларын  тарылтады  және  қойлар  қиын 
тыныстанады.  Біраз  жануарларда  жақ  асты  лимфа  түйіндері  ісінеді,  ал 
кейбіреулерінде дене температурасы көтеріледі, жалпы жағыдайы нашарлайд, 
қозғалыс координациясы бұзылады. Өліммен аяқталуы мүмкін. 
Балау  жоғарыда  көрсетілген  клиникалық  белгілеріне  қарап 
болжамдалып  қойылады.Ақырғы  балау,  мұрын  қуысында  гигрирленетін 
дернәсілдерді  анықтаған  кезде  қойлады.  Қой  фермаларындасирек  эстроза 
және  ценуроз  белгілерінің  ұқсастығы  белгіленеді.  Осы  екі  аурудың 
дифференциациясы  ценурезде  ринит  болмайтындығында  және  сүйектердің 
жұмсаруына алып келеді. 
Алдын  алу  және  күресу  шаралары.  Қойлар  мен  ешкілер  эстрозбен 
күресуде  химиотерапия жолымен хлорофос және ДДВФ аэрозольдері немесе 
ерітінділерін 
қолданады.  Мұрын 
қуысындағы 
қой 
бөгелектерінің 
дернәсілдерін  20-25  мл  дозада    4%-қ  хлорофос  ерітінділермен  суармалау 
әдісімен құртады. 
Жұмысы  аз  және  тиімді  әдісі  қойларды  аэрозольді  дезинсекция  болып 
табылады. Герметикалық қой қораларында ерте эстроз терапиясында топтық 
әдіс жүзеге асырылады. 
Қойларды 
өңдеу 
үшін 
ветеринарлық 
дезинфекциондық 
машина 
қолданылады,  онда  әртүрлі  бүріккіштерді  (ПВАН  және  ТАН),  зауытта 
дайындалған    аэрозольді  балондарды  қолданады.  Қой  қораларында  бір 
баллон «Эстрозоля» мен 400 м
3
  –ты  өңдйді.  Айрозольдермен  жұмыс  істеген 
кезде  газқағар  киген  жөн,  себебі  олар  улы  болып  келеді.Эстрозға  қарсы 
қойларды бір рет өңдейді: орташа тілмесінде – қыркүйек – қазан, оңтүстікте – 
қазан  –  қараша.  Қойларды  ДДВФ  аэрозольдерімен  өңдеген  кезде  
жануарларға  5  күннен  кейін,  хлорофос  аэрозолімен  7  күннен  соң,  ал 
интраназальді суландыруда 3 күннен кейін жануарларды союға  рұқсат етеді. 
 
Бақылау сұрақтары: 
1.  Қой эстрозына жалпы сипаттама беріңіз 
2.  Қоздырғышына сипаттама беріңіз 

 
 
194 
3.  Күресу және алды алу шаралары қалай жүргізіледі? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
195 
Қолданылған әдебиеттер тізімі 
 
1. 
Абуладзе 
К. 
И. 
Паразитология 
и 
инвазионные 
болезни 
сельскохозяйственных животных. М. Колос, 1975. – 472 с. 
2. 
Абуладзе 
К. 
И. 
Паразитология 
и 
инвазионные 
болезни 
сельскохозяйственных животных. М: Колос, 1982. – 496 с. 
3.  Абуладзе  К.  И.  Практикум  по  диагностике  инвазионных  болезней 
сельскохозяйственных животных. М: Колос, 1984 – 256 с. 
4.  Акбаев  М.Ш.,  Василевич  Ф.И.,  Балагула  Т.В.,  Коновалов  Н.К. 
Паразитология и инвазионные болезни животных.  М: Колос, 2001. – 528 с. 
5. Виноградов-Волжинский Д.В. Пратическая паразитология. Л. «Медицина», 
1977. С.304. 
6. Дәуітбаева К.Ә., Дәуітбаева Г.К.,  Сатыбалдиева Ж.С. - Алматы, 2011-376 б 
7.  Дьяконов  Л.  П.  и  др.  Паразитарные  болезни  сельскохозяйственных 
животных. М. Агропромиздат, 1985 – 383 с. 
8.  Демидов  Н.В.  Гельминтозы  животных  Справочник.  М.  «Агропромиздат», 
1987. – 335 с. 
9. Искаков М.М., Хусаинов Н.Т. Эймериоз сельскохозяйственных животных 
10. 
Кадыров 
Н. 
Т. 
Паразитология 
и 
инвазионные 
болезни 
сельскохозяйственных животных. Астана, 2000. – 560 с. 
11.  Кадыров  Н.  Т.  Посмертная  диагностика  паразитозов  животных. 
Целиноград, 1992. – 95 с. 
12. Кожабеков З. К. Мал аурулары. Алматы. Кайнар, 1989. – 384 б. 
13.  Котельников  Г.  А.  Гельминтологические  исследования  животных  и 
окружающей среды. М. Колос, 1984. – 208 с. 
14. Орлов И. В. Практикум по ветеринарной паразитологии. М. Издательство 
с./х. литературы. 1962. – 318 с. 
15. Потемкина В. А. Гельминтозы домашних птиц. М. 1960. – 235 с. 
16.  Старченков  С.  В.  Болезни  мелких  животных.  Санкт-Петербург,  1999.  – 
509 с. 
17.  Сабаншиев,  М.С.  Паразитология  және  жануарлардың  инвазиялық 
аурулары. Алматы,2011.- 480 бе 
18.  Федоров  К.  П.  и  др.  Основы  общей  и  прикладной  ветеринарной 
паразитологии. Новосибирск, 2004. – 1044 с. 
19.  Шевцов  А.А.  Ветеринарая  паразитология.    М:  Издательство  «Колос», 
1977. – 463 с. 
20. Ысқақов М.М., Ахметжанов О.О., Сабаншиев М.С.  Құс паразитоздары –
Семей, 2014.-346 бет 
21.  Ыбраев  Б.К.,  Сүлейменов  С.И.  Гельминтоздарды  балаудың  негізгі 
әдістері. Астана – 2008. 53 б. 
 
 
 
 
 

 
 
196 
 
 
 
 
 
 
 
Сулейманова К. У. Оқу құралы «Жануарлардың инвазиялық аурулары» 
Мамандағы 5В120100 – Ветеринариялық медицина және 5В120100 –
Ветеринариялық санитария студенттеріне арналған 
 
 
 
 
 
Редактор Сулейманова К. У. 
 
 
 
Тираж 50 экз. 5,43 б.п. Офсеттік қағаз 80 гр. 
Басылым – ҚМУ типографиясы 
Байтұрсынов қошесі, 67