К. У. Сулейманова

 
 
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі 
 
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті 
 
Ветеринариялық медицина кафедрасы 
 
 
 
К.У.Сулейманова 
 
Жануарлардың инвазиялық аурулары 
 
Оқу құралы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Қостанай, 2016 
 

 
 
2 
ББК 48.73я7 
С 85 
Автор: 
Сулейманова  К.У.,  биологиялық  ғылымының  кандидаты,  А.Байтұрсынов 
атындағы  Қостанай  мемлекеттік  университеті,  ветеринариялық  медицина 
кафедрасының доценті 
 
Рецензенттер: 
Казкенов К.К., ветеринариялық ғылымының кандидаты, ҚОФ  «Республикалық  
ветеринариялық лаборатория»  азық қауыпсіздік бөлімінің меңгерушісі 
Мустафин М.К., ветеринария ғылымының докторы, ветеринариялық медицина 
кафедрасының профессоры, ҚМУ 
Туякова  Г.Д.,  ветеринария  ғылымының  кандидаты,  ветеринариялық  санитария 
кафедрасының доценті, ҚМУ 
 
 
С  85  Сулейманова  К.У.  Жануарлардың  инвазиялық  аурулары.  Оқу  құралы. 
Қостанай, 2016. 190 б 
 
 
     Оқу  құралы  паразитологияның  гельминтология,  протозоология,  арахно-
энтомология бөлімдерінің сұрақтарын қарастырады. Осы бөлімдердегі аурулар 
қоздырушыларын, олардын даму кезеңін, клиникалық белгілерін, диагноз қою 
әдістерін, емдеу, алдын-алу және күресу шараларын зерттейді. 
     Оқу  құралы    «Ветеринариялық    медицина»  және  «Ветеринариялық 
санитария» студенттеріне арналған. 
 
                                                                                                  ББК 48.73я7 
 
А.Байтұрсынов  атыңдағы  мемлекеттік  университетінің  ғылыми-әдістемелік 
кенесімен бекітілген және ұсынылған 10.06.2015 ж № 3 
 
 
ISBN 978-601-7481-26-1  
 
                                                                                        @ Сулейманова К.У., 2016 ж 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
3 
МАЗМҰНЫ 
 
Кіріспе.......................................................................................................................................  5 
I Бөлім. Жалпы паразитология...............................................................................................  6 
1.1 Организмдердің қарым-қатынас түрлері.........................................................................  8 
1.2 Паразиттердің түрлері.......................................................................................................  9 
1.3 Паразитарлық ауруларынан экономикалық зияны.........................................................  10 
1.4 Инвазиялық ауруларының химиопрофилактикасы........................................................  10 
1.5 Паразиттердің ие түрлері................................................................................................. 
13 
1.6 Иенің организміне паразиттік әсер етуі......................................................................... 
13 
1.7 Жануарлардың зақымдалу және тарату көзі................................................................. 
14 
1.8 Инвазиялық аурулар..........................................................................................................  15 
1.9 Инвазиялық аурудың барысы. Инвазияның экстенсивтігі  
 
және интенсивтігі................................................................................................................... 
16 
1.10 Академик Е. Н. Павловскийдің трансмиссивтік ауруларының табиғи ошақтығы  
 
туралы оқу........................................................................................................................... 
16 
1.11  Гельминтоздардың диагностикасы...............................................................................  18 
1.12 Гельминтоздардың диагностика әдістері................................................................... 
18 
II Бөлім. Жеке гельминтология...............................................................................................  19 
Тақырып  1  Оқулы  паразитологиялық  зертханасында  жұмыс  істеу  кезіндегі 
сақтандыру шаралары........................................................................................................... 
 
19 
Тақырып 2 Гельминтоздардың тірі кезіндегі диагностикасы..............................................  20 
Тақырып 3 Гельминтоздардың өлген кезіндегі диагностикасы.........................................  23 
Тақырып 4 Гельминттер жұмыртқаларының қысқаша сипаттамасы.................................  24 
Тақырып 5 Трематодалар және трематодоздар................................................................... 
29 
Тақырып 6 Жануарлар фасциолезі........................................................................................  31 
Тақырып 7 Дикроцелиоз..........................................................................................................  37 
Тақырып 8 Ірі қара малдың және қойдың парамфистоматоздары......................................  40 
Тақырып 9  Етқоректілердің описторхозы.......................................................................... 
43 
Тақырып 10 Ориентобильхарциоз..........................................................................................  46 
Тақырып 11 Құстардың простогонимозы........................................................................... 
49 
Тақырып 12 Эуритрематоз................................................................................................... 
52 
Тақырып 13 Құстың эхиностоматидозы.............................................................................. 
54 
Тақырып 14 Кұс нотокотилидозы........................................................................................ 
56 
Тақырып 15 Цестодалар  және цестодоздар..........................................................................  58 
Тақырып 16 Бұқаның цистицеркозы.....................................................................................  62 
Тақырып 17 Дипилидиоз...................................................................................................... 
63 
Тақырып 18 Дифиллоботриоз.............................................................................................. 
64 
Тақырып 19 Пизиформды цистицеркоз............................................................................... 
62 
Тақырып 20 Бұлшықет және тері астылық ценуроз.............................................................  66 
Тақырып 21 Мал эхинококкозы (берiш, бершiмек)..............................................................  67 
Тақырып 22 Аңдар альвеококкозы....................................................................................... 
71 
Тақырып 23 Церебральді ценуроз...................................................................................... 
72 
Тақырып 24  Қой мониезиозы............................................................................................. 
74 
Тақырып 25 Тизаниезиоз...................................................................................................... 
77 
Тақырып 26 Авителлиноз..................................................................................................... 
79 
Тақырып 27 Нематодалар және нематодоздар......................................................................  81 
Тақырып 28 Жылқы оксиурозы........................................................................................... 
83 
Тақырып 29 Қоян пассалурозы............................................................................................. 
84 
Тақырып 30 Жылқы параскаридозы..................................................................................... 
85 
Тақырып 31 Бұзау неоскаридозы......................................................................................... 
87 
Тақырып 32 Шошқа аскаридозы............................................................................................  88 
Тақырып 33 Тауық аскаридозы............................................................................................. 
90 

 
 
4 
Тақырып 34 Етқоректілердің токсокарозы............................................................................  91 
Тақырып 35 Етқоректілердің токсаскаридозы.....................................................................  93 
Тақырып 36 Қойлар мен ешкілердің гемонхозы...................................................................  94 
Тақырып 37 Қүйістілердің диктиокаулезы............................................................................  96 
Тақырып 38 Ірі қараның телязиозы........................................................................................  98 
Тақырып 39 Жануарлардың трихинеллезы...........................................................................  100 
Тақырып 40 Шошқаның трихоцефалезы...............................................................................  100 
Тақырып 41 Нематодироз.................................................................................. .....................  101   
Тақырып 42 Буностомоз...................................................................................................... 
103 
Тақырып 43 Хабертиоз........................................................................................................ 
104 
Тақырып 44 Эзофагостомоз....................................................................................................  107 
III бөлім Ветеринариялық протозоология бөлімі............................................................... 
108 
Тақырып 1 Ірі қара тейлериозы .......................................................................................... 
111 
Тақырып 2 Жылқы нутталиозы....................................................................... ................... 
115 
Тақырып 3 Қоян эймериозы................................................................................................. 
118 
Тақырып 4 Жануарлар токсоплазмозы............................................................................... 
119 
Тақырып 5 Жылқы трипаносомозы (киеңкі, қарақаптал)...................................................  124 
Тақырып 6 Жылқы мен түйе су-ауруы (трипаносомоздар)............................................... 
128 
Тақырып 7 Ірі қара бабезиозы............................................................................................... 
131 
Тақырып 8 Ірі қара пироплазмозы........................................................................................ 
134 
Тақырып 9  Ірі қара франсаиеллезы.......................................................................................  137 
Тақырып 10 Жануарлар кокцидидоздары............................................................................ 
138 
Тақырып 11 Саркоцистоз..................................................................................................... 
141 
Тақырып 12 Ірі қара безноитиозы.........................................................................................  143 
Тақырып 13 Шошқа балантидиозы..................................................................................... 
145 
Тақырып 14 Анаплазмоз...................................................................................................... 
147 
IV Бөлім Мал дәрігерлік арахнология
.................................................................................... 
148 
Тақырып 1 Аргазида кенелері............................................................................................. 
156 
Тақырып 2 Саркоптоз (қышыма қотыр).............................................................................. 
158 
Тақырып 3 Етқоректілердің отодектозы............................................................................. 
161 
Тақырып 4 Қой псороптозы................................................................................................. 
162 
Тақырып 5 Қояндардың псороптозы (құлақ қышымасы)....................................................  166 
Тақырып 6 Жануарлар псороптозы..................................................................................... 
168 
Тақырып 7 Ірі қара демодекозы..............................................................................................  172 
V бөлім Мал дәрігерлік энтомология..................................................................................... 
176 
Тақырып 1 Ірі қара гиподерматозы..................................................................................... 
174 
Тақырып 2 Жылқы гастрофилезы.........................................................................................  180 
Тақырып 3 Қой эстрозы...........................................................................................................  184 
Қолданылған әдебиеттер тізімі...............................................................................................  190 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
5 
Кіріспе 
 
Жануарлардың  және  басқа  түрлі  малдардың  инвазиялық  немесе 
паразитарлық  аурулар  бүкiл  жер  жүзiнде  кездеседi,  үй  және  жабайы 
жануарлардың  барлық  түрлерi  ауырады,  олар  мал  шаруашылығына  үлкен 
экономикалық зиян келтiредi. 
Паразитология  жоғары  оқу  орындарында  ветеринария  және  биология 
саласы бойынша білікті мамандар дайындаудағы ең негізгі пәндердің бірі. 
Жалпы паразитологияны оқып болғаннан кейiн, студенттер жануарлардың 
паразиттiк    ауруларын  зерттеуге  кiрiседi.  Олардың  саны  өте  көп,  алуан  түрлі 
жағдайларда  ауру  қоздырушының  түрi,  саны,  даму  циклы,  клиникалық 
белгiлерi,  патологиялық  өзгерiстерi    әр  түрлi  болады.  Сонымен  қатар,  осы 
ауруларға  дұрыс  диагноз  қою  және  алдын-алу  шараларын  жүргiзуі  өте 
маңызды. 
         Инвазиялык ауруларының  iшiнде, әсiресе гельминтоз аурулары жасырын 
өтедi,  өлiм  болмасада  жануарлардың  өнiмдiлiгi  төмендейдi    және 
физиологиялық дамуы тоқталады. 
         Көп  инвазиялық  аурулар,  әсiресе  гельминтоздар  жануармен  қатар 
адамзатқа да қауiпін төндіріп, антропозооноз болып саналады. 
         Ғылыми  басылымдардың  көпшілігі  Еуропа  және  басқа  тілдерде 
шығатыны  ескеріліп,  ветеринария,  биология  және  медицина  саласында 
қолданылатын  негізгі  халықаралық  терминдер  өзгеріссіз  сол  қалпында 
қалдырылған.  Аурулар  атауы  қазақшаға  аударылмай,  өзінің  қалыптасқан 
халықаралық  нұсқасында  келтірілген:  паразит,  диагностика,  инвазия, 
профилактика,  дегельминтизация,  эхинококкоз,  фасциолез  сияқты  көптеген 
терминдер мен атаулар. 
        
Осы оқу құралы мал дәрігерлік факультетінің студенттеріне көмекші құрал 
ретінде  ұсынылып  отыр.  Студенттер  осы  оқу  құрал  арқылы  аурулардың 
қоздырғыштарын,  олардың  даму  жолдарын,  сонымен  бірге  клиникалық 
белгілерін,  патологоанатомиялық  өзгерістерін,  иммунитетін,  емдеу  әдістерін 
және алдын-ала шараларын зерттейді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
6 
Паразиттер 
I Бөлім. Жалпы паразитология 
 
Біздің  ғаламшар  әртүрлі  жануарлар  мен  өсімдіктер  әлемінен  тұрады, 
олардың  арасындағы  қарым  –  қатынасы  өте  тығыз  болады.  Олардың  өмірлік 
құбылыстар  негізін  зат  алмасу  құрайды,  ол  организмнің  торшалар  мен 
ұлпаларда  бір  –  бірімен  байланысып  өтетін  –  ассимиляция  (сіңіру)  және 
диссимиляция (ыдырату) екі процесстен тұрады. 
Барлық  тірі  организмдер  қоректену  түрі  байланысына  қарай  екі  үлкен 
топқа бөлінеді: 1) органикалық  емес заттардан фито  – және хемосинтездейтін 
организмдер;  2)  бірінші  топ  организмдермен  дайындап  берген  органикалық 
заттармен коректенетін организмдер; 
Екінші  топтың  тірі  түрлерін    қоректену  түрі  байланысына  қарай 
сапрофиттерге, жыртқыштарға және паразиттерге бөледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Сапрофиттер  өлгендердің  ұлпалар  мен  мүшелер  ыдыраған  азықтарымен 
қоректенеді. 
Жыртқыштар  ең  біріншіден,  өз  жемтігін  аулайды  (кейбір  кезде  осыны 
басқа  жануарлар  істейді),  содан  кейін  жейді,  немесе  өлген  организмдердің 
ұлпалары және сөлдерімен қоректенеді. 
Паразит  (грек  сөзінен  аударғанда    «para»  –  маңында,  қасында,  «sitos»  - 
қоректену)  деп  тiрi  жануарлардың  денесiнде  әр  түрлi  ауру  туғызатын  бiр 
торшалы, немесе көп торшалы организмдердi айтады. 
Осы паразиттердiң жан-жақты өздерiн және (жануарда, адамда, осiмдiкте) 
солармен  тудыратын  ауруларын,  және  емiн,  тағы  да  алдын-алу  шараларын 
зерттейтiн ғылымды паразитология деп атайды. 
Паразитизм – бұл бiрiншi (паразит) екiншiнi (иенi) мекен ететін орта және 
көректену көзi түрде пайдаланатын, әрi екеуде бiр-бiрiмен антагонистiк қатысу 
Сапрофиттер 
Жыртқыштар
 
 
Гетеротрофтар
 

 
 
7 
орында  тұратын  генетикалық  әр  тектi  организмдердiң  тарихи  жиналған 
ассоциациясы. 
Жануарға  қатысты  болған  паразиттердi  зоопаразиттер  деп  атайды,  ал 
тудыратын  ауруларын  –  инвазиялық,  немесе  паразитарлық,  ал  өсiмдiк  
паразиттермен  –  фитопаразиттермен  шақырылған  ауруларды жұқпалы,  немесе 
инфекциялық  деп  айтады.  Мысалы,  сiбiр  жарасының  қоздырушысы  –  сiбiр 
таяқшасы  (B.  anthracis)  өсiмдiктер  кұрамында  болғандығынан  инфекциялық 
ауруларға  жатқызылады,  ал  кокцидиоз  –  инвазия,  неге  десен  кокцидийлар 
қарапайым  түрiне  жатады,  сондықтан  инвазиялық  ауруларға  жатады  Осылай, 
ауруларды  жұқпалы  және  инвазиялы  жiктеуi  негiзiнен  қоздырушысы  қандай 
жануар немесе осiмдiк патшалығына тән болуына байланысты. 
Паразитология ғылымы ауруды қоздыратын қоздырғышына қарай: жалпы 
паразитология, гельминтология, протозоология, арахнология және энтомология 
деген үлкен бөлiмдерге бөлінедi. 
Гельминтология  –  паразиттiқ  құрттарды  және  солармен  тудыратын 
ауруларды зерттейдi. 
Протозоология  ғылыми  болса  қарапайым,  бiр  торшалы  жәндiктердiң 
тiршiлiк ететiн ортасын, малға келтiретiн алуан түрлi зиянын, диагнозын, емдеу 
және күресу шараларын зерттейдi. 
Ал  арахно-энтомология  кене  мен  жәндiктердiн  мал  шаруашылығына, 
адамға тигiзетiн көптеген залалын зерттейдi. 
Қоздырушылардың 
тiршiлiк 
ететiн 
объектiсіне 
байланысты 
паразитологияны 
ветеринариялық, 
медициналық 
және 
агрономиялық 
бөлiмдерге бөледi. 
Ветеринариялық  паразитология  зоопаразитологияға  жатады;  биологиялық 
пән  сияқты  ол  зоологиямен  тығыз  байланысты.  Инвазиялық  ауруларға  дұрыс 
диагноз  қою  үшiн  паразиттердiң  морфологиясы  мен  жiктелуiн  бiлу  керек,  ал 
биология  және  экология  бойынша  зерттеулер  алдын-алу  шаралар  өткiзу  үшiн 
негiз 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
П 
А 
Р 
А 
З 
И 
Т 
О 
Л 
О 
Г 
И 
Я 
 
Жалпы паразитология 
Гельминтология 
Протозоология 
Арахнология 
Энтомология 

 
 
8 
 
болып  саналады.  Одан  басқа,  паразитология,  эпизоотология,  физиология, 
биохимия, фармакология, иммунология, патологиялық анатомия, жұқпалы және 
жұқпалы  емес  ауруларының  жеке  патологиясы,  ветеринарлық-санитарлық 
сараптау, малдәрiгерлiк iс ұйымдастыруы мен экономикасымен, тағы да басқа 
клиникалық,  зоотехникалық  және  агрономиялық  пәндермен  өте  тығыз 
қатысады. 
 
1.1 Организмдердiң қарым-қатынас түрлерi 
 
Жер жүзiндегi бүкiл жануарлар мен өсiмдiктер бiр-бiрiмен эволюциялық 
даму процесi бойы тығыз қатынасуда, сол нәтиже арқылы организмдер әртүрлi 
қоғамдық құрайды және келесi қарым-қатынастарды тұғызады. 
Индифференттiк  қарым-қатынас,  тiрi  организмдер  жиi  бiр-бiрiнен 
тәуелсiздiк көрiнедi, бiрақта бүкiл толы коллектив өмiрiмен тығыз байланысты 
болады.  Мысалы,  қарағайлы  орман.  Үстiнгi  қабаты  бормен  көрсетiлген, 
олардын  астында  бұталар  өседi,  содан  кейiн  шөп  өсiмдiктердiң  қабаты,  ал  ең 
төменгiсi  –  қалын  мүк  төсенiшiң  құрайтын  әртүрлi  споралар  формалары. 
Осындай  өсiмдiк  байланысы  ғасырлар  бойы  әр  түрлi  факторлар  әсерiнен 
қиылыстырылған, ең бiрiншiден ауа райы және топырақ әсерiнен жиналған. 
Достық  қарым-қатынас  (симбиоз  –  sin  -  бiрге,  bios  -  өмiр)  екi  жақты 
немесе  бiр  жақты  болады.  Өте  жиi  бұл  қарым-қатынастар  бiр-бiрiмен  тығыз 
байланысады.  Симбиоз  –  кездейсоқтық  қарым-қатынас  емес,  ол  өмiр  сүру 
принципiне негiзделген зандылық, реттiк қайталау байланыс. 
Екi жақты симбиоз (мутуализм) екi организм бiр-бiрiмен өмiр сүрiп бiр-
бiрiнен пайда алады. 
Бiр  жақты  симбиоз,  немесе  синойкия,  екi  организмнiң  қарым-
қатынасын  айтады,  одан  бiреуi  өзiне  пайда  келтiредi,  ал  екiншiсi  алмайды. 
Синойкияның түрлерi – пәтерлiк және комменсализм. 
Пәтерлiк – өмiр сүру түрі, сол кезде бiр жануар екiншiнi уақытша түрақ 
жайында  пайдаланады  (мысалы,  горчак  балығы  уылдырығын  дұшпаннан 
қорғау үшiн тiссiз ұлының мантия қуысына салады). 
Комменсализм  –  өмiр  сүру  түрі,  сол  кезде  бiр  жануар  екiншiнiң  азық 
қалдықтармен коректенедi және оған ешқандай зиян келтiрмейдi, мысалы, ұсақ 
буылтық құрттар су – шаянның азық қалдықтарымен қоректенедi. 
Дұшпандық  қарым-қатынас.  Жануарлардың  немесе  өсiмдiктердiң 
осындай  қарым-қатынас  кезiнде  бiр  организм  екiншiге  зиян  келтiредi.  Осы 
қарым-қатынастын түрлерi: жыртқышты және паразитизм.