Казахский государственный женский педагогический

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №5 2008. 
 
89 
мотивов  и  образов  в  произведениях  русских  поэтов  первой  трети  XIX  в. 
показывает «стремление поэзии охватить собой весь мир, поэтически восприняв и 
переработав его» /1, 109/.  
Вполне  естественно,  что  русских  поэтов  и  прозаиков  интересовали 
основные  религиозно-философские  идеи  Корана:  проповедь  Бога  как 
первопричины жизни и первотворца мироздания; описание ада и рая; религиозно-
правовые  предписания;  определяющие  образ  жизни  и  поведения  мусульман; 
правила обрядности. 
«Многие  нравственные  истины  изложены  в  Коране  сильным  и 
поэтическим  образом»,  -  писал  А.С.Пушкин  в  примечаниях  к  «Подражаниям 
Корану» /9/. Пушкинское «сияющий», «сладостный» Коран – не просто эпитеты, а 
продолжение  традиции  священной  книги  мусульман.  Главное  чудо  ислама  - 
Коран  - называется  «книгой ясной»  /5/,  «Коран славный в скрижали хранимой!» 
(85:21,  22),  «Коран  дивный»  (72:1).  Кораническое:  «Книга,  стихи  которой 
разъяснены  в  виде  арабского  Корана…»  (41:  2),  -  находим  в  стихотворении 
«А.Н.Карелиной» А.А. Дельвига:  
От вас бы нам, с краев Востока, 
Ждать должно песен и цветов: 
В соседстве вашем дух пророка 
Волшебной свежестью стихов 
Живит поклонников Корана /3, 168/. 
Этот же мотив отмечается в стихотворении М.Ю. Лермонтова «Дары Терека»: 
Он в кольчуге драгоценной, 
В налокотниках стальных: 
Из Корана стих священный 
Писан золотом на них /6/. 
В творчестве русских писателей нашла свое отражение кораническая клятва. 
Больше всего клятв содержится в сурах раннего мекканского периода – тридцать, 
позднего мекканского – только шесть, а мединского – лишь одна. Объекты клятв 
весьма разнообразны: «Господь небес и земли» (51: 23); «Коран славный» (50: 1); 
«солнце», «его сияние» и «месяц», когда он следует за солнцем (91: 1-2); «небо», 
«идущий ночью» (86: 1); «письменная трость» (68:1); «смоковница, маслина» (95: 
1). А.С. Пушкин по этому поводу заметил: «…Алла клянется копытами кобылиц, 
плодами  смоковниц,  свободою  Мекки,  добродетелию  и  пороком,  ангелами  и 
человеком  и  проч.  Странный  сей  риторический  оборот  встречается  в  Коране 
поминутно»  (2,  318).  Поэт  одним  из  первых  использует  форму  коранических 
клятв в «Подражаниях Корану»: 
Клянусь четой и нечетой, 
Клянусь мечом и правой битвой, 
Клянуся утренней звездой, 
Клянусь вечернею молитвой (2, 314). 
Сопоставление 
пушкинских 
клятв 
с 
кораническими 
в 
работе 
К.С. Кашталевой:  «Клянусь  четою  и  нечетою…»;  «Клянусь  небом  и  звездою, 
показывающею  путь  человекам…»;  «Клянуся  часом  молитвы  вечерния…»  /4/  – 
позволяет  говорить  о  том,  что  А.С.  Пушкин  строит  клятвы  в  «Подражаниях 
Корану»  не  только  на  основе  коранических,  но  создает  и  новое  сочетание: 
«Клянусь  мечом  и  правой  битвой».  О  том,  что  найденные  А.С.   Пушкиным 
стилистические формы клятв используют русские поэты, отмечали Н.Ф. Сумцов, 
Н.М. Лобикова. Н.Н. Холмухамедова /12/. 
П.И. Тартаковский  подчеркивал,  что  в  1820-1830-е  годы  возникает  даже 
своеобразная  традиция  подражания  не  непосредственно  Корану,  а  пушкинским 

Вестник Казахского государственного женского педагогического университета.№5 2008. 
 
90 
«Подражаниям»  /13,  10/.  Этот  литературный  прием  можно  увидеть  в  арабской 
кассиде О. Сенковского «Витязь буланого коня»: 
Тобой клянуся, меч стальной, 
Ты не кропился кровью чистой! 
Коль раз еще мы вступим в бой –  
Ты кровли не узришь холмистой, 
Намѐта родины святой! /11, 120/ -  
Стоит  обратить  внимание  на  то,  что  формулы  клятв  у  А.С.Пушкина  и 
О. Сенковского  ассоциативны:  «Клянусь  мечом…»  -  «Тобой  клянуся  меч 
стальной». 
В поэме «Черкесы» герой М.Ю. Лермонтова клянется Магометом: 
Теперь клянуся Магометом, 
Клянусь, клянуся целым светом!.. 
Настал неизбежимый час, 
Для русских смерть или мученье, 
Иль мне взглянуть в последний раз 
На ярко солнца восхожденье /2, 9/. 
Исследуя творчество М.Ю. Лермонтова Е. Логиновская пишет об «особом 
колорите строфы, построенной в форме клятвы» /7, 27/ в поэме «Демон»: 
Клянусь полночною звездой, 
Лучом заката и востока,  
Властитель Персии златой 
И ни единый царь земной 
Не целовал такого ока… 
………………………….. 
Клянусь я первым днем творенья, 
Клянусь его последним днем, 
Клянусь позором преступленья 
И вечной правды торжеством. 
…………………………. 
Клянуся небом я и адом, 
Земной святыней и тобой… /2, 377, 395/. 
Клятвы  в  монологе  Демона  созвучны  кораническим  аятам:  «Клянусь 
предвечерним  временем»  (103:1),  «Клянусь  звездой,  когда  она  закатывается» 
(53:1),  «Клянусь  небом  …  и  землей»  (86:  11-12),  «Клянусь  небом  обладателем 
путей (звездных)» (54:7), «Он сотворил небеса и землю истиной, дал вам образ и 
прекрасно устроил ваши образы и к нему возвращение» (64:3). 
Необходимо  подчеркнуть,  что  в  творчестве  М.Ю.Лермонтова  отражено  и 
своеобразие  Корана,  которое  отметил  И.Ю.Крачковский  в  суре  «Солнце»,  т.е. 
«нагромождение  клятв»  (5,  635):  «Клянусь  солнцем  и  его  сиянием,  и  месяцем, 
когда он за ним следует, и днем, когда он его обнаруживает, и ночью, когда она 
его  покрывает,  и  небом,  и  тем,  что  его  построило,  и  землей,  и  тем,  что  ее 
распростерло,  и  всякой  душой,  и  тем,  что  ее  устроило  и  внушило  ей 
распущенность  ее  и  богобоязненность!»  (91:1-8).  Хочется  обратить  внимание  на 
то, что Аллах в Коране клянется тем, что окружает человека в его повседневности 
и  что  не  вызывает  в  своей  обыденности  высокого  духовного  трепета.  Однако 
добавление  к  этим  привычным  явлениям  и  предметам  воли  Аллаха,  их 
сотворившего, совершенно меняет восприятие данных клятв. 
Клятва  стоит  в  начале  23  из  114  сур  Корана.  Клятва  может  включаться  и 
непосредственно  в  текст  суры.  Русские  поэты  сохраняют  коранический  прием 
произнесения клятвы. С нее начинается речь героя, либо цикл стихотворений, как 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №5 2008. 
 
91 
это  можно  увидеть  на  примере  творчества  А.Г. Ротчева.  Его  «Подражания 
Корану» открываются именно с клятвы. 
Клянусь коня волнистой гривой 
И брызгам искр его копыт, 
Что голос бога справедливый 
Над миром скоро прогремит! 
 
Клянусь вечернею зарею 
И утра блеском золотым: 
Он семь небес своей рукою 
Одно воздвигнул над другим! /10, 5/. 
Первая  клятва  соответствует  суре  «Мчащиеся»:  «Клянусь  мчащимися, 
задыхаясь, и выбивающими искры» (100:1). Эти строки Корана можно отнести к 
верблюжему  отряду  Мухаммеда,  но,  возможна,  и  связь  с  всадниками 
Апокалипсиса /5:651/.  
А.Г. Ротчев не цитирует Коран, но создает клятву на основе аятов: «Клянусь 
предвечерним  временем»  (103:1),  «Клянусь  утром  и  ночью,  когда  она  густеет» 
(93:1-2),  «Клянусь  ночью,  когда  она  покрывает,  и  днем,  когда  он  засиял»  (92:1), 
«Клянусь солнцем и его сиянием» (91:1).  
Формулы клятв у поэтов иногда точно следуют кораническим, в некоторых 
клятвах чувствуется переработанный коранический оригинал, но зачастую поэты 
создают  в  соответствии  с  авторским  замыслом  не  связанные  с  Кораном  клятвы. 
Кораническая  клятва  нашла  отражение  и  в  лирике  Востока.  В  творчестве 
арабского  поэта  Абу  Нуваса  она  переосмысливается,  становится  свидетельством 
любви и верности: 
Любовь моя не ведает предела: 
Душа изнылась, истомилось тело. 
Клянусь утехой воинской старинной – 
Конем, мечом, охотой соколиной, 
И нардами, и лютней, и дутаром, 
Густым вином, изысканным и старым. 
………………………………………. 
Я все отдам, мне ничего не надо. 
Хочу лишь одного – такую малость! – 
Чтоб милая со мной не расставалась /8, 20/. 
Надо  сказать,  что  этот  литературный  прием  связан  именно  с  Кораном,  так 
как клятва неприемлема в христианстве и решительно осуждается в Новом Завете: 
«А Я говорю вам: не клянись вовсе ни небом, потому что оно Престол Божий; ни 
землею, потому что она подножие ног Его; ни Иерусалимом, потому что он город 
великого Царя; ни головою твоею не клянись, потому что не можешь ни одного 
волоса  сделать  белым  или  черным»  (от  Матфея  5:  34-36)  /2/.  Коран  же 
предупреждает:  «Аллах не взыскивает с вас за легкомыслие в ваших клятвах, но 
он  взыскивает  с  вас  за  то,  что  вы  связываете  клятвы»;  «Охраняйте  же  все  ваши 
клятвы!» /5: 91/. 
Отметим  использование  коранической  клятвы  и  в  прозе.  В  восточной 
повести  О.  Сенковского  «Антар»  таинственная  владетельница  Тедмора  говорит: 
«Вот каким образом, Антар, сын Рабиев, спасли вы мне жизнь и свободу. Я вам 
благодарна и – клянусь аллахом и всеми его пророками! – сделаю для вас все, о 
чем  меня  не  попросите»  /11,  367/.  А. Бестужев-Марлинский  в  «Письмах  из 
Дагестана» сообщает: «Старшина клялся свято сохранить верность и покорность, 
положив  руку  на  Куран…»  /1,  167/.  «По  старинному  аварскому  обычаю,  ловцы 
(тигров. – М.К.) должны были поклясться на Куране, что не выдадут друг друга 

Вестник Казахского государственного женского педагогического университета.№5 2008. 
 
92 
ни  в  битве  со  зверем,  ни  в  преследовании;  не  покинут  раненого,  если  судьба 
допустит,  что  зверь  сломает  его…»  /1,  36/,  –  читаем  в  повести  А. Бестужева-
Марлинского  «Аммалат-бек».  Кораническая  клятва  способствовала  тому,  что  в 
среде  мусульман  вошло  в  традицию  произносить  клятвы  на  Коране. 
Свидетельство человека с Кораном в руках является для верующих гарантией его 
исполнения. 
Исламские мотивы и образы, сказания и притчи стали достоянием русской 
литературы.  Это  не  просто  восточная  экзотика,  а  серьезное  освоение  духовно-
философского  наследия  мусульманского  Востока.  Русские  поэты  и  писатели, 
погружая своих читателей в мир мусульманского  Востока, создавали атмосферу, 
порожденную вероучением ислама, его обрядами и традициями. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
1.
 
Бестужев-Марлинский А. Сочинения в 2 томах. Т. 2. – М.: Худож. лит., 1981. 
2.
 
Библия (указываются глава и стих). 
3.
 
Дельвиг А.А. Сочинения. – Л.: Худож. лит., 1986. – С. 168. 
4.
 
См.: Кашталева К.С. «Подражания Корану» Пушкина и их первоисточник. 
// Записки коллегии востоковедов при Азиатском музее АН СССР. – Т. 5. – 
Л.: Изд-во АН СССР, 1930. – 243-270. 
5.
 
Коран: сура 43 аят 1. / Пер. с араб. и коммент. акад. И.Ю. Крачковского. – М.: Изд-во 
восточной литературы, 1963 (указываются сура и аят). 
6.
 
Лермонтов М.Ю. Собрание сочинений: В 4 т. Т. 1. – М.: Худож. лит., 1983. – С. 
417 (указываются том и страница). 
7.
 
Логиновская  Е.  Поэма  М.Ю.  Лермонтова  «Демон».  –  М.:  Худож.  лит., 
1977. 
8.
 
Поэты Востока. Пер. Михаила Курганцева. – М.: Наука, 1987. – С. 20. 
9.
 
Пушкин А.С. Полное собрание сочинений: В 19 т. Т. 2 – М.: Воскресенье, 
1994-1997. – С. 318 (указываются том и страница). 
10.
 
Ротчев А. Подражания Корану. – М., 1828. 
11.
 
Русские альманахи: Страницы прозы. – М.: Современник, 1989. 
12.
 
См.:  Сумцов  Н.Ф.  Пушкин.  –  Харьков,  1900.  –  С.  99;  Лобикова  Н.М. 
Пушкин и Восток: Очерки. – М.: Наука, 1974. – С. 76; Холмухамедова Н.Н. 
Восточные  темы,  образы  и  приемы  в  поэзии Лермонтова.  //  Известия  АН 
Тадж. ССР. – Сер. литературы и языка. Т. 41. – 1982. - №6. – С. 538. 
13.
 
ТартаковскийП.И. 
Русская 
советская 
поэзия 
20-30-х 
годов  и 
художественное наследие народов Востока. – Ташкент, 1977.  
14.
 
Эберман В. Арабы и персы в русской литературе // Восток. – 1923. – Кн. 3.  
 
ТҤЙІНДЕМЕ 
 
Мақалада  ХІХ  ғасырдың  бірінші  ширегіндегі  орыс  жазушыларының 
шығармаларындағы  қҧран  сарыны  мен  мҧсылман  образы,  уағыздары  мен  діни 
антының кӛрінісі сипатталады. 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  статье  речь  идет  о  коранических  клятвах,  использованных  в 
произведениях русских поэтов первой трети XIX в. 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №5 2008. 
 
93 
 
«ЕР КӚКШЕ» ЖӘНЕ «ЖЕЛКІЛДЕК» АРХАИКАЛЫҚ 
ЭПОСТАРЫНДАҒЫ АТ БЕЙНЕСІ 
 
Кӛшекова А. – аға оқытушы (Алматы қ., Қазмемқызпу) 
 
Кӛптеген  типологиялық  ерекшеліктеріне  (мәтінінің кӛнелігі,  қара  сӛздердің 
басым  болуы,  қаһармандарды  сомдаудағы,  баяндаулардағы  архаикалық-
мифологиялық  сана-сезімнің,  ойлау  жҥйесінің,  психологияның  кӛрініс  табуы, 
логикалық  қисынсыздықтар,  т.б.)  қарай  отырып  «Ер  Кӛкше»  эпосын  қазақ 
эпостарының  ең  кӛне  ҥлгілерінің  бірі  деуге  болады  /1,  156/.  Сондықтан  да  осы 
эпостағы  ат  бейнесін  талдау  қазақ  эпосындағы  тҧлпар  образының  тарихи-
диахрондық бастаулары, генезисі жӛнінде мол мағлҧматтар береді деп ойлаймыз.   
Эпос  «Ер  Кӛкше»  деп  аталғанмен,  Ер  Кӛкше  жӛнінде  шығарманың  бас 
жағында  азғана  сӛз  болады,  эпостың  негізгі  бӛлігінде  Ер  Қосай  жӛнінде 
жырланады. Жау қолында ӛлген әкесі Ер Кӛкше ҥшін кек алуға бекінген Ер Қосай 
батыр  шешесінің  қарсылығына  қарамай  жауға  аттануға  бел  байлайды.  Ол 
Жепекбай  деген  қҧлға  барып:  «Мен  мінгендей  ат  бар  ма?»  деп  сҧрайды.  Ақыры 
қҧлды  қорқытып,  Орай  Қақтың  басына  келіп  су  ішетін  алаша  ат,  қҧлаша  ат, 
сарғылжа  ат  жӛнінде  біліп  алады  (біздің  пікірімізше,  бҧл  ҥш  ат  —  бір  ғана  ат, 
себебі,  заттың  не  қандайда  бір  жан  иесінің  белгілерін  кӛбейту,  ҥш  еселеу  ертегі 
мен эпоста барынша кӛп кездесетін әдіс). Ер Қосай ҥш аттың бірін таңдап мінбек 
болып,  оларды  аңдиды.  «...  Кҥн  маңдайлы  қҧлаша  ат  су  ішіп,  тамсанып  еді, 
маңдайы бҥлкілдеді, кҥндік ӛнері  бар екен, ай маңдайлы алаша ат суға келді, су 
ішті,  маңдайы  бҥлк-бҥлк  етті,  айлық  ӛнері  бар  екен.  Сары  ат  су  ішпей  қайтып 
кетті». Ер Қосай ертеңіне келіп сары атты таңдап ҧстап, жҥгендеп, мінеді.   
Ер  Қосайдың  не  ҥшін  сары  атты  таңдағанын  эпос  мәтіні  арқылы  анықтау 
мҥмкін  емес,  оның  басқа  аттардан  артықшылығы  маңдайының  бҥлкілдемегені. 
Кҥндік ӛнері бар қҧлаша аттың, айлық ӛнері бар алаша аттың сары аттан несі кем 
екені  де  белгісіз.  Дегенмен,  ӛзге  де  тҥркі-моңғол  халықтарының  эпостық 
материалын  тарта  отырып,  бҧл  мотивтің  тҥп-негізін  анықтап,  жоғарыдағы 
сауалдарға жауап табуға болады. «Маадай Қара» эпосындағы Кӛгудей Мергеннің 
атын сипатаған шумақтардан: 
2370 Мінетін жағында ай тәрізді таңбасы бар, 
Қамшымен соғатын жағында кҥн тәрізді таңбасы бар, 
— деген тармақтарды оқимыз /2/.  
Якут халқының «Сюнг Дьасын» олонхосындағы батырдың аты: «... тоқымы 
—  қалқып  бара  жатқан  бҧлттар,  ері  —  аспан  кҥмбезі  секілді  биік,  сауырында 
терілігі — тҥйдек бҧлттар, бҥйіріндегі тебінгілері — қызғылт бҧлттар, қанжығасы 
—  жер  асты  әлемінің  ішкі  беті,  шылбыры  —  кҥннің  нҧры,  тізгіні  —  айдың 
жарығы,  ҥзеңгісі  —  кҥн  баспалдағының  тепкіштері»  деп  суреттеледі  /3,  79-80/. 
Бҧл ҥзінділерден атпен кҥн және айдың арасында байланыс бар екенін байқаймыз. 
«Олонходағы  батырдың  аты  —  аспаннан  келген.  Алтай  эпосында  да  ат  осылай 
суреттеледі. Аттың осындай «қҧдайлығы» оның қандай да бір мҥшелерін кҥнмен, 
аймен  және  т.б.  басқа  аспан  денелерімен  шендестіру  арқылы  нақтыланады»  деп 
мәлімдейді  И.В.  Пухов  /4,  36/.  Ер  Кӛкше  сары  атты  таңдап  алады,  ал  сары  тҥс 
немесе  алтын  тәрізді  бояу  әрдайымда  басқа  патшалықтың  (нақты  айтқанда  о 
дҥниенің)  белгісі:  «Бҧл  барынша  типтік,  әбден  орныққан  белгі,  яғни:  «алты 
қырдың  ар  жағындағы  патшалықпен  байланысты  нәрселердің  бәрі  алтын  тҥсті 
болуы  мҥмкін»  деген  тҧжырымды  керісінше:  «барлық  алтын  тҥске  боялған 
нәрсенің  бәрі  ӛзінің  басқа  патшалықтан  екенін  білдіріп тҧр»  деп  айсақ  та  дҧрыс 
болуы  мҥмкін.  Алтын  бояу  басқа  патшалықтың  мӛрі»  /5,  285/.  Осы 

Вестник Казахского государственного женского педагогического университета.№5 2008. 
 
94 
айтылғандарды  саралай  келгенде  Ер  Кӛкшенің  таңдап,  мінген  атының  жай  ғана 
тҧлпар  емес,  аспаннан  немесе  ӛзге  әлемнен  келген,  магиялық  қҧдіретке  ие  жан 
иесі  екенін,  кҥннің,  айдың,  сары  тҥстің  кӛрсетілуі  бҧл  аттардың  басқа  әлемнен 
келгенін бейнелеп тҧрғанын байқаймыз.  
 Осы  сәттен  бастап  сары  ат  Ер  Қосайдың  ӛмірінде,  жорық-сапарларында 
ҥлкен рӛл ойнайды. Сары ат аттың эпоста атқаратын бес функциясының тӛртеуін, 
соның ішінде: бірінші (ат жӛн-жол кӛрсетіп, алда не болатынын болжап, не істеу 
керек екендігін айтып, бас қаһарманды басқарып отырады); екінші (аттың ӛзінің 
ӛзгеріп, қҧбыла білуі, т.б.); ҥшінші (ат қаһарманды алыс жерлерге апарады, яғни 
тасымалдаушы  қызметін  атқарады);  тӛртінші  (ат  батырмен  бірге  жаумен 
шайқасады,  ат  қаһарманмен  бірге  немесе  қаһарманның  қатысуынсыз-ақ  жауды 
қырып, жеңіп шығады) функцияларын атқарады.  
Осы функцияларының ішінен Сары ат әсіресе бірінші функцияны (яғни бас 
қаһарманды басқарып, жол кӛрсетіп отыруы, алда не болатынын болжап, не істеу 
керек екендігін айтып, нҧсқау беруі) басым орындайды. Бҧл функцияның ежелгі 
атты  қҧдайыландырған,  тотемге  айналдырған  тҥсініктерден  бастау  алатыны 
белгілі. Ер Қосай ӛзімен бірге асық ойнайтын бес баланы ертіп, жорыққа шығады. 
Жолда «неше ай, неше жыл» жҥреді (қаһарманның ӛте ҧзақ жол жҥруі шамандық 
мифтің  қалдығы,  ол  қаһарманның  о  дҥниеге  сапар  шеккенін кӛрсетеді  —  ежелгі 
тҥсініктер  бойынша  о  дҥние  тым  алыста,  жердің  қиыр  шетінде  деп  есептелген). 
Жолда  бес  бала  аш  болғандарын,  шӛлдегендерін  айтады.  Ер  Қосай  «садағының 
қорамсағынан» бес балаға бес бауырсақ алып береді.            
Салпаң қҧлақ сары аттың 
Бауырының астында 
Жайдың тасы бар екен 
Сол  жайдың  тасын  алып,  «бҧлғап,  бҧлғап  жерге  қойыпты»,  содан  жаңбыр 
жауып, бәрі су ішеді. Сонымен сары аттың бауырының астында жайдың тасы бар 
екенін  білдік,  дегенмен  ол  тастың  аттың  баурына  қайдан,  қалай  келгені,  неден 
пайда болғаны айтылмайды. «Жай тасы» қажет болған кездері пайда бола кетеді, 
бірақ жауын жаудырғанына қарағанда сиқырлы тас екені анық.   
Егер  бас  қаһарманның  осы  әрекеттерін  (бес  бауырсақпен  бес  баланы 
тойдыруы,  жай  тасымен  жауын  жаудыруы)  талдап  кӛрсек,  оның  шамандық 
мифтерден  ауысқанын  байқаймыз.  Архаикалық  тҥркі-моңғол  эпостарында  осы 
іспеттес  мотивтер  жиі  кездеседі:  Егіл-Мерген  жетпіс  тәулік  бойы  жауын  мен 
бҧршақ  жаудырып  қойдырады  /6,  208/;  «Джангар»  эпосының  қаһарманы  жауын 
жаудырып,  салқын  самал  соқтыра  алады  /7,  232/.  Таңғажайып  қасиеттерге  ие 
батыр жҥз барб тарыны, жҥз қойдың етін, шайдың жҥз тақтасын, жҥз есе азайта 
біледі  /8,  17,29,124/  (бҧл  Ер  Қосайдың  бес  бауырсақпен  бес  баланы  тойдыруын 
еске  салады).  Жалпы,  «Ер  Кӛкше»  эпосынан  шамандық  мифтің  басқа  да 
кӛріністерін  байқауға  болады  (Манаша  мен  қырық  кісіні  қара  дәрінің  кӛмегімен 
тірілту,  сары  аттың  нҧсқауымен  қайтыс  болып  кеткен  Ер  Қосайдың  мҧрнына 
«ӛлген кісінің ӛтін» қҧйып, тірілтіп алу т.б.). Г.Н. Потанин  «орда фольклорында 
байқалатын орасан зор кӛлемді екі образды — шаманды және «батыр-мергенді»» 
бӛліп  кӛрсетеді,  «оның  ҥстіне,  аңыздарда  бҧл  екі  образдың  бірінен  екіншісіне 
ауысуларын  табуға  болады»  деп  жазады  ол  /9,  260/.  Сол  сияқты  Ер  Қосайдың 
тҧлғасынан шамандықтың да, батырлықтың да белгілерін табуға болады.  
Бҧдан  әрі  қарай  «жеті  таудан»,  «жеті  қырдан»  асқан  соң  Сары  ат  мҥлде 
жҥрмей  қалады.  «Қамшыласам  да  жҥрмедің,  Қарбансам  да  жҥрмедің...  Маған 
неден кӛңілің қалды?» — деп сҧраған Ер Қосайға Сары ат: «Ойбой ием Ер Қосай! 
Жҥгенімді  алып  қҧлатпадың,  Ерімді  алып  аунатпадың,  Саған  неден  разы 
болайын»  —  деп  жауап  береді.  Ер  Қосай  аттан  тҥсіп,  аттың  ерін  алғанда  «Арқа 
терісі  бірге  тҥсіпті»,  жҥгенін  алғанда  «Бас  терісі  бірге  тҥсіпті».  «Салпаң  қҧлақ 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №5 2008. 
 
95 
сары  ат  арнаның  ақ  жусанын  алты  оттап,  алты  аунап  тҥсті,  қҧйрығын  сыртына 
салып, ҥйден шыққан қалыбына тҥсті» делінген эпос мәтінінде.  
Біздің  пікірімізше,  осы  мотивте  (атты  жемдеу,  жемделген  аттың  кҥш-қуат 
алуы) сары ат бейнесінің қҧс образынан шыққаны кӛрініс тапқан. Қҧсты (әсіресе, 
бҥркітті)  жемдеу  ертегілерде,  салт-жоралғыларда  (әсіресе,  сібір  халықтарының 
салттарында) кең кӛрініс тапқан. (Ертегілерден мысалдар келтірейік: «Мені ӛзіңе 
ал  да,  ҥш  жыл  бақ»  /10,  219/.  «Менен  жем  аяма,  тоғыз  ай  жемде,  мен  соңынан 
бәрін  ӛтеймін»  /11,  6/).  Қҧсты  жемдеу  ӛмірде  бар  салт,  Д.К.  Зелениннің 
жазбаларынан:  «Бҧрынғы  замандарда    бҥркітердің  адам  тҧрағына  қыстауға 
келетін  кездері  болған  деген  әңгімелер  бар.  Мҧндай  жағдайларда  қожайын  ӛз 
малының жартысына дейін бҥркітке тамақ етіп берген. Кӛктем шыққанда бҥркіт 
кетіп  бара  жатып,  қожайынға  бас  ию  арқылы  алғысын  білдірген,  мҧндай 
жағдайларда қожайын тез және керемет байып кеткен» дегенді оқимыз /12, 183/.  
«Ат  қҧстың  тек  атрибуттарын  (қанатын)  алып  қана  қоймай,  функцияларын 
да  алған.  Ат  тотемдік  жануар  болмаса  да,  тотемдік  жануарлар  тәрізді,  ертегілік 
бҥркіт тәрізді жемделеді... Аттың жемделуі мәселенің атты тойғызуда емес екенін 
кӛрсетеді. Жемдеу атқа сиқырлы кҥш береді» деп жазады В.Я. Пропп /5, 171/. Осы 
айтылғандардың бәрі Ер Қосайдың сары атының жемделуі оның бҧрынғы қҧстық 
бейнесінен қалған мотив деп тҧжырымдауға мҥмкіндік береді.       
Бҧдан соң сары ат алты аунап тҥсіп, «қҧйрығын сыртына салып, қҧлашы бар 
қҧлан  болып»,  кҥннің  батысына  кетіп  қалады.  Атымнан  айрылып  қалдым  деп 
ойлаған Ер Қосай жылап, жылап, ер тоқымын жастанып ҧйықтап қалады.  
Сары  ат  Ер  Қосайдың  әкесі  Ер  Кӛкшемен  соғысқан  Жаңбыршы  батырдың 
шаһарын ҥш айналып, қайтып келеді. Ер Қосайға қайтып келіп:  «... сол шаһарда 
бір кҥрең арғымақ бар екен, бір сары бала бар екен, тоқсан сиырдың сҥтін ішеді. 
Соны тастама екеуін ӛлтір!» деп нҧсқау береді. Бҧдан соң:  «Менің тҥгімнің тҥбі 
сайын бір оқ, мен жеті тҥн, жеті кҥн шаба алмасам, маған серт, шабыса алмасаң 
саған  серт.  Бір  ӛзімнің  дҥбірімді  мың  жылқынының  дҥбіріндей  қылайын, 
сауырым  ортасында  екі  бәйтерек  орнатайын»  дейді.  Ер  Қосай:  «Мен  біз  ӛзімнің 
даусымды  мың  кісінің  даусындай  қылайын,  басымды  таудай  қылайын,  кӛзімді 
шаңырақтай  қылайын,  жеті  тҥн,  жеті  кҥн  шаба  алмасаң  саған  серт,  шабыса 
алмасам маған серт» деп атымен серттеседі.   
Эпостың бҧл бӛлігінен байқағанымыз ат батырдың айтқанымен жҥрмейді, ӛз 
бетімен  әрекет  қылады  және  батырға  не  істеу  керектігі  жӛнінде  нҧсқау  беріп, 
онымен  ҥзеңгілес,  тең  қҧқықты  серігі  тәрізді  серттеседі.  Аттың  шаһардың 
сыртынан  шауып  жҥріп-ақ,  оның  ішінде  «бір  кҥрең  арғымақ  бар  екен,  бір  сары 
бала  бар»  екенін  білгеніне  қарап,  оның  болжамдағыш  қасиетін  байқаймыз.  Ал, 
тҥгі сайын бір оқ болатынына, дҥбірі мың жылқының дҥбіріндей болатынына, т.б. 
қарап аттың сиқырлы, қҧдіретті қасиеттері бар екенін кӛреміз.  
Бала батыр жеті кҥн, жеті тҥн шайқасып, әбден қалжырайды. Сонда Сары ат 
алдымен:  «Тҥсе қап баурыма ен» деп, соңынан  «Ҥстіме мін» деп бҧйрық береді. 
Ер Қосай аттың баурына ену арқылы қайтадан кҥш алады. Шайқас бітіп, Ер Қосай 
мал мен бодан болған елді жолға алып шыққанда Сары ат жҥрмей қалады. «Неге 
жҥрмейсің?» деп сҧраған батырға: «Темірлі ҥй қалды, кҥрең арғымақ қалды, сары 
бала қалды» деп жауап береді. Ер Қосай темір ҥйдің ішіндегі кҥрең арғымақ пен 
сары  баланы  ӛлтірмек  болады,  бірақ  темір  ҥйді  қалай  бҧзуды  білмейді.  Сонда 
Сары ат: «Мені тепкіле, ӛкпемді шығар, сауырымнан сабап саптыаяқтай ет шығар, 
сҥйтіп  қоя  бер!»  дейді.  Темір  ҥйді  бҧзу  ҥшін  Сары  атты  неге  сонша  қинаудың 
қажет  екені  тҥсініксіз.  Содан  соң  Сары  ат  жҥгіріп  келіп  теуіп  темір  ҥйдің  екі 
қабатын  ҥзеді,  тағы  айналып  келіп,  теуіп  ҥйді  ашады.  Ішінде  отырған  Сары 
баланың «қолында бір жағы бар екен, бір тӛбені атса, тӛбе аударылып тҥсер еді». 

Вестник Казахского государственного женского педагогического университета.№5 2008. 
 
96 
Сондай кҥшті болғанына  қарамастан сары бала Ер Қосайға қарсылық жасамайды, 
тек  қана:  «Е,  Қосай,  тірі  болсам,  елімнің  кегін  алармын  сенен»  дейді.  Ер  Қосай 
сары  баланы  шауып  ӛлтіреді.  Сары  баланың  «ішін  қараса  тоқсан  бӛлек  қарыны 
бар екен, тоқсан сиырдың сҥтін ішеді екен. Бір кемпір отырды онда... ».  
Елге жақындағанда Сары ат Ер Қосайға тағы нҧсқау береді: 
— Е, Қосай, елің енді жақын еді, бір таудың ар жағында. Ертістің суы бар, 
оның  ар  жағында  арғынның  Ақсары  биінің  аулы  бар...  Судың  ар  жағында  мен 
жығылайын,  сен  сонда  атым  ӛлді  деп  айғай  сал,  сонан  соң  сол  ауылдың  кісісі 
келер,  Арғынның  Ақсары  бидің  алты  ҧлы  қҧйрығымнан  тартар,  кӛтімді 
қозғалтпас, Арғынның Ақсары биі ӛзі тартар, сонан соң тҥре келейін, кӛңілі тәуір 
боп қалсын, — дейді.  
Бҧдан соңғы оқиғалардың бәрі ат айтқандай ӛрбиді.  
Ер Қосай Ақсары бидің Ботақыз атты қызына ҥйленіп, ҥйінде жатқанда жау 
келіп қалады. Байлаулы тҧрған ат ҥйді сындырып бара жатады. Ер Қосай сыртқа 
шығып  қарап,  атына  мініп  жауға  қарсы  барады.  Сол  жерде  Ер  Қосайды 
Жаңбыршының баласы Темірбай алып найзаға шаншып  ӛлтіреді. Темірбай алып 
Ер Қосайдың елін шауып алады. «Сары атты ҧстайын деп еді, ҧстатпады, қырық 
кісіні  ӛлтірді,  қашып  кетті  сары  ат».  Бҧл  жерде  аттың  тек  алдағыны  білетін 
кӛріпкел,  батырдың  бастаушысы,  қолдап-жебеушісі  қызметін  ғана  емес,  жау 
әскерін қыратын жауынгерлік қасиетін де кӛріп тҧрмыз.  
Бҧдан  әрі  қарай  эпоста:  «Сары  ат  Қосайға  қайтып  келді,  Қайтып  келсе, 
Ботақыз сҧлу ӛлгелі жатыр екен. Ат айтты: «ӛлме»  — деді.  «Мына ӛлген кісінің 
ӛтін  алып,  Қосайдың  мҧрнына  қҧй!»  деді»  делінген.  Ӛлген  кісінің  ӛтін  мҧрнына 
қҧйған  кездері  Қосай  «Қатты  ҧйықтадым»  деп  тҥрегеледі.  Бҧдан  соң  Ер  Қосай 
жауды жеңіп, еліне хан болып барша мҧратына жетеді.  
Сары  аттың  бейнесі  тҧрғысынан  баяндағанда  эпостың  қысқаша  сюжеті 
осындай.  Сонымен  «Ер  Кӛкше»  ежелгі  архаикалық  эпосындағы  Сары  аттың 
бейнесі  несімен  ерекшеленеді  деген  сауалға  жауап  іздесек,  аттың  тӛмендегідей 
бірнеше типтік белгілерін атап ӛтуге болады: 
а)  ат  кӛбіне  батырға  тәуелсіз,  ӛз  бетінше  әрекет  қылады,  ол  батырға 
бағынышты жануар сияқты емес, терезесі тең жан сияқты әрекет етеді; 
ә)  солай  болғанымен  де  ат  ылғи  батырға  шын  берілген,  оның  қамын  істеп 
жҥреді; 
б)  ат  болашақты  болжап,  алда  қандай  оқиғалар  болатынын  біліп,  батырға 
бағыт-бағдар беріп отырады; 
в) ат батырсыз-ақ жаумен соғыса алады, тіпті жалғыз ӛзі біраз жауды қырып 
тастайды;   
г) ат ӛлген адамды тірілте алады (яғни, шамандық қасиеттерге ие);  
ғ) атта магиялық сиқырлы, қҧдіретті қасиеттер бар;   
д) ат адамдармен сӛйлесе алады, ойлай біледі.  
Эпостағы аттың осы аталған бҥкіл қасиеттерін жинақтап, қорытындылайтын 
болсақ,  ол  батырға  бағынышты  кӛмекші  емес,  оның  айтқанынан,  еркінен 
шықпайтын  жануар  ғана  емес,  толыққанды  жеке  дара  кейіпкер  дәрежесіне 
кӛтерілгенін  байқаймыз.  Сонымен  қатар,  аттың  кӛп  жағдайда  батырды  ӛзіне 
бағындырып, алға бастап, бағыттап отыратынын, ал бас қаһарманның ӛз атының 
айтқанын екі етпей орындап отыратынын кӛреміз.  
Тҥркі-моңғол халықтарының архаикалық эпостарының екі типі бар: 
а)  ең  кӛне  архаикалық  эпостарда  батыр  әдетте  әрқилы  қҧбыжықтармен 
соғысады  (Якут  олонхолары,  бурят  эпостары,  т.б.,  бҧндай  эпостардан  ӛз 
тайпасының немесе адамның мҥддесі ҥшін ана дҥниеге сапар шегіп, сол дҥниедегі 
қҧбыжықтармен  шайқасып  жҥрген  шамандарды,  шамандық  мифтердің  сарынын 
анық байқауға болады);  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №5 2008. 
 
97 
б)  сәл  дамыған,  ӛркендеген  архаикалық  эпостарда,  әдетте,  батырлар  жауыз 
хандармен, сырт жаулармен соғысады (мысалы, алтай эпостары).    
«Ер Кӛкше» эпосын соңғы типке жатқызуға болады. Біздің ойымызша,  «Ер 
Кӛкше»  эпосы  бҧрынғы  шамандық  мифтерге  соңғы  дәуірлердегі  тайпа  аралық 
қақтығыстарды қабаттастыру арқылы пайда болған сияқты. Сонымен, бҧл эпоста 
анық байқалатын екі қабат бар: 
а)  бірінші  қабат,  шамандық  мифтер  берген  мотивтер  —  ӛлген  адамдарды 
тірілтіп  алу,  жауын  жаудыру,  аттың  қҧбылуы,  шалғай  алыс  ӛлкеге  сапар  шегу, 
аттың  батырға  кҥш  беруі  (баурына  енгізуі  арқылы),  Ер  Қосайдың  оттың  ҥстіне 
отырып, ішіне кіріп кеткен найзаны тҥсіруі, т.б.; 
б)  екінші  қабат,  екі  тайпаның  ӛзара  қақтығысы,  Ер  Кӛкшенің  Жаңбыршы 
елінің  жылқысын  айдап  кетуі,  ізінен  келген  қуғыншылармен  соғысуы,  қайтыс 
болуы, баласының әкесі ҥшін кек алу ҥшін аттануы, соғысуы, т.б.  
Сонымен,  біздің  пікірімізше,  Ер  Қосай  образының  тҥп-тӛркінінде  ана 
дҥниедегі  қҧбыжықтармен  соғысқан  шаман  бейнесі  жатыр,  ал  Сары  ат  оны  сол 
дҥниеге  жеткізуші  тасымалдаушы  (қҧс  не  басқа  жануар)  бейнесінен  туындаған. 
Енді осы пікірімізді негіздеп кӛрейік. Эпоста қалай болмасын ӛлтірілуі тиіс сары 
бала мен кҥрең арғымақ бар, олар темір ҥйдің ішінде қапаста отыр. Бҧлар кімдер? 
Және  не  ҥшін  міндетті  тҥрде  ӛлтірілуі  тиіс?  Тағы  да  тҥркі-моңғол  эпостарына 
жҥгінсек,  Гесердің  баласы  Хурин-Алтай  кӛп  басты  мангадхайдың  қара  темір 
сарайына  ену  ҥшін  атын  шақпақ  тасқа  айналдырып  қалтасына  салып  алады,  ал 
ӛзін  кҥзенге  айналдырады.  Соңынан  сарайдың  астын  қазып,  ішіне  еніп, 
мангадхайды  талап  ӛлтіреді  /13,  96-98/.  Мҧндағы  «мангадхай»  (қалмақша  — 
мангас,  бурятша  —  мангус,  туваша  —  мангыс)  деп  отырғанымыз  кӛбіне  атқа 
мініп жҥретін, кӛп басты қҧбыжық.  
Демек,  темір  ҥйде  отырған  сары  бала  бҧрынғы  қҧбыжықтың  ӛзгерген  тҥрі 
(оның  бҧрын  қҧбыжық  болғаны  «тоқсан  бӛлек  қарыны  бар  екенінен-ақ»  кӛрініп 
тҧр). Ал, қапастағы кҥрең арғымақ қҧбыжықтың мініп жҥретін аты. Соған орай Ер 
Қосай  эпостың  бізге  белгісіз  бҧрынырақтағы  нҧсқасында    темір  ҥйде  (сарайда) 
отырған  қҧбыжықпен  (кейін  сары  бала  болып  ӛзгерген)  соғысқан  шамандық 
мифтің  қаһарманы  болып  шығады.  Осылайша,  «Ер  Кӛкше»  эпосының  мифтік 
негізін қайта қалпына келтіруге (реконструкциялауға) болатын сияқты.  

жүктеу/скачать 1,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: