Казахский национальный педагогический

ӘОЖ 378.164/.169 14.85.35 
Абдрахманова Р.Б. 
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты 
Арқалық, Қазақстан 
 
ҚАЗАҚ ТІЛІН ҤЙРЕТУ ЖҤЙЕСІНДЕГІ ИНТЕРАКТИВТІ ТАҚТАЛАРДЫҢ 
ТИІМДІЛІГІ 
Орыс тілді аудиторияда қазақ тілі сабақтарын интерактивті тақталар арқылы 
оқытудың  тиімді  жақтарын,  әдістерін,  тәжірибелерін,  жаңа  технологияларды 
пайдалану,  жаңашыл  оқыту  әдістері  қарастырылған.  Тілдік  материалдарды  тіл 
үйренушілергі  қазақ  тілінде  оқу,  жазу,  айту,  сӛйлеу  бағыттары  бойынша  анықталған 
және  сӛйлеудің  монологтық,  диалогтық  формаларына  үйренуге  арналған  тапсырмалар 
мен жаттығуларды орындауда интерактивті тақталардың тигізер пайдасы мол. 
Қорыта келе, «Бүгінгі жас ертеңгі азамат, біздің болашағымыз қолға алар ісіміздің бірі 
де бірегейі де жас ұрпақ. Сондықтан, жастарға жаңа технологияға байланысты әлемдік 
стандартқа  сай  жаңа  білім  беру  ӛте  қажет»  -  деп  Елбасымыздың  сӛзімен  аяқтағым 
келеді. 
Тірек  сөздер:
 
ақпараттандыру,  үрдіс,  кӛзқарас,  қалыптастыру,  жүйе,  қағида, 
кесте, жаттығу, түсінік, тұсаукесер, жазбаша, ауызша, құзыреттілік 
 
ХХІ  ғасыр  –  жаңа  технология  мен  ақпараттандыру  ғасыры.  Тәуелсіз 
Қазақстанда сол ғасырға нық қадам басты. Еліміздегі барлық білім ошақтары 
компьютер  және  интерактивтік  тақтамен  жабдықталуда.  Қазіргі  заманғы, 
ғылыми-техникалық  үрдістің  қарқыны  күннен  -  күнге  ӛсуде.  Сонымен 
қатар,білім беру жүйесінің алдында жаңа міндеттер қойып отыр. Білім беру 
саласында  жаңа  ақпараттық  технологияны  практикада  меңгермейінше 
сауатты,  жан  -  жақты  маман  болу  мүмкін  емес.  Жаңа  ақпараттық 
технологияны  меңгеру  мұғалімнің  білімін  шыңдап  ғана  қоймай, 
интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және тағы басқа 
кӛптеген адами келбетін қалыптастыруына ықпал жасайды. 
Білім  берудің  негізгі  мақсаты  -  білім  мазмұнының  жаңаруымен  қатар, 
оқытудың  әдіс  тәсілдерімен  әртүрлі  құралдарын  қолданудың  тиімділігін 
арттыруды  талап  етеді.  Осы  мақсатты  жүзеге  асыруда  ақпараттық 
технологияны пайдалану әдісі зор рӛл атқарады. Қазақ тілін үйрету үрдісінде 
интерактивті  тақтаны  пайдалану  мұғалім  мен  студент  қарым  -  қатынасы 
жүйесін,  олардың  білімге  деген  қызығушылығының,  ізденушілікке  деген 
ынтасының, сезімінің ӛсуіне әсер етеді.  
Ақпараттық  технологияны  оқыту  үрдісінде  екпінді  түрде  енгізу 
бағытына  қолданылатын  жаңа  түрдегі  құрал  –  интерактивті  тақта  болып 
табылады.  Интерактивті  тақтаның  келуіне  байланысты  оқытудың  жаңаша 
әдісі пайда болды. 
Мемлекеттік  тілді  оқыта  отырып,  жастардың  бойына  елдік  сана 
сіңіріліп,  мемлекеттік  рәміз,  ұлттық  болмыс  туралы  ақпараттар  толық 
беріледі.  «Ойлан  тап»  атты  сайыстарында  ӛзге  тілді  студенттерге  
мемлекеттік тілге деген құрметін, тілді білуге деген ынталығын интерактивті 
тақтаның  кӛмегімен  кӛрсетеміз.  Бұл  сайыста  студенттер  екі  топ  болып 

бӛлініп,ӛзінің тапқырлықтарын, білімдерін кӛрсете білді.   Білім саласындағы 
жаңа  кӛзқарас  тұлғаның  дамуы  мен  нәтижеге  бағытталған  білім  беруді 
кӛздейді.  Сондықтан,  білім  жүйесін  құру,  студенттерге  қазіргі  заман 
талабына сай білім беру – бүгінгі күннің ең ӛзекті мәселесі.  
 Қазақ  тілі  сабағы  –  жаңа  технологиялар  арқылы  жүргізіледі.  Әрбір 
технология  ӛзіндік  жаңа  әдіс-тәсілдермен  ерекшеленеді.  Әдіс-тәсілдерді 
мұғалім ізденісі арқылы студент қабілетіне, қабылдау деңгейіне қарап іріктеп 
қолданады.  Қазақ  тілі  сабағында  АҚТ  (ақпараттық  құралдар  технологиясы) 
мүмкіндіктерін  қолдану  арқылы,  интерактивті  модульдік  технология 
қағидаларын 
іске 
асыру 
барысында 
студенттердің 
танымдық 
белсенділіктерін,  білім  сапасын,  қазақ  тіліне  деген  қызығушылығын 
жоғарлатуға кӛмектеседі.  
 Қазақ тіліндегі жаңа ақпараттық технологиялар дегеніміз – білім беру ісінде 
ақпараттарды даярлап, оны білім алушыға беру үрдісі. Компьютер –қазақ тілі 
мұғалімнің  басты  кӛмекшісі.  Ең  біріншіден,  ол  мұғалімнің  еңбегін 
жетілдіреді.  Кӛптеген  материалдарды,  дайын  сабақтарды  реттеп  сақтауға 
мүмкіндік  береді.  Екіншіден,  компьютердің  арқасында  мұғалім  әр  сабаққа 
студенттердің  ерекшелігіне  қарай  және  сабақтың  мақсаты  мен  міндетін 
ескере отырып, әртүрлі кестелер, материалдар дайындай алады. Үшіншіден, 
сабақтың формаларын түрлендіре алады, яғни кӛрнекілік, әдістемелік, аудио 
және  бейнематериалдар  қолдана  алады.  Мұндай  жұмыс  сабақтың  әр 
кезеңінде іске асырылады.  
Қазақ  тілі  сабағында  тұсаукесер  –  берілген  материалды  слайд,  электрондық 
оқулық, арқылы кӛрсету формаларының бір түрі. Оның ішінде сұрақтар мен 
кестелер,  суреттер,  кӛрнекіліктер  мен  аудио  мен  бейнематериалдарды, 
дайындаған  құжаттарды,  тесттер  мен  танымдық  жаттығуларды  кірістіруге 
болады.  Бұл  технологияның  тиімділігін  студент  мұғалімнің  бағыт  –  бағдар 
беруі  арқылы  жаңа  мәліметтер  алып,  еңбектену  арқылы  игереді.  Білімді 
меңгере отырып, студент сын кӛзбен қарауға, ӛз ойын еркін айтуға, ӛз білімін 
толықтыруға жәрдемдеседі.  
 Сонда,  қазақ  тілі  сабағында  ақпараттық-коммуникативтік  технологияларды 
қолдану мынадай нәтижелерге қол жеткізеді:  
 – орындаған жұмыстарының қателерін бірден кӛруге мүмкіншілік тудырады;  
 – интерактивті тақтаны еркін қолданады;  
 – сабақта уақыт та үнемделеді;  
 – студенттердің коммуникативтік қабілеттері дамиды;  
 – есте сақтау дағдылары дамиды;  
 – студенттердің пәнге деген қызығушылықтары артады.  
 Қазақ  тілі  сабағындағы  ақпараттық-коммуникациялық  технологиялардың 
бірі – интерактивті тақта, мультимедиалық сабақтары. Интерактивті тақтаны 
сабақта пайдаланудың маңыздылығы, яғни оның кӛмегімен оқыту үрдісіндегі 
ӛзекті мәселелерді шешуге болатындығы анықталған.  
Арнайы тапсырмаларды студенттер орындаған кезде олардың ойлау процесі 
аналитикалық-синтетикалық  тұрғыдан  іске  асады.  Интерактивті  тақтамен 
ӛткен  сабақтардағы  тапсырмаларды  орындау  барысында  студенттер  білімді 

игеріп  оны  басқа  да  практикалық  жағдайларда  дұрыс  қолданылуын 
қамтамасыз  етеді.  Нәтижесінде  студенттердің  бойында  шығармашылық  іс-
әрекеттер қалыптасады. Мәтінді оқи отырып, «Менің елім - Қазақстан» атты 
тұсаукесерді  (презентацияны)  студенттер  тамашалады  да,  алған  әсерлері 
бойынша «Астана» тақырыбына шығармалар жазып, ӛздерінің жүрек жарды 
жыр шумақтарын арнады. 
Менің  ойымша,  кез-келген  шығарманы  талдамас  бұрын,  студенттердің 
шығармаға  деген  қызығушылығын  ояту  керек.  Сондықтан  интерактивті 
тақтаның  мүмкіндіктерін  қазақ  тілі  сабақтарында  тиімді  пайдалануға  әбден 
болады.  
Тілді  оқытуда,  әсіресе,  жеке  тұлғаның  қалыптасуына  ерекше  мән  бере 
отырып, тіл арқылы ұлтжанды азамат тәрбиелеу басты назарда болуы тиіс.  
Білім  берудегі  интерактивті  технология  мұндағы  интерактивті  сӛзі-«inter»-
бірлесу,  «aсt»-әрекет  жасау  ұғымын  білдіреді.  Сабақ  барысында 
студенттердің  топпен  жұмыс  жасауға  қатыспауы  мүмкін  емес,бірін-бірі 
толықтыратын,сабақ  барысында  барлығының  қатысуын  ұйымдастыратын 
оқыту әдісі. 
Интерактивті әдісімен оқытқанда,студенттің: 
-ақыл-ойы дамиды, 
-еркін ойлауға мүмкіндік береді, 
-шығармашылық белсенділігі артады, 
-ұжымдық іс-әрекетке тәрбиеленеді, 
-тіл байлығы жетілдіріледі, 
-жан-жақты ізденушілігі артады.  
Кез  келген  оқыту  технологиясы  оқытушыдан  терең  теориялық, 
психологиялық,  педагогикалық,  әдістемелік  білімді,  үлкен  педагогикалық 
шеберлікті, шәкірттердің жан дүниесіне терең үңіліп оны ұғына білуді талап 
етеді. 
Жаңа  технологияларды  күнделікті  сабақ  үрдісінде  пайдалану  үшін,  әр 
ұстаз  алдында  отырған  студенттердің  деңгейін  ескеріп,  ӛзінің  шеберлігіне 
орай  таңдап  алады.  Міне,  осындай  оқытудың  жаңа  технологияларының  бірі 
интерактивті  оқыту  әдісін  мен  ӛз  тәжірибемде  қолданып  келемін.Мысалы, 
«Тәуелсіз  елім  -  Қазақстан»тақырыбында  ӛткен  сабақта  мәтінді  тыңдатып, 
оқытып 
студенттің 
ойын, 
түсінігін 
сұрап,басқа 
жолдастарының 
жауаптарымен  салыстырып,  содан  соң  бейнеклипті  кӛрсеттім.  Сабақтың 
жаңа ақпаратты қабылдау бӛлімінде студенттер тақтада берілген тапсырманы 
оқи  отырып,оқулықтан  ізденіп,оқып,түсініп,жауабын  тауып,  тапсырманы 
толық,  дұрыс  орындауға  тырысады.Тапсырманы  орындауға  барлық 
студенттер    қатысады.  Әсіресе  қазақ  тілін  еркін  білмейтін,  оқу  және  жазу 
түрінде  қатеге  бой  ұратын,  ӛз  ойын  жеткізе  алмайтын,  ӛздеріне  сенімсіздеу 
студенттердің  ӛздері  жазбаша  жұмысты  қызыға  орындайды.Ӛйткені 
интерактивті  тақтаның  келесі  бетінде  ол  тапсырманың  дұрыс  жауабы 
беріледі,  сол  арқылы  студент  ӛзінің  жауабын  салыстыра  тексеріп,  ӛзін-ӛзі 
бағалайды.  Топпен  жұмыстану  барысында  белсенділік  кӛрсете  отырып, 

топтау,  Венн  диаграммасына  түсіру,сәйкестендіру  әдістерін  интерактивті 
тақтада орындап,уақытты үнемдеуге болатынын кӛруге болады. 
Ӛзім  қызмет  жасайтын  институтта  жаңа  ақпараттық  технологияларды 
қолдану кеңінен қарастырылған. Қазақ тілі кабинетінде  интерактивтік тақта 
орнатылған.  Сондықтан  бұл  тақтамен  әр  сабақты  қызықты  ӛткізуді 
ойластырып,  жоспарлаймын,  себебі  қолда  бар  мүмкіндіктерді  пайдалану 
арқылы студенттерді жаңа заман технологиясымен жұмыс жасауға үйретеміз. 
Мұғалімдер  ӛз  сабақтарында  мейлінше  интерактивті  тақтаны  пайдалана 
отырып,  жан-жақты  ізденіп,  сабақтарын  қызықты,  әрі  тартымды,  нәтижелі 
ӛткізуге  тырысуда.  Интерактивті  тақтаның  мүмкіншілігі  шексіз.  Оны 
кӛрнекілік  ретінде  қарастырсақ,  ол  оқу  нәтижесінің  сапасына  оң  әсер  етері 
сӛзсіз.  Бұл  –  бейнеконференциялар,  топтар  арасында  бірлескен  сабақтар 
ӛткізу  үшін  қолданылатын  ерекше  жүйе.  Сонымен  қатар,  пәндік  кӛрнекі 
құралдарды бейнематериалдар арқылы кӛрсетуге болады. 
Сабақ үстінде студенттің жүйелі жұмыс істеуіне мүмкіндік туғызу, сабақтың 
тақырыбына  сай  нақтылы  міндет  қоя  білу-  ол  әр  мүғалімнің  шеберлігіне 
байланысты. Ӛйткені студенттерді терең әрі жинақты біліммен қаруландыру, 
олардың  шығармашылық  қабілетін,  қызығушылық  талғамын  дамыту,  ӛз 
бетінше  білімін  толықтандыруға  дағдыландыру  сияқты  күрделі  жұмыстар 
сабақ  барысында  қалыптасады.  Бұл  әрбір  мұғалімді  ойландырып,  жаңаша 
жұмыс  істеуге,  жаңа  ізденістерге  жетелейді.  Әрбір  мүғалімнің  негізгі  алға 
қойған  міндеті  -  шәкірттерінің  ой-ӛрісін  кеңейтуге,  биік  адамгершілік 
қасиеттерін қалыптастыру. 
Орыс  мектептеріндегі  қазақ  тілін  жүргізу  мүғалімдерден  кӛп 
дайындықты  талап етеді.  Мұғалім  еңбегінің  табысты  болуының  қайнар  кӛзі 
студенттің  ана  тілі  мен  қазақ  тілінің  арасындағы  әр  қилы  ұқсастарын, 
айырмашылықтарын  есепке  ала  отырып,  соларға  негіздей  оқытқанда  ғана 
сабақ табысты да тиімді болады.  
Тілді  оқытып,  үйретудің  сапасын  арттыру  әр  түрлі  жағдайларға 
байланысты. Орыс мектебінде оқытылатын қазақ тілі пәнінің түпкі мақсаты- 
оқушыларға қазақ тілін меңгерту, ойлау қабілеті мен сауаттылығын арттыру, 
қазақ  тілінде  сӛйлеп,  жаза  білетін  дәрежеге  жеткізу,  қазақ  халқының  әдет  - 
ғүрпын, тарихын танып талаптандыру, тілін құрметтеуге тәрбиелеу, сонымен 
қатар Отанды, табиғатты, айналадағы құбылысты, тыныс - тіршілігімен жан - 
жақты терең таныстыру.  
Осылардың барлығы ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың 
дәстүрлі  әдістемеге  қарағандағы  артықшылықтарын  пайдалану  арқылы  тіл 
үйренушінің  білім  сапасының  артуына,  қатысымдық  құзыреттілігінің 
қалыптасуына 
ықпал 
етеді. 
Тілдік 
білім 
беруде 
ақпараттық-
коммуникациялық  технологияларды  қолдану  тіл  үйренушілерді  әлемдік 
мәдени  құндылықтарға,  ақпараттық  ресурстарға  жақындатып  алып  келеді, 
шынайы 
мәдениаралық 
коммуникацияға 
жағдай 
жасайды. 
Бұл 
технологияның  тіл  үйретудегі  мүмкіндіктері  ғылыми-теориялық  тұрғыдан 
жан-жақты  дәлелденген,  тек  практикалық  тұрғыдан  жүзеге  асыруға 
мамандардың  дайындығы  арта  түсуі  қажет.  Алдағы  уақытта  жоғары 

талаптарға  жауап  беретін  ақпараттық-коммуникациялық  технологиялардың 
түрлері арта беретіні сӛзсіз.  
Сондықтан  қазақ  тілін  оқыту-үйрету  үдерісінде  бұл  технологияларды 
ұтымды қолдану үшін оқытушылардың ӛз кәсіби шеберліктерін, ақпараттық-
технологиялық құзыреттіліктерін үнемі дамытып отыруы талап етіледі. 
Сабақта интерактивті тақтаны дұрыс пайдалану мазмұнды ұғымдардың 
қалыптасуына  кӛмектеседі,  оқушылардың  логикалық  ойлау  және  сӛйлеу 
қабілетін  дамытуға,  нақтылы  құбылыстарды  қарастыру  және  талдау 
негізінде,  кейін  практикада  қолданылатын  тұжырымдарға  келулеріне 
кӛмектеседі.  Сонымен,  оқуда  интерактивті  тақтаны  пайдалану  арқылы 
оқушылардың білімі нанымы болады. Сонымен қатар интерактивті тақтамен 
орындалатын  жаттығулар  оқушылардың  білімді  меңгеруін  жеңілдетеді, 
деректерді есте сақтауға ықпал жасайды.  
Интерактивті  тақтада  орындалатын  тапсырмалар  бір  мақсатқа 
бағытталған,  ӛзара  байланысты  әрекеттердің  тұтастығын  кӛрсетеді.  Ол 
әрекеттер тілдік және ой операциясының күрделенуіне байланысты болады. 
Студенттерге  берілген  тақырыптар  бойынша  мәтін  құрастыру,кӛпшілік 
алдында әңгімелеп айтып беру тапсырылады: 
а) «Тәуелсіздік айшықтары-еліміздің рәміздері» 
ә) «Желтоқсан құрбандары» 
б)  «Отаным-Қазақстан»әдістерін  қолдану  арқылы  оқушының  ойлау,еске 
түсіру,ӛз ойын жетік,түсінікті жеткізуге тәрбиелеу. 
Оқу тапсырмаларының негізінен, жазба түрде орындалуын қажет ететін 
логикалық  тілдік  жаттығулардың  орны  салмақты,  ӛйткені  бұл  жаттығулар 
арқылы оқушы қазақ тілі тақырыптарын грамматикалық ерекшелігін танудың 
нық  әрі  сенімді  баспалдағын  қалайды  және  оқушы  үшін  маңызды  болып 
табылатын жазу, орфография ережелерін меңгереді.  Білім берудің кез-келген 
саласында  электрондық  оқулықтарды  пайдалану  оқушылардың  ӛз  бетінше 
жұмысын  және  олардың  жоғары  танымдық  белсенділігін  арттырып  қана 
қоймай, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға, шығармашылықпен еңбек 
етуіне  жағдай  жасайды.  Сапалы  электронды  оқулық  қашықтықтан  оқытуға, 
тіл үйренушінің ӛздігінен оқып үйренуіне мүмкіндік береді. 
Қазақ тілінің қоғамдық қызметін кеңейтіп, оның маңызын, қажеттілігін 
табиғи  түрде  арттыру,  жан-жақты  дамытудың  бірден-бір  жолы  –  тілді 
үйретудің  сапасына  қатаң  талап  қою,  тіл  үйренушілердің  ӛздігінен  білім 
алуын  ұйымдастырумен  бірге  оның  нәтижелеріне  тұрақты  бақылау  жасау. 
Бақылау  жасау  –  адамның  ӛзінің  алдына  қойған  мақсатына  қарай  жүзеге 
асырылатын  әрекетінің  дұрыстығын  қадағалау,  тексеру.  Компьютер  тіл 
үйренушінің жауабын бағалайды, келесі кезекте қандай материал ұсынылуы 
қажет  екенін  анықтайды.  Оқу  үдерісінде  компьютер  оқытушы,  электронды 
интерактивті  тренажер,  эксперт,  іс-әрекет  серіктесі,  құралы,  үйретуші, 
тексеруші, бағалаушы қызметтерін атқарады. 
Қазақ  тілін  оқытуда  қолданылатын  бақылау,  бағалау  тапсырмаларын, 
аралық,  қорытынды  сынақтарды  компьютерлік  жолмен  автоматтандыру 
кезінде тексеруге кететін уақыт мӛлшерін бірнеше есеге үнемдеуге, бақылау 

мен 
тексеруде 
объективтілікке 
қол 
жеткізіледі. 
Компьютердің 
мультимедиалық  ерекшелігі  тест  тапсырмаларын  алуан  түрлі  етіп,  сӛйлесім 
әрекетінің  барлық  түрін  қамти  отырып,  қатысым  әрекетіне  негіздей  құруға 
мүмкіндік береді. Қазақ тілін ғаламтор арқылы оқыту жүйесінде қолданылып 
жүрген  онлайн-тестілеу  жүйесінің  диагностикалық  мақсаты  –  бақылау, 
тексеру,  бағалау,  статистикалық  мәліметтерді  талдау,  қорытынды  жасау 
арқылы  тіл  үйрету  үдерісінің  нәтижесін,  тіл  үйренушінің  қатысымдық 
құзыреттілігінің  деңгейін  анықтау  болып  табылады,  ол  ӛз  кезегінде 
кемшіліктер мен жетістіктердің себептерін айқындауға, тіл үйрету үдерісінің 
әрі қарай даму болжамдарын жасауға ықпал етеді.  Сабақтың тиімді жағының 
бірі  –  ол  заман  талабына  сай  сабақты  электронды  оқу  құралдарын, 
интерактивті  тақтаны  пайдалана  отырып  жүргізу.  Тіл  үйренушіге  мәтінді 
электронды  оқу  құралдарынан  компьютер  кӛмегімен  тыңдап,  сұрақтарға 
жауап беріп, мәтін негізінде бірнеше грамматикалық тапсырмалар орындауға 
мүмкіндік берілген. 
Ең  бастысы  –  тапсырмалар  күнделікті  ӛмірде  кездесетін  жағдаяттарға 
негізделіп  берілген,  яғни  бұл  тіл  үйренушінің  тілді  жеңіл  түсініп,  тез 
меңгеруіне  кӛмектеседі.  Ұсынылған  сабақ  жоспары  тиімді,  кезеңдері 
байланыстырыла,  түрлі  тапсырмалармен  толық  түрде  ұсынылған.  Егер  әр 
сабақты  мұғалім  аталған  сабақтай  жоспарлап,  мүмкіншіліктерді,  жаңа 
технологияларды  толық  пайдаланып  жүргізсе,  мемлекеттік  тілді  меңгерген 
азаматтар санының ӛсері сӛзсіз. 
 
Әдебиеттер тізімі: 
1  Н.Ә.  Назарбаев:  «Қазақстанның  әлемдегі  бәсекеге  барынша  қабілетті  50  елдің 
қатарына кіру стратегиясы». – Егемен Қазақстан газеті. 19/І-2006. №16. 
2  Н.Ә.  Назарбаев:  «Қазақстан  экономикалық,әлеуметтік  және  саяси  жаңару 
жолында». – Егемен Қазақстан газеті 3/ІІІ-2005. №13 
3 «Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған 
Мемлекеттік бағдарламасы». – Егемен Қазақстан газеті. 16/І-2004. №5. 
4 «Тәрбие тағылымдары» /озық іс-тәжірбиелер жинағы/. – Алматы, 2007. 
5  Н.Түндебаева.  Орыс  тілді  аудиторияларда  қазақ  тілін  коммуникативтік  оқыту 
технологиясы. Қазақ тілі және әдебиеті орыс мектебінде, 2007. № 10. – 3-7 б. 
 
Резюме 
Научная  статья  преподавателя  посвящена  студентам  русской  аудитории,  изучающих 
казахский  язык  в  вузе.  Статья  содержит  разнообразные  виды  работы  с  интерактивной 
доской  для  формирования  у  студентов  умений  и  навыков  устной  разговорной  речи  на 
основе современных методов преподования языка. 
 
 
Resume 
Scientific –methodical article ‗Effective using of interactive board in the system of teaching the 
Kazakh  language‘  deals  with  modern  methods  and  ways  of  teaching  Kazakh  for  developing 
Russian  language  students  habits  in  reading6  writing,  speaking  and  listening  Kazakh  through 
using the interactive board and new technologies. 
 

ӘОЖ 801.6 16.21.55 (82-1) 
Қасенов Е.С. - ф.ғ.к. 
Алматы, Қазақстан 
ПОЭЗИЯЛЫҚ ТУЫНДЫЛАРДАҒЫ ТІЛДІК БІРЛІКТЕРДІҢ  
СТИЛЬДІК ЕРЕКШЕЛІГІ 
 
Бұл  мақалада  позязиялық  туындылар  тіліндегі  тілдік  бірліктердің  қолданысы, 
стильдік ерекшелігі кеңінен қамтылған. Тілдік бірліктерді қолданудағы қаламгер танымы 
мен  шеберлігі  де  сӛз  етілген.  Тіліміздегі  араб-парсы  сӛздері  мен  орыс  тілінен  енген 
сӛздердің поэзиялық туындылардағы нақты кӛрінісі стилдік тұрғыдан сипатталған. 
Тірек  сөздер:  функциональдық  стиль,  стильдік  қызмет,  стильдік  мақсат,  жазу 
мәнері, мақсатты ой. 
 
Әрбір  ұлтқа  тән  әдеби  туындының  тілі  –  ерекшелігі  мол  күрделі 
құбылыс. Кӛркем туынды сараланып жұмсалған белгілі бір тілдік бірліктерді 
қамтиды. Демек, «кӛркем сӛзбен жазылған әдеби шығарма – ӛмір фактілерін 
жан-жақты  терең  қамтитын  жанды  организм»  [1,  34б.].  Басқаша  айтқанда, 
қаламгер  қолданған    тілдік  құралдың  әрқайсысының  орны  ерекше.  Кӛркем 
туынды  тілінде  кез  келген  тілдік  бірлік  орынсыз  қолданылмайды.  Ондағы 
синтаксистік құрылымдар мен лексемалар, фразеологизмдер, тіпті, жекелеген 
дыбыстар – бәрі де кӛркемдік идеяға қызмет етуге бағытталады.  
«Тілі  нашар  шығарма  ешқашан  жақсы  шығарма  болған  емес  және  бола 
алмайды. Демек, сӛз ӛнерінде  тілдің атқарар қызметі бәрінен ерекше, бӛлек 
һәм  биік»  [2,  185б.].  Ендеше,  кӛркем  шығарманың  тілін  зерттеп,  талдаудың 
маңызы  айрықша.  Әсіресе,  кӛркем  туынды  тілін  стильдік  тұрғыдан 
қарастыру әр қаламгердің  ӛзіндік қалыптасқан стильдік ӛзгешелігін анықтау 
болып табылады. Әр қаламгердің ӛзіне тән  стилі,  ӛзіндік сӛз саптау мәнері, 
машығы болады. Қаламгер қаруы – тіл,  шұрайлы сӛз десек, ол сӛз халықтың 
тіл байлығы болып табылады. Ал кӛркем туынды авторының шеберлігі айтар 
ойын  –  идеяны  бейнелі,  мәнерлі,  айқын  жеткізуінде  жалпыхалықтық  тіл 
байлығынан    қажетті  деген  тілдік    құралдарды  сәтті  қолданыла  білуінен 
кӛрінеді, қалыптасады. Осыдан қаламгердің ӛзіндік дара жазу мәнері немесе 
стилі айқындалады. 
Қазақ  тіл  білімінде  кӛркем  әдебиет  стилистикасы  мен  кӛркем 
шығарманың  тілі  туралы  алғашқы  ғылыми-теориялық  тұжырым  айтқан 
ғалымдардың  бірі  Маулен  Балақаев:  «Мақсатты  ойды  дәлме  дәл  айтуға 
жарамды  тілдік  тәсілдер  жүйесі  стильдер  тобын  құрайды.  Әдеби  тілдің  
ондай  жүйелік  қасиеті  оның  қоғамдық  қызметі  арту  нәтижесінде,  халық 
тілінің байлықтарын сұрыптап, талғап пайдалану нәтижесінде қалыптасады», 
- деп жазады [3, 109б.].  
Қаламгер стилі туралы белгілі ғалым Ф.Ш.Оразбаева ӛзінің «Тіл әлемі» 
атты  еңбегінде:  «Жалпы  кез-келген  кӛркем  шығарманың  ӛміршеңдігін 
аңғартатын  ең  басты  белгі  –  оның  биік  кӛркемдік  деңгейде  ӛрілуі. 
Шығарманың кӛркемдігі деген ұғымға оның ӛн бойындағы автор шеберлігін 
танытар: тақырып, идея, сюжет, құрылым, тіл тұтастығы жататын болса, осы 

шеберлік  критерийлерінің  бәрі  біріге  келіп,  суреткер  таланты  мен 
қолтаңбасын,  яғни  стилін  айқындайтын  белгілі  бір  органикалық  тұтастық 
құрайды»  -  деген  пікір  айтады  [4,  94б].  Жалпы,  кӛркем  әдебиет  тілінде 
қолданылған  сӛздер  мен  сӛз  тіркестері  ӛзара  мағыналық  және  синтаксистік 
байланыста  болады.  Сондай-ақ  кӛркем  әдебиет  тілінде  мақал-мәтелдер, 
диалектизмдер мен  кәсіби лексика еркін түрде қолданылады. 
Біз  қарастырып  отырған  І.  Жансүгіровтің  поэзиясының  ӛзіндік  сӛз 
қолданысы,  сӛз  ӛрнегі,  сӛз  қасиеттері,  сӛздердің  толып  жатқан  бояулары 
ерекше  кӛзге  түседі.  Әрбір  қимыл,  әрбір  кӛрініс,  әрбір  құбылыс  жалаң 
берілмей,  үнемі  тапқыр  теңеу,  ұтымды  эпитеттер  арқылы  беріліп  отырады. 
«Кӛрнекті  ақынымыз  І.Жансүгіров  «Құлагер»  поэмасының  идеялық  мазмұн 
желісін, характерлерін, образдарын, суреттеулерін, тіпті ӛзінің баяндауларын 
да  әсерлі  етіп  беру  үшін  тіліміздің  табиғи  заңдылықтарын  сақтай  отырып, 
осындай  суреттеу  құралдарын  кеңінен  пайдаланған.  Әсіресе  оның  ішінде 
әсерлеушілік,  бейнелеушілік  қасиеті  бар  астарлы,  әсерлі  амал-метафораны 
кӛп қолданған. Сӛздерді ауыспалы мағынада кең қолдану, мол метафоралық 
–  І.Жансүгіровтің  стильдік  бір  ерекшелігі»  [5,  99б].  Ақын  поэмасына  тән 
ерекшелік – оның тілінің байлығы, бейнелілігі. Мәселен, М.Дүйсенов ӛзінің 
«І.Жансүгіров» атты ғылыми монографиясында ақын шығармаларының ӛзіне 
тән  жаңашылдығын  нақтылы  мысалдармен  кӛрсетеді.  М.Дүйсенов:  «Ілияс 
поэзиясының  формалық  ерекшелігін  сӛз  еткенде,  ең  алдымен  байқалатын 
жәй, оның тіл байлығы, яғни лексикасының байлығы екенін ілгеріде айттық. 
Ақын  сӛзді  түйдек-түйдегімен  тӛгіп  отырады.  Және  үнемі  сӛйлемнің 
бірыңғай  мүшелерін  қатар  алып,  екпіндетіп,  желпіндіріп,  кейде  баяу 
шымырлатып, кейде құйындатып, оқушыны еріксіз баурап алады» - дейді [6, 
174б]. 
І.Жансүгіровтің  поэмаларында  ӛзіндік  сӛз  қолданысы,  сӛз  ӛрнегі,сӛз 
қасиеттері,  сӛздердің  толып  жатқан  бояулары  ерекше  кӛзге  түседі.  Онда 
әрбір  қимыл,  әрбір  кӛрініс,  әрбір  құбылыс  жалаң  берілмей,  үнемі  тапқыр 
теңеу,  ұтымды  эпитеттер  арқылы  беріліп  отырады.  Мәселен,  «Күйші» 
поэмасындағы атақты күйші Молықбай шалдың күй тартуындағы шеберлігін 
кӛрсетуде ақын бейнелі түрде мына сӛз орамдарын жасайды: 
 Қазақта қобызшының қалғаны сол, 
 Жорға еді маймаңдаған бақайшағы. («Күй» поэмасынан) 
Осындағы  «жорға  еді  маймаңдаған  бақайшағы»  -  деген  халық  ауыз 
әдебиетіндегі  жиі  қолданылатын  дәстүрлі  образды  қолданыстардың  бірі 
болса,  адамның  қартайған  кезіндегі  кәрілік,  қарттық  бейнесін,  аузында  бір 
тісінің қалмағандығын қызыл иек болып қалған шағын былай береді: 
Жар қабақ, сида, Арса- арса, ала шұбар шал, 
Жарық шақ, үні тозған, қаңсыған шал 
Іріңдеп  екі кӛзі, қол дірілдеп, 
Аузынан азу тісін аршыған  шал.  
немесе 
Қудырап аппақ қудай сақал, шашы, 
Қалтырап жынданғандай қолы,басы, 

Сағынай сапты аяққа сиіп  ӛлді, 
Тоқпақтай тоқсан тӛртке келген жасы. («Құлагер» поэмасынан) 
Осындағы «тозған», «қаңсыған» сӛзін адамның қарттық шағын, солған, 
азған, әбден жүдеген бейнесін беру үшін қолданып тұр. 
Ақын кәрілік ұғымын қатары сиреп, жалғыз қалу сияқты да  ұғымдармен 
байланыстырады. Мысалы, 
Қара шал қайыңды отыр кӛлеңкелеп, 
Бір қу бас шал үстінде ілулі тұр.(«Құлагер» поэмасынан). 
Проза  тілін  зерттеген  ғалым  Е.Жанпейісов  «Кӛркем  әдебиет  тілінде 
басқа  да  функционалдық  стильдердің  элементтері  қоса  пайдаланылады. 
Ӛйткені, саяси, ғылыми және осы сияқты ӛзге де әдебиет түрлеріне қарағанда 
кӛркем  әдебиетте  қамтылатын  ӛмірлік  құбылыстар  әлдеқайда  жан-жақты 
болып  келеді.  Міне,  кӛркем  шығарманың  осы  ерекшелегіне  байланысты 
оның  тілінде  барлық  функциональдық  стильдердің  элементі,  ғылыми-
техникалық  терминдермен,  кәсіби  лексика  элементтері  мен  қоса,  түрлі 
экспрессивті және эстетикалық мәндегі образды сӛздер, мақал-мәтелдер мен 
фразеологиялық тіркестер, архаизмдер мен неологизмдер, қарапайым сӛйлеу 
тілі  элементтері,  ауызекі  тілдегі  жергілікті  ерекшеліктер,  ретіне  қарай  тіпті 
варваризмдер  де  қолданылып,  аралас  жүреді»,  -  деп  кӛрсетеді  [1,  68б.]. 
Шындығында  кӛркем  туындылар  тілінде  мақал-мәтелдер,  фразеологизмдер, 
кӛнерген  сӛздер  мен  диалектизмдер  молынан  ұшырасады.  Зерттеу  нысаны 
ретінде  алып  отырған  І.Жансүгіров  поэзиясында  кӛне  сӛздер  де, 
диалектизмдер де аз кездеспейді. Оның туындыларында қазіргі күні тілімізде 
сирек  қолданылатын  тӛмендегідей  кӛнерген  сӛздер  кездесіп  отырады. 
Мәселен, 
Бақсы ойнап күңірентсе де қобыз үнін, 
Қойқаптан қозғағанда Қорқыт жынын, - («Күй» поэмасынан) дегендегі 
«қойқап»  қазіргі  тілімізде  ӛте  сирек  қолданылады.  Қойқап  –  бақсылардың 
жыны мекендейтін орын. Сол секілді «бақсы» сӛзі де кӛнерген сӛздердің бірі, 
бірақ  кӛркем  әдебиетте  мысалы,  «жынын  алған  бақсыдай»,  «бақсының 
ойнағындай»  деген  сияқты  сӛз  қолданыстары  бар  екендігі  белгілі.  Ал 
ақынның: 
Хан қабан – халық құлағын бұрап тұрған, 
Бүйі би – билеп–тӛстеп сұрап тұрған. 
Қор қылып ақ алмасты отқа кӛсеп,  
Жүз –жүз  жар теңін таппай жылап тұрған
 
(«Құлагер» поэмасынан) – 
деген  жолдарындағы  «хан,  би»  лексемалары  бұл  күнде  кӛнерген  сӛздер 
қатарында.  Ақын  заманында  да  бұл  сӛздер  қоғам  дамуына  орай  қолданылу 
аясынан  алыстаған  болатын.  Қаламгер  бұл  тілдік  бірліктерді  «қабан,  бүйі» 
сынды  атаулармен  тіркестіре  отырып,  эпитеттің  жаңа  түрлерін  ұсынады  әрі 
оларды  қолдану  мен  жасау  техникасын  толықтырады.  Демек,  І.Жансүгіров 
адам болмысының табиғи әлемінің тылсым дүниесіне терең үңіліп, оның бар 
ақиқат  шындығын  стилдік  мақсатта  қолданылған  тілдік  бірліктер  арқылы 
оқырманға шынайы жеткізеді. «Кӛркем әдебиет тілінің нәзіктігі кӛп жағдайда 
жазушының белгілі бір сӛздері «мағыналық топқа кіру» яғни сӛздерді ӛзара 

мағыналық  байланысқа  түсіру  шеберлігімен  байланысты»,  -  деген  ғалым 
М.Балақаев  пікірін  ескерсек,  жоғарыда  келтірілген  мысалдағы  «хан  қабан», 
«бүйі  би»  сынды  эпитеттері  ақынның  белгілі  бір  тілдік  бірліктерді  ӛзара 
байланысқа  түсіріп,  стильдік  мақсатта  еркін  қолданыла  алатын  шеберлігін 
танытады [7, 87б.]. 
Ақын  І.Жансүгіров  поэзиясындағы  тілдік  бірліктер  стилінің  ерекшелігі 
олардың  эстетикалық  қызметте  жұмсалуында  жатқаны  айқын.  І.Жансүгіров 
образды,  ұтымды  сӛздерді,  мақал-мәтелдерді  халық  тілінен  алып 
пайдаланумен 
қатар, 
ӛзге 
стильдердің 
элементтерін 
жұмсайды, 
диалектизмдер 
мен 
архаизмдерді, 
кірме 
сӛздерді 
мүмкіндігінше 
пайдаланады. Мысалы, ақынның: 
Сонымен сол барғаннан кейін қайтқан, 
Мен дағы жаңа тапқан күйді тартқам. 
Бағыстап жаршы жұртқа жүрек жырын, 
Байқамай,  жыр  айтам  деп,  сырымды  айтқам  –  деген  жолдарындағы 
«бағыста»  сӛзі  арнау,  бағыштау,  бағыш  ету  мағынасында  жұмсалған.  Бір 
қарағанда  бұл  сӛзді  окказионализм  деуге  болады.  Ӛйткені  сол  кезең 
қаламгерлері  тілінде  мұндай  тілдік  бірліктердің  қолданылмағанын,  тек  
І.Жансүгіров  поэзиясынан  орын  алғанын  кӛреміз.  Бірақ  бұл  –  қаламгер 
ӛмірге  келген  аймақта  қолданылатын  жергілікті  тілдік  бірлік.  Демек, 
І.Жансүгіров  тілінде  жалпыхалыққа  ортақ  «бағыштау»  лексемасы  емес, 
белгілі  аймаққа  тән  жергілікті  ерекшеліктің  де  орын  алғаны  аңғарылады. 
Сондай-ақ ақынның:  
Талапты болсаң шыққаның, 
Қырсықтан басын қырқып ап. 
Естіген сӛзді фәхімде, 
Отырып  кетпей  құр  тыңдап!  («Талғамалар»  ӛлеңінен)  –  деген  
жолдарындағы  фәхім  араб,  парсы  тілдерінен  енген  лексема.  Халық  тілінде 
қалыптасқан  араб,  парсы  сӛздерін  Ілияс  Жансүгіров  жатсынбай,  еркін 
қолданғаны  аңғарылады.  Әлбетте,  бұл  кірме  сӛзді  зерделе  сӛзімен 
алмастыруға болады. Бірақ  ол зерделеу, ойға түю сӛздерінің орнына фәхім 
сӛзін  стилдік  мақсатта  пайдаланылған.  Ал  ақын  қолданысындағы  орыс 
тілінен  енген  сӛздердің  басым  кӛпшілігі  (адвокат,  инженер,  офицер, 
депутат,  т.б.)  уақыт  шындығын  кӛрсететін  күнделікті  ӛмірде  қолданыла 
беретін  реалийлер,  яғни  белгілі  бір  кезеңдегі  зат,  құбылыс,  іс-әрекетті 
танытатын  бүгінге  дейін  қолданыстағы  тілдік  бірліктер  болып  табылады. 
Ақынның:  
Екі зәкүншік құда болса,  
Ескі статьяны аударысар («Алыс-беріс» ӛлеңінен) 
немесе 
Мелисе болсаң, балам-ау, 
Қаптайды ғой сойс, ылау, («Тапанша» ӛлеңінен) – деген жолдарындағы  
зәкүншік, мелисе сӛздері орыстың законник, милиция сӛздерінің фонетикалық 
ӛзгеріске  түскен  формасы  болып  табылатындықтан,  мұндай  сӛздердің 
жаттығы  байқалмай,  тілге  тез  сіңісіп  кететінін  аңғаруға  болады.  Бұлардың 

қатарында:  ояз  (уездный),  старшын  (старшина),  пормы  (форма),  мұжық 
(мужик),  шілен  (член),  мәстір  (мастер),  зайімке  (займ),  кӛпес  (купец), 
жорнал (журнал), папке (папка), лаба (лава), бӛдрет (портрет), т.б. сӛздер 
бар.  Басқа  ұлт  тілінен  енген  сӛздердің  басым  кӛпшілігі  ӛз  мағыналарын 
сақтап,  семантикалық  жақтан  ӛзгеріске  кӛп  ұшырамайтындығы  аян.  Ақын 
поэзиясында  мұндай  кірме  сӛздердің  кездесуі  ең  алдымен,  қоғам  талабына 
сай  әдеби  тіліміздің  ӛзге  тіл  элементтерімен  толығу  сипатын  кӛрсетсе, 
екіншіден,  ақын  қолданысында  олар  ӛзгеріп,  түрленіп,  дыбыстық, 
мағыналық, жағынан құбылып, кӛріктеу құралдары ретінде де, кейіпкер тілі 
ретінде 
де 
стильдік, 
функционалдық, 
коммуникативтік 
қызмет 
атқаратындығымен ерекшеленеді. 
Жалпы  айтқанда,  Ілияс  Жансүгіров  шығармаларындағы  қолданылған 
әрбір  образды  сӛз,  сӛз  оралымдары  ӛз  орнында,  айтылмақ  ойдың  мақсатын 
дәл, нақты жеткізуде сәтті пайдаланылған. Ақын әрбір сӛзге астар, түрлі реңк 
үстей отырып, кӛркемдік аясын, стильдік қызметін кеңейте түскен. 

жүктеу/скачать 3,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: