∙информационный (организационный);  ∙

∙завершающий.  
Информационная  или организационная фаза на начальном этапе урока 
включает  в  себя  вводную  беседу,  в  ходе  которой  учитель,  подчѐркивая 
особенности  занятия  данного  типа,  устанавливает  связь  с  предыдущими 
уроками,  создаѐт  мотивацию.  После  определения  темы  урока,  учащиеся 
знакомятся  с  правилами  поведения  на  занятии  данного  типа.  Основные 
правила  могут  быть  написаны  на  отдельном  листе  и    прикреплены  в 
аудитории  или  классной  комнате  на  видном  месте.  Чтобы  облегчить 
ориентировку  по  станциям,  учащиеся  по  группам  или  индивидуально 
получают  лист-  бегунок  с  обзором  общего  станционного  предложения.  На 
данном  листе  они  отмечают,  какие  рабочие  задания  уже  выполнены,  какие 
еще  предстоит  выполнить.  В  качестве альтернативы  можно  предложить  так 
называемый учебный дневник или личное портфолио учащегося. 
На  втором  ориентировочном  этапе,  учащиеся,  обходя  все  станции, 
знакомятся  с  материалами  и  заданиями  урока.  Задача  данного  этапа 
заключается  в  том,  чтобы  показать  учащимся  возможности  выбора 
деятельности  или  действий  и  разнообразие  заданий.  Примерами  таких 
заданий могут быть  следующие: « Прочитай   текст. Нарисуй к нему  свою  
иллюстрацию.  Расскажи    о  событиях   рассказа  кому-нибудь  из    товарищей, 
используя  нарисованную  картинку»; « Выбери понравившийся тебе диалог. 
Найди  себе  партнѐра.  Подберите  вместе    для  инсценировки    диалога 
необходимый реквизит. Подготовьте инсценировку  диалога  для показа всей 
группе» и прочие.  
Ориентировочная  фаза  сменяется  первым  этапом  выбора  и  рабочими 
этапами.  Принципы  активности,  самостоятельности  учащихся  в  учебной  
деятельности,  сочетания  индивидуальной  и  коллективной  работы 
определяют  стратегию  и  тактику  действий    учащихся.  По  сигналу  учителя 
группа  начинает  работу  на  станции.  Учащиеся  выбирают  задания  и  режим 
работы.  На  выполнение  заданий  и  заполнение  маршрутного  листка  или 
бегунка  даѐтся  определѐнное  время,  затем  по  сигналу  учителя  учащиеся 
переходят  к  другой  станции.  Для  работы  в  группе  могут  объединяться  
учащиеся  с  разным  уровнем  языковой  подготовленности,  что  способствует 
обучению  всех  учащихся.  Работа    организуется  таким  образом,  что 
выполнение задания зависит не от лидера в группе, а от каждого участника, 
так  как  каждый  учащийся  имеет  определѐнную  роль  и  вносит  свой  вклад  в 
решение  общей  задачи.  Отчѐтный  лист  о  прохождении  станций  или  о 
проделанной  работе  может  висеть  на  стене,  в  который  представитель  от 
группы должен вносить  отметку о выполнении заданий.  
Другой вариант работы на станциях предполагает менее управляемую 
деятельность  учащихся  со  стороны  учителя.  При  этом  варианте  работы 
учащиеся  самостоятельны  в  выборе  и  планировании  своей  деятельности.  В 
данном случае, каждый учащийся, получив свой лист-бегунок, осуществляет 
свободный выбор станции, количества заданий, темп работы и партнѐров для 
совместной  деятельности.  Учащиеся  сами  определяют  вид  работы  «по 
станциям» - индивидуальный или в сотрудничестве. Если учащемуся задание 

кажется  лѐгким,  он  может  найти  и  выполнить  задание  более    сложного 
уровня. 
Уровень  сложности  заданий  по  станциям  может  варьироваться. 
Например,  организуются  «станции  Отдыха»,  где  учащиеся  от  сложных 
заданий  могут  переходить  к  сравнительно  легким,  креативно-игровым 
заданиям.  Дополнительно  могут  организовываться  «  станции  Информации, 
Контроля и Сервиса». На «станции Информации»,  в распоряжение учащихся 
предлагаются вспомогательные средства, как например: словари, лексика или 
дефиниции  отдельных  слов,  т.е.  дополнительный  информационный  
материал,  значительно  облегчающий  их  работу.  На  так  называемых 
«станциях  Контроля»  могут  быть  ключи  для  самоконтроля  по  выполнению 
заданий.  На  «станции  Сервиса»  может    стоять  персона  для  вопросов  и 
консультаций.  
Для  возможности  работы  на  всех  станциях  должен    быть  установлен 
временной  лимит,  учитывающий  сложность  отдельных  заданий.  С  другой 
стороны  следует избегать завершения выполнения заданий за  сравнительно  
короткое  время,  что  может  иметь  результат  их  незавершѐнности  и 
неправильности.  Количество  рабочих  фаз  зависит  от  следующих  факторов: 
от времени, отводимого на занятие, от коллективного или индивидуального 
варианта работы, от темпа работы учащихся на станции и перехода от одной 
станции к другой.   
Непосредственно  после  рабочего  этапа  наступает  завершающая  фаза. 
Завершение работы может оповещаться каким-либо акустическим сигналом. 
После сигнала обучающиеся садятся на свои рабочие места для того, чтобы 
выразить своѐ мнение по поводу выполненной работы и обменяться опытом. 
Учитель  помогает  учащимся  выразить  своѐ  мнение,  задавая  вопросы, 
отражающие  основные  моменты,  как:  «  Какие  задания  понравились  вам 
больше всего и почему?», «За каким столом задания были самые  трудные и 
почему ты испытывал трудности в их выполнении»  и т.д. Данная фаза урока 
важна  как  для  обучающихся,  так  и  для  учителя  с  целью  корректировки 
организации последующих занятий данного типа. Многие учителя выражают 
опасение,  что  задания    на  занятиях  «по  станциям»  будут  выполняться 
обучающимися формально. Но, как показывает опыт, эти опасения напрасны. 
Учащиеся  быстро  принимают  принцип  работы  на  станциях  и    стараются 
добросовестно выполнять задания, ориентируясь не на скорость выполнения 
заданий и их количество, а на правильность их выполнения. 
Независимо от формы работы  или обсуждения, конечно же, учащиеся будут 
допускать ошибки. Постоянная корректировка ошибок и действий учащихся 
будет    непродуктивной,  но  реакция  на  ошибки  со  стороны  учителя 
необходима,  чтобы  допущенные  ошибки  не  закрепились.  Предлагается 
обсудить эти ошибки со всей группой, не называя имен. 
Результаты работы учащихся «по станциям» нуждаются в оценке. При 
смене  станций  следует  обратить  внимание  на  то,  чтобы  работы  учащихся, 
выполненные  индивидуально  или  по  группам  не  оставались  на  каждой 
станции  без  внимания.  Наоборот,  после  их  завершения,  до  перехода  к 

следующей станции, они должны  быть вывешены перед всей аудиторией, а 
затем презентованы. 
      На  наш  взгляд,  для  эффективного  проведения  занятий  данной 
организации,  следует  ещѐ  раз  подчеркнуть  изменѐнную  роль  учителя  в 
сравнении с его ролью и действиями при проведении традиционного урока. 
Учитель во время работы «по станциям»  
·отвечает за содержательную сторону занятий, 
·наблюдает и сопровождает учебный процесс учащихся, 
·поддерживает дисциплину и направляет учащихся, 
 может консультировать учащихся индивидуально, 
·обсуждает успехи учащихся и поддерживает их автономию. 
С целью обобщения назовѐм ещѐ раз основные характеристики обучения  
 
«ПО СТАНЦИЯМ»: 
↕ 
Личностно-ориентированный подход 
↓ 
Самостоятельность обучающихся 
↓ 
Групповая  работа 
↓ 
Стратегии проблемного решения 
↓ 
Эффект неожиданности 
↓ 
Привлекательность учебного процесса 
↓ 
Мотивация 
↓ 
Сознательное обучение 
↓ 
Новый подход в обучении ИЯ 
↓ 
Презентация результатов (продукта) 
↓ 
Дифференцированное обучение 
↓ 
Форма открытого урока 
 
 
 
 
 

Список литературы: 
1 Межкультурное обучение: проблема целей и содержания обучения иностранным 
языкам. Гальскова Н.Д.,// ИЯШ № 1, – 2007. 
2 Личностно-ориентированный подход в обучении иностранному языку в классах с 
неоднородным составом обучаемых. Ариян М.А.,М., ИЯШ № 3, – 2009. 
3  Современные  педагогические  и  информационные  технологии  в  системе 
образования:  учеб.  пособие  для  студент.  высш.  учеб.  заведений.  Полат  Е.С., 
Бухарина М.Ю., М., «Академия», 2008. 
4 W. H. Peterßen: Kleines Methodenlexikon. Oldenbourg, München 2001. 
5  Dirk  Lange:  Lernen  an  Stationen.  In:  Astrid  Kaiser  und  Detlef  Pech  (Hg.): 
Unterrichtsplanung und Methoden. Baltmannsweiler 2004. 
 
Тҥйін 
Ұсынылған  мақалада  шет  тілін  «Бекеттер»  бойынша  үйретудің  жаңа  әдістері 
қарастырылады. Шет тілі оқытушыларына осы әдісті қолдану жолдары кӛрсетіледі. 
 
Resume 
In  this  article,  new  methods  of  teaching  foreign  language:  «Teaching  foreign  language  using 
stations» is considered. The ways of organization and realization of work on the given method 
are offered to teachers. 
 
UDC 81’36 16.21.39 
Shakieva A. - student of master degree 
Kh. A.Yassawi University, Turkistan, Kazakhstan 
 
SOME FEATURES OF SIMPLE SENTENCES IN ENGLISH AND KAZAKH 
 
 
 
A  sentence  as  a  unit  of  the  language,  with  the  help  of  which  speech  communication  is 
carried out, must reflect, on the one hand, all diversity of possible, constantly changing beyond 
the  language  situations  and,  on  the  other  hand,  regulate  the  imagination  of  them  through 
generalizing character structural schemes and semantic configurations. 
 
Keywords:
 
English, Kazakh, language, semantic configurations, sentence 
 
 
 
The sentence is a relatively complete unit, semantically and grammatically. 
A sentence which has one subject and one predicate is a simple one [1, 352p.]. 
According  to  their  structure  all  sentences  are  divided  into  simple  and 
composite sentences. 
The  main  components  of  the  elementary  sentence  are:  the  subject,  the 
predicate, the object, the attribute, the adverbial modifier [2, 165p.]. 
 
There  are  various  structural  types of  the  sentence.  Simple  sentence  fall  into 
two  main  types:  two-member  and  one-member  sentences.  These  two  types  are 
distinguished  by  the  number  of  the  main  parts  they  contain;  the  two-member 
sentence contains two principal parts - the subject and the predicate. For example: I 
nodded. She seems an intelligent girl. 
The one-member sentence consists of only one main part. For example: 
Snow. Youth! But to return [1, 357p.]. 

According  to  Reznik  the  sentence  containing  both  the  subject  and  the 
predicate  will  be  called  a  two-member  sentence.  In  the  majority  of  cases  the 
English sentence is a two-member sentence. For example: Darkness came quickly. 
Silence fell. 
A  one-member  sentence  contains  only  one  principal  member,  which  is 
neither the subject nor the predicate of it. For example:  Silence. Not a word.  
Mind that a one-member sentence is complete. No other element of it is implied or 
felt as missing or necessary. 
The principal member of the one-member sentence is generally expressed by 
a noun or a noun phrase. 
This  type  of  the  utterance  is  rarely  used  except  in  written  literary  English 
texts [2, 165p.]. 
According  to  Blokh  the  subject-group  and  the  predicate  -  group  of    the 
sentence  are  its  two  constitutive  ―members‖,  or,  to  choose  a  somewhat  more 
specific  term,  its  ―axes‖  According  as  the  both    members  are  present  in  the  
composition of the sentence or only one of  them, sentences are classed into ―two-
member‖ and ―one-member‖ ones [3, 298p.]. 
 
Elementary  sentence 
 
 
 
                                 
                               two-member                             one-member 
 
 
 
 
                  extended              unextended              extended              unextended      
 
 
 
elliptical               non-elliptical 
 
We have agreed, to term one-member sentences those sentences which have 
no  separate  subject  and  predicate  but  one  main  part  only  instead.  Among  these 
there is the type of sentence whose main part is a noun (or a substantives part of 
speech),  the  meaning  of  the  sentence  being  that  the  thing  denoted  by  the  noun 
exists  in  a  certain  place  or  at  a  certain  time.  Such  sentences  are  frequent,  for 
example, in stage directions of plays.  
It  would  not,  however,  be  correct  to  say  that  imperative  sentences  must 
necessarily have this structure. Occasionally, in emotional speech, they may have a 
subject, that is, they belong to the two-member type, as in the following instance: 
Don't you dare touch me! (Idem) [3]. 
An extended two-member sentence contains other parts of the sentence: 
For some reason I hesitated. 

There  are  several  basic  patterns  of  a  sentence  that  can  be  expanded  by 
modifiers and adjuncts to form a great variety of sentence-structures: 
The waitress smiled. 
If either the subject or the predicate or both are not stated but only implied 
the  sentence  is  called  incomplete  (elliptical).  This  types  of  the  sentence  occurs 
especially in dialogue: 
―You must tell me who did this.‖ – ―Never.‖ 
―Hullo,‖ said Briggs, interestedly. ―Sending a telegram?‖ 
By «elliptical sentences» we mean sentences with one or more of their parts 
left out, which can be unambiguously inferred from the context. We will apply this 
term to any sentence of this kind, no matter what part or parts of it have been left 
out. 
A one-member sentence can also be either xtended or unextended. 
A dream A miracle of grace. Send out for a mechanic. 
Thе  principal  part  of  the  sentence  can  be  realized  by  a  noun,  a  non-finite 
form  of  the verb,  by  an  adjective,  or by  an  adverbial  phrase, in  accordance  with 
which they fall into four structural types: nominal, verbal, adjectival and adverbial 
sentences. 
In nominal sentences the principal part is expressed by a noun: 
1.  The old life. They both remembered it. 
2. 
Logic and common sense. 
The principal part of a verbal one-member sentence is a non-finite form of verb: 
To be or not to be! 
Imperative sentences also belong to this type: 
1. 
Come and put it out. 
2. 
Get off the line. 
The principal part of an adjective sentence is an adjective: 
1. 
Wonderful! 
2. 
How very amusing! 
3. 
How strange! 
In adverbial sentences the principal part is an adverb or an adverbial phrase: 
1. 
Out with your suspicions! 
2. 
To Brighton with Mary and im. 
One-member  sentence  should  not  be  confused  with  independent  sentences, 
expressed  by  interjections,  modal  words,  the  words  yes  and  no,  nouns  in  direct 
address: 
Yes!  No! Well. Of course. Peter! 
According to Isayev there are several types of sentence in Kazakh. 
f  the  sentence  consists  only  principal  parts  (тұрлаулы  мүшелер)  of  the 
sentence it is called unextended (жалаң сӛйлем) sentence. 
If  the  sentence  consists  of  secondary  parts  (тұрлаусыз  мүшелер)  of  the 
sentence it is called extended (жайылма сӛйлем) sentences. 
For  example:  Олжабек  сасыңқырап  қалды.  Олжабек  үндемеді.  Бұлар  баяғы 
жалқау жігіттің иегінің астында келеді. 

 
The  first  and  the  second  examples  contains  only  principal  (тұрлаулы 
мүшелер)  parts  of  the  sentence.  Кім  сасыңқырап  қалды?  –  Олжабек  –  subject 
(бастауыш),  Олжабек  не  істеді?  –  сасыңқырап  қалды  –  compound  predicate 
(күрделі  баяндауыш),  кім  үндемеді?  –  Олжабек  –  subject  (бастауыш). 
Олжабек  не  істеді?-  үндемеді  –  predicate  (баяндауыш),  These  are  unextended 
(жалаң  сӛйлем)  sentences.  The  third  contains  both  of  principal  (тұрлаулы 
мүшелер)  parts  and  secondary  (тұрлаусыз  мүшелер)  parts  of  the  sentence.  Кім 
келеді?  –  бұлар  -  subject    (бастауыш),    бұлар  не  істеді?  –  келеді  -  predicate 
(баяндауыш),  иегінің  астында  –  adverbial  modifier  of  place  (мекен 
пысықтауыш),  кімнің  иегінің  астында?  –  жігіттің  –  attribute  (анықтауыш), 
қандай  жігіттің?  –  жалқау  –  attribute  (анықтауыш),  қай  жігіттің?  –  баяғы  – 
attribute (анықтауыш). 
According  to  the  subject  in  the  sentence,  sentences  are  divided  into  two 
groups: жақты сӛйлем and жақсыз сӛйлем.  
Жақты  сӛйлем  contains  a  subject.  Жақсыз  сӛйлем  doesn‘t  contain  a 
subject. 
For example: Тіпті ересек адамша сӛйлеп қапты. Баланың бұл – ерте әзірлеген 
жауабы еді. Кім айыпты екеніне әлі кӛзім жете қойған жоқ. 
The  first  sentence  doesn‘t  contain  the  subject  but  we  can  find  the  subject 
with the help of predicate (баяндауыш) – сӛйлеп қапты (не істеді?), кім сӛйлеп 
қапты?  –  ол  or  бала.    We  can  see  it  in  the  second  sentence.  The  predicate 
(баяндауыш)  of  the  second  sentence  is  –  жауабы  еді  (бұл  –  не?),  subject 
(бастауыш) – бұл ( не? – жауабы еді). That‘s why these are  Жақты сӛйлем in 
spite  of  they  contain  the  subject  or  not  we  can  find  the  subject  with  the  help  of 
predicate. The predicate of the third sentence (қайтті?) – кӛзім жете қойған жоқ. 
This is  phraseological  combination.  We  cannot parse  it separately.  This sentence 
doesn‘t contain the subject(бастауыш). That‘s why this is жақсыз сӛйлем [4.153-
155pp]. 
According to Balakayev completed (толымды сӛйлем) sentence contains all 
parts of the sentence which expresses the main idea. 
 
Uncompleted  (толымсыз  сӛйлем)  sentence  doesn‘t  contain  all  parts  of  the 
sentence which expresses the main idea. For example: Кәлен бір ытқып сыртқа 
шықты.  Күпі  сыртынан  қайыс  белбеуін  буып  алды.  Кӛзінен  жасы  ыршып 
кетті. 
 
The  first  of  these  three  sentences  is  completed  sentence  because  subject  of 
this  sentence  (кім  шықты?  –  Кәлен  ),  the  predicate  (не  істеді?  –  шықты  ),  the 
adverbial  modifier(қайда  шықты?  –  сыртқа  and  қалай  шықты  –  бір  ытқып  ). 
That  is  why  this is  completed sentence.  In the  second sentence  the predicate  (не 
істеді? – буып алды), there is no subject but we can find the subject: кім буып 
алды? – ол (Кәлен). In the third sentence there isn‘t given the attribute of the word 
кӛзінің  (кімнің  кӛзінен?).  That‘s  why  the  second  and  the  third  sentences  are 
uncompleted sentences. 
The unusual type of the simple sentence is атаулы сӛйлем. Атаулы сӛйлем  
isn‘t  express  the  idea  of  the  sentence  definitely,  it  is  just  name  the  idea.  For 
example: Кеш. Кӛкшетау маңы. Айнадай тұнық сулы Кӛлшүмектің қасы. 

As we can see in these examples theу may consist one word as well as two 
or more words [5. 181-182pp]. 
Атаулы 
- 
   + 
 
In conclusion I want to say that the simple sentences in English and Kazakh 
languages are different. There is no equivalent in English to  атаулы, жақты  and 
жақсыз  сӛйлем.  Also  I  cannot  find  the  equivalent  to  the  elliptical  and  non-
elliptical, one-member and two-member sentences. The other types of the simple 
sentences according to their structure are the same in both languages.  
 
References: 
1 Матюшкина-Герке Т.И, Иванова Л.Я, Балашова С.П. A Course of English. Москва: 
ГИС, 1999.– 395 p  
2 Reznik R.V., Sorokina T.S., Kazaritskaya T.A.  A Grammar of Modern English usage. 
Москва:  Флинта, Наука, 2000. – 221 p 
3  Blokh  M.Y.  A  Course  in  Theoretical  English  Grammar.  Москва:  Высшая  школа, 
2004. – 383 p. 
4 Исаев С.М. Қазақ тілі. - Алматы:  Ӛнер, 2007. – 207 бет 
5 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. - Алматы: Санат, 2009. – 191 бет 
 
 
Тҥйін 
Бұл  мақалада  ағылшын  және  қазақ  тілдеріндегі  жай  сӛйлемдердің  кейбір  ерекшеліктері 
қарастырылған. 
 
Резюме 
В  этой  статье  рассматривается  некотырые  особенности  простых  предложении  в 
английском и в казахском языках. 
 
 
 
 
 
According to structure 
English 
Kazakh 
One-member and two-
member sentences 
                   + 
- 
Extended and unextended 
(жалаң және жайылма) 
                   + 
                    + 
Elliptical and non-
elliptical 
 
                   + 
                    - 
Жақты және жақсыз 
                    - 
                    + 
Completed and 
uncompleted 
(толымды және 
толымсыз) 
 + 
   + 

ӘОЖ 400: 419. 992 71 
Жҥсіпова Б. - ф.ғ.к., доцент 
 Қ.А. Ясауи атындағы ХҚТУ, Түркістан, Қазақстан 
 
ТҤРКІСТАН ТҦРҒЫНДАР ТІЛІНЕ ТЕКТЕС ТІЛДЕРДЕН ЕНГЕН СӚЗДЕР 
 
Тектес  тілдерден  енген  кұбылыстарды  сӛз  еткенде  Түркістан  сӛйленісінде 
кездесетін  кірме  элементтердің  дені  ӛзбек  тіліне  тән  деп  айтуға  болады.  Осындағы 
екі халықтың сан жағынан да тепе-тең болуы, ерте кезден бастап-ақ аралас отыруы, 
күнделікті ӛмірде жиі қарым-қатынас  жасауы  қазақ  пен  ӛзбек  халықтарының  екі 
тілді  бірдей  меңгеріп,  ӛз  ана  тіліндей  сӛйлейтін  дәрежеге  жеткен  деуге  болады. 
Түркістан тұрғындары тіліндегі ӛзгешеліктер бұл сӛйленісті қазақ пен ӛзбек тілдерінің 
бір-біріне  тигізген  әсерінен  туған  оңтүстіктің  сӛйленістер  тобы  ішіндегі  қостілділік 
сипатты тіл шоғыры деп атауға болады. Мақалада келтіріліп отырған ӛзбек пен қазақ 
тілінің материалдары Түркістан сӛйленісінің қостілді екенін дәлелдей түседі.  
Тірек сөздер: Қостілділік, тектес тілдер, сӛйленіс, кӛптілді, оңтүстік сӛйленіс, 
жергілікті ерекшеліктер, дыбыстық ерекшелік, морфологиялық ерекшелік. 
 
Қайсыбір  тіл  болмасын  жергілікті  жерлерде  ӛзгеше  айтылып,  басқа  ӛңір 
қазақтарының  сӛйлеу  тілінен  ерекшеленіп  келуі  сол  жерді  мекендеген 
тұрғындардың  басқа  тілде  сӛйлейтін  халықтармен  қарым-қатынас 
жасауынан  туатыны  баршамызға  аян.  Қазақ  тілі  үшін  бұл  жат  құбылыс 
емес. Қазақ тілінің диалектілерін оңтүстік, солтүстік-орталық, батыс, шығыс 
деп  топтастырғанда,  сонда  кездесетін  белгілі  бір  басты  дыбыстық, 
грамматикалық,  лексикалық  ерекшеліктердің  туындауы  басқа  тілдермен 
қарым-қатынасынан пайда болған тіл айырмашылықтары болып саналады. 
Қазақстанның  оңтүстік  облыстарында  қазақтармен  бірге  ӛзбек,  ұйғыр, 
тәжік  халықтары  да  мекен  етеді.  Ал  Оңтүстік  Қазақстанды  алатын 
болсақ, олар ерте кезден бастап ӛзбек халқымен қарым-қатынас жасауда. 
Олар  Ӛзбекстанмен  шегаралас  Мақтарал,  Сарыағаш,  Жетісай  т.б.  аудандар 
мен  қатар  Шымкент,  Сайрам,  Түркістан  тӛңірегінде  де  жиі 
қоныстанған. 
Зерттеу  нысаны  болып  отырған  Түркістан  сӛйленісінде  ұшырайтын 
жергілікті  ерекшеліктердің  пайда  болу  себебін  сӛз  еткенде,  оларды  осы 
ӛңірді  мекендеп  келе  жатқан  ӛзбектер  тілімен  байланыстыра  қарастыруды 
керек  етеді.  Олай  дейтініміз,  Түркістан  тӛңірегіндегі  кӛп  елді  мекендерінде 
ӛзбек  халқы  орныққан.  Аудан  бойынша  халқының  жартысына  жуығы 
ӛзбектер.  Олар  Түркістан  қаласы  мен  Шорнақ,  Ташанақ,  Қарнақ,  Шаға, 
Оранғай,  Құшата,  Бабайқорған  ауылдарында  мекен  етеді.  Бұл  жерлерде 
ӛзбек  және  ӛзбек-қазақ  мектептері  бар.  Ертеден  қазақ  пен  ӛзбек 
халықтарының  араласып,  қарым-қатынас  жасауы,  тіпті,  құдандалы 
болып,  қыз  беріп,  қыз  алысуы  бұлардың  тілдеріне  де  әсер  етпей  қойған 
жоқ.  Кейде  бір  отбасында  ӛзбек,  қазақ  сӛздері  қатар  қолданылатын 
жағдайлар  да  жиі  кездеседі.  Әсіресе  мұндай  сӛздер  тұрмыс-салт 
лексикасында басымырақ [1, 66-75]. 

Ӛзбекстаннан  тыс  туыстас  Республикаларда  тұратын  ӛзбек 
халқының  тіл  ерекшеліктерін  зерттеу  оңдағы  ғалымдардың  назарынан  тыс 
қалған  емес.  Ӛзбек  тілінің  құрамды  бір  бӛлігі  ретінде  шет  жерлерде 
мекен еткен ӛзбектер тілін зерттеу үшін экспедициялар ұйымдастырылып, 
кешенді  түрде  қарастырыла  бастады.  Б.Д.Поливанов,  И.А.Батманов, 
А.К.Боровков,  В.В.Решетов,  Ш.Шабдурахманов  т.б.  ғалымдар  еңбегінде 
ӛзбек  тілінің  диалектілері  жайында,  соның  ішінде,  Түркістан  говоры 
жӛнінде де сӛз болып келді. 
Қазақстанда  тұратын ӛзбектер  тілі де жүйелі  түрде  зерттеліп, ауық-ауық 
диалектологиялық  экспедициялар  ұйымдастырылып,  ол  жерден  жиналған 
сӛздер  диалектологиялық  сӛздіктерге  енгізіліп,  ғылыми  еңбектер  жазыла 
бастады. 
К.Мухамаджановтың 
"Оңтүстік 
Қазақстандағы 
ӛзбек 
говорлары"  94  [2,178]  және  "Оңтүстік  Қазақстандағы  ӛзбек  говорларының 
морфологиясы"    жарық  кӛрді.  Осы  еңбектер  негізінде  ғалым  диссертация 
қорғап, филология ғылымдарының докторы дәрежесін алды. 
Біз 
Түркістан 
тӛңірегінде 
тұрғындар 
тілінде 
кездесетін 
ерекшеліктердің  біразын  ӛзбек  тілінен  енгендігі  жӛнінде  дӛп  басып,  дәл 
тауып  айтқанымызбен,  сондағы  ӛзбектерге  қазақ  тілінің  қаншалықты 
әсер  еткенін  толық  біле  бермейміз.  Сондықтан  біз  бұл  жайында  Ӛзбекстан 
диалектологтарының  еңбектеріне  сүйене  отырып,  Қазақстандағы  ӛзбектер 
тілінің ерекшелігі, соның ішінде, қазақ тілінің әсері деп таныған сӛздерді 
ғана  алып,  соны  тілге  тиек  етіп  отырмыз.  Ондай  сӛздердің  біразы 
"Ӛзбек  халық  говорларының  сӛздігінде"  [3, 407] берілген. Бұл сӛздікте 
Түркістаннан,  Қарнақ  және  Иқан  селоларынан  160-тан  астам  сӛз 
берілген. 
Екінші, 
біздің 
сүйенгеніміз 
жоғарыда 
кӛрсетілген 
Қ.Мухамаджановтың  еңбегінде  Түркістан  говорлар  тобында  кездесетін  150-
ден  астам  сӛз  қамтылған.  Қазақстандағы  ӛзбек  говорларына  тән,  қазақ 
тілінің  әсері  деп  есептейтін  сӛздердің  кейбірі  дыбыстық  немесе 
морфологиялық  ӛзгерістерге  ұшырап  отырады.  Мысал  ретінде  іріктеп 
алынған  сӛздердің  қазақша  түсіндірмесі,  одан  соң  ӛзбек  тілінде  айтылуы 
және кітаптың беті кӛрсетіліп отырды. 
Қазақстандағы  ӛзбек  говорларын  зерттеуші  К.Мухамаджанов  оларды 
Шымкент  және  Түркістан  говорлар  тобы    деп  екіге  бӛліп  қарастырады. 
Түркістан  тобына  Түркістан  қаласы  Шорнақ,  Ташанақ,  Қарнақ,  Шаға, 
Оранғай,  Бабайқорған  және  Шолаққорған  елді  пункттерін,  Шымкент 
говорлар тобына Шымкент, Түлкібас, Сайрам ӛңірін жатқызады. 
Енді біз осы аталған еңбектерден біраз мысалдар келтірейік. Жоғарыда 
келтірілген ӛзбек халық говорларының сӛздігінде Түркістан тобына жататын 
Қарнақ маңынан алынған сӛздерді мысалға мына сӛздерді келтіруге болады. 
Олар: ачамай - ашамай [4, 26], башқалдақ - баспалдақ , эрин - ерін , бавир - 
бауыр , бақай -бақай , бәдик - бәдік, ауруды аластау түрі, бе: шаха - бесақа, 
болжай  -  болжал  ,  дарымақ//дарытмақ  -  дарыту  ,  дор//дур  тор,  елгәзәк  - 
елгезер,  жазағ  -  жазы  ,  издәмәк  іздеу,  ығыр  -  ығыр,  япу  -  жабу,      қумыр  -  
мешкей    ,  мандир  -  ашытқы,  мәтрә  -  шәулі,  мүдүрамәк  -  мүдіру,  навқан  - 
науқан, навқас - науқас, ӛзәң - ӛзен, ӛңәш - ӛңеш, ӛрмәк - ӛрмек, палапан – 

балапан,  саба  -  саба,  таралғы  -  таралғы,  тот  -  тот,  тӛмән  -  тӛмен,  түндүк  - 
түндік,  үшүк  -  үсік,  хамба  қамба,  чағыр  -  шағыр,  чанақ  -  шанақ,  диірмен   
шанағы,   чалап   -   шалап,   чапайыл   - шапайыл,   шаптартпа   ,   чынтақ  -   
шынтақ , чопақ - шӛпек, чот - шот, тесе. 
Жоғарыда аталған диалектологиялық сӛздікте Түркістан атрабына кіретін 
Иқан  селосы  тұрғындарынан  жиылған  біраз  сӛздер  енгізілген.  Олар 
мыналар: әңәк  - иек, биз - біз, бийләмәк  -билеу, жизиқ - шужық, жоң жӛгі, 
кәнирчәк  -  шеміршек,  кӛгәләң  -  кӛгал,  кӛкән  -  кӛген,  қаптал  -  каптал, 
қарашӛрик  -  қара  ӛрік,  қауғұн  -  қауын,  қонақ  -  қонақ,  майчачық  - 
майшашық, мырза қошақ - мырза қоспақ, т.б. 
К.Мухамаджановтың  "Оңтүстік  Қазақстандағы  ӛзбек  говорлары"  деген 
еңбегінде аталған сӛйленістердің фонетикалық ерекшеліктерін сипаттаумен 
қатар  кітапта    осы  ӛңірді  мекендейтін  ӛзбектер  тіліне  тән  сӛздердің 
сӛздігін  берген.  Бұл  сӛздерді  сүзіп  қарағанда,  ӛзбек  тіліне  еніп  кеткен 
күнделікті  ӛмірде  жиі  қолданылып  жүрген  қазақ  сӛздерінің  мол  екенін 
кӛруге  болады.  Ғалымның  Түркістан  говорына  тән  деп  таныған  екі 
жүздей сӛздің дені қазақ тілінің әсерінен туғандығы айқын байқалады. Олар 
мыналар:  авурлық  арқалық,  мәтке.  Бұл  сӛз  Орынғай  селосында  тұратын 
қазақтар  тілінде  де  (ауырлық)  айтылады.  Авуз  -  ауыз,  авурсын  - 
ауырсыну [5, 607], авуч - уыс, авуш - ауысу, аңыз - аныз, аңлы -аңды, арам  
чӛп - арам шӛп, эвдъ  - жыңды, бақыр  – шелек,  балдаш  -  малдас,  балкъ  - 
балқу,  баспақ  тойынша,  белорақ  шалғы,  болыш  -  болысу,  ғодраң  қодыра, 
жабайы  бидай,  қара  сувақ  -  қара  суық,  қара  шӛрък  -  қара  ӛрік,  қарымтә  - 
қарымта,  қатнаш  -  қатынас,  қачар  -  қашар,  қа:чық  -  қашық,  қортьндъ  -
қорытынды,  қувра  -  курау,  кунажин  -  қунажын    кушмурун  -  құсмұрын, 
құстұмсық, мәчь - мәш, ұрғашы есек, ме:р - мейір, мықлы - мықты, ова - оба, 
оңача  -  оңаша,  ошы  -  осы,  ӛләрмән  -ӛлермен,  ӛхчә  -  ӛкше,  сәндърә  - 
сандырақта, суқанақ  -суғанақ,  суққол  сұққол,  сұқсаусақ, сүйинч  - сүйеніш, 
таяныш,  ,  тайынша  -тайынша,  тайқар  -  екі  жасар  еркек  есек,  татув  -  тату, 
тәлпъшлән - тәлпіштену, тәпәчък - тӛбешик, тоқаш -бауырсақ, күлше нан, 
топалан - топалаң, тӛл - тӛл , ул - ұл , урвақ - ұрпақ, у:з||у:выз уыз, узәңгьльк 
үзеңгілік, үйүм - үйім, үйінді, хәнгь - әңгі. 
Бұл  келтірілген  мысалдардан  аралас,  қоныстас  бірге  отырған 
халықтардың,  соның  ішінде  қазақ  тілінің  ӛзбек  тіліне  еткен  әсерін  толық 
аңғаруға  болады.  Қазақ  тілінен  ӛзбек  тілінің  оңтүстік  Қазақстандағы 
сӛйленістерге, атап айтқанда, Түркістан сӛйленістер  тобына  енген  сӛздер 
тұрмыстың,  шаруашылықтың  әр  алуан  салаларын  қамтиды.  Олар  - 
адамға,  адамның  дене  мүшелеріне,  aypy  аттарына,  ыдыс-аяқ,  киім-кешек, 
тағам,  ер-тұрман,  үй  құрылыс,  егін  шаруашылығына,  құрал-жабдыққа, 
табиғат  құбылыстарына,  мал  және  оларда  кездесетін  aypy  аттарына 
байланысты  сӛздер.  Жергілікті  ӛзбек  тіліне  енген  бұл  тақырыптық  топтан 
тыс  кӛп  сӛздер  кездеседі.  Бұның  ӛзі  аралас  отырған  туыстас  тілдердің 
қарым-қатынасынан  туған  бір-біріне,  атап  айтқанда,  қазақ  тілінің  ӛзбек 
тіліне тигізген ықпалының, әсерінің айғағы іспетті. 

Біз  жоғарыда  Түркістан  сӛйленістеріндегі  қазақ-ӛзбек  тілдерінің,  соның 
ішінде,  қазақтардың  ӛзбек  тіліне  еткен  әсері  жӛнінде  тоқталып  едәуір 
мысалдар келтірдік. Аралас отырған халықтардың бір-біріне ететін ықпалы 
екі  жақты  болатындықтан,  енді  сондағы  қазақтар  тіліндегі  ӛзбек  тілінің 
әсері де мол екенін дәлелдейтін сӛздер де кӛп. 
Түркістан  ӛңірінде  тұратын  қазақтардың  тіліндегі  сӛздердің  біразы 
дыбысталу  жағынан  ӛзбек  тілімен  бірдей  болса,  кейбіреуі  жалғанатын 
қосымшалары жағынан да ұқсас болып келеді. Ал кейбір сӛздер мағыналық 
жағынан  ӛзбек  тілімен  бірдей  болып  айтылады  да,  қазақ  тілінің  басқа 
сӛйленістерімен салыстырғанда ерекшеленіп тұрады. 
Ӛзбек  тілінің  қазақ  тіліне  әсері,  әсіресе,  лексика  саласында 
молырақ байқалады. Ондай ӛзбек тілімен ортақ ұқсас сӛздер  қатарына 
мыналарды айтуға болады. 
Үй-жай  атауларына  байланысты  сӛздер:  айуан  үй  алдындағы  кӛлеңке  үшін 
істелген  бір  жағы  немесе  жан-жағы  ашық  бӛлме,  дәліз  ауыз  үй,  кіреберіс, 
балақана  үйдің  екінші  қабатындағы  бӛлме  [6,16],  хана  бӛлме,  пақса 
кесектен,  лайдан  құйылған  үй  қабырғасы,  жай  үй,  шайла  қос,  күрке,  боғат 
дуалдың үстінен шығара салынған қамыс, қары арқалық, белағаш, ұстын 1. 
тіреу,  2. арқалық, ашық-машық  есіктің  топсасы, тұрым  топса   тақман кӛрпе-
жастық жиюға т.б. нәрселер қоюға лайықталған қабырғадағы ойық орын, 
сӛре адам отыруға лайықтап жасаған кереует тәрізді кең орын, нар, дарбаза 
қақпа,  сандал  аяқ  жылыту  үшін  ыстық  шоқ  салатын  үй  ортасындағы  тӛрт 
бұрышты етіп қазылған шұқыр, сыбау сылау,сыбақшы сылақшы.  
Тағам  атауларына  байланысты  сӛздер:  әсел  бал,  атала  ұннан,  талқаннан 
жасалған  кӛже,  ашытпа  ашытқан  сұйық    тамақ  [6,  141],  зуала  қамырдың 
кеспелік  немесе  күлшеге  лайық  бӛлігі,  ботқа  қою  тамақ    пәтір  ашытпай 
қамырдан  пісірген  нан,  қаттама  қабаттап  пісірген  нанның түрі,  тұшпара 
пельмен,  қамыр  шикі  нан,  қамыр,  ауқат  тамақ,  ac,  палау  ет  пен  күріштен 
жасаған  қою  тамақ,  самса  арасына  ет  салып,  үшбұрыштап  жасаған 
пирожке, кебек  ұнды  елегеннен қалған ipici, ұстаған тураған еттен бұрын 
берілетін сүйек.  
Ыдыс-аяқ  атауларына  байланысты  сӛздер:  керсен  үлкен  ағаш  табақ    ,  кесе 
шай  ішетін  ыдыс,  кӛзе  балшықтан  жасалған  үлкен  ыдыс,  леген  палау  т.б. 
тамақ салатын жайпақ табақ, абдесте дәрет құман, қолға  cy құятын құман, 
бақыр  шелек,  пиала  шай  ішетін  кесе,  сәтіл  шелек    сапар  кесе  шай  кеседен 
үлкендеу  түрі    кұм  cy  сақталатын  балшықтан  жасаған  үлкен  ыдыс,  құмша 
кішірек келген құм ыдыс, шыны фордор ыдыс; шәугім cy қайнататын темір 
ыдыс  шәулі шыбықтан немесе сым темірден ӛріп жасаған сүзгі, шайдоз cy 
қайнататын темір ыдыс  шәйнек аққұман, шиша стекло;  
Киім-кешек атауларына байланысты сӛздер: белбаг белбеу    бейқасам  сарала 
түсті жібек, күлшін етік пен мәсінің ӛкшесі, жеңсік жеңге киетін киім, жыға 
түрлі-түсті  тастармен  әшекейленген  еркектер  киетін  бас  киім,  кемер 
белдік,  кӛрпеше  астыға  тӛсейтін  кішкене  кӛрпе,  нымша//немше  камзол, 
жеңсіз  киім,  байтаба  шұлғау,  пашахана//пешехана  масахана  пашшахана, 

сарпай  сыйға  берген  киім,  шалша  алаша,  дәсүрамал//дасымал  қол  сүртетін 
орамал.  
Егін  шаруашылығына  байланысты  сӛздер:  дәнек  ӛрік  т.б.  ішіндегі  сүйегі 
[7,160],  дарақ  ӛсіп  тұрған  ағаш,  десте  уыс;  думбүл  шикі,  піспеген,  дәнді 
дақылдардың сүт кезі; күнбағар, күнбағыс; кӛкнәр апиынның қабығы,алша 
черешня    ,  пияз  екпе  жуа,  сарымсақ,  суқабақсу  құятын  қабақ  түрі,  сота 
жүгерінің  дәнін  алған  соң  қалған  ағашы,  қабақ  асқабақ,  қаратал  талдың 
түрі,  қоза  ішінде  мақтасы  бар  қауыршағы,  қызанақ  мақтаның  сабағы  
илас//жылас шие, шіллекі ерте пісетін жүзім сорты  т.б.  
Құрал-жабдық атауларына байланысты сӛздер: белкүрек күрек, белорақ шалғы, 
бігіз  біз,  зембіл,  какандоз  күл  алғыш  қалақ,  қалбыр  темір  елек,  шетен 
талдан  тоқыған    байтесе  түрегеп  тұрып  ағаш  шабатын  жүзі  кӛлденең 
орнатылған кетпен тәрізді құрал.  
Адамның  туыстық  қатынасына  байланысты  сӛздер:  ақа,  аға,  апа//әпке  ӛзінен 
үлкен  қыз,  шақалақ  жаңа  туған бала    [8,  18]  ая  шеше,  ана,  апа  ӛзінің  туған 
шешесі, әнне ана. 
Заттық  ұғымды  білдіретін  сеп  кӛрсету  үшін  іліп  қойған  қыз  жасауы, 
амаш ағаш соқа, мәллә//мәхәлә кӛшеде, орам, мық шеге, мейман қонақ, 
пұл ақша, шақа ұсақ ақша, тиын, ақыр малға шӛп салатын жер, мәйек тауық 
астына қалдырған жұмыртқа. 
Дерексіз үғымды білдіретін acap кӛмек, жәрдем, әския әзіл, ауаз әуез, үн, 
еге ие  кәп сӛз, нама есім, ат, рәт рахат  азан ертең ерте. 
Бұдан  басқа  да  әммесі  барлығы,  бәрі,  дайым  үнемі,  ұдайы,  жам  барлық, 
жүдә  тым,  нұқұл  түгелімен,  тамам  барлық,  түгелімен    тәрізді  сӛздер  де 
мағыналық әрі айтылуы тұрғысынан да ӛзбек тілімен бірдей болып келеді. 
Түркістан  қазақтары  тілінде  ӛзбек  тілінен  енген  сындық  қасиетті 
білдіретін едәуір сӛздерді байқауға болады. Олар: арасат кӛп, ауан аңқау, әбжіл 
жылдам,  шапшаң,  әскияшыл  әзілқой,  бақуат  әлді,  күшті    бейәбір  ұятсыз, 
беймарал  жайбарақат,  еркін,  дәйіс  ұятсыз,  арсыз,  оңбаған,  дүр  мықты,  жүдә 
aca, тым, құш кӛңілді, құшуақ кӛңілді, найсап оңбаған, пәс аласа, шырын тәтті  
т.б. 
Осы  келтірілген  мысалдардан  ертеден  қоныстас,  аралас  отырған  қазақ 
пен ӛзбек тілдерінің бір-біріне еткен әсерін кӛруге болады. 

жүктеу/скачать 3,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: