Казахский национальный

32
                                                                     
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
A. Zhaparova 
 
CONTEMPORARY BRITISH WRITERS 
 
 
 Literature is a mirror of a nation, its reflection, 
its soul and heart. Literature is an essential part of 
our daily life. Literature is a term used to describe 
written or spoken material. Broadly speaking, 
"literature" is used to describe anything from 
creative writing to more technical or scientific 
works, but the term is most commonly used to refer 
to works of the creative imagination, including 
works of poetry, drama, fiction, and nonfiction. 
Literature represents a language or a people: culture 
and tradition. But, literature is more important than 
just a historical or cultural artifact. Literature 
introduces us to new worlds of experience. We 
learn about books and literature; we enjoy the 
comedies and the tragedies of poems, stories, and 
plays; and we may even grow and evolve through 
our literary journey with books. Ultimately, we may 
discover meaning in literature by looking at what 
the author says and how he/she says it. We may 
interpret the author's message. In academic circles, 
this decoding of the text is often carried out through 
the use of literary theory, using a mythological, 
sociological, psychological, historical, or other 
approach. Whatever critical paradigm we use to 
discuss and analyze literature, there is still an 
artistic quality to the works. Literature is important 
to us because it speaks to us, it is universal, and it 
affects us. Even when it is ugly, literature is 
beautiful.  
British literature is quite rich. Eliza Acton, 
(1799–1859), poet and cookery writer, Harold 
Acton, (1904–1994), writer and scholar, Paul 
Adam, (born 1958), novelist, Douglas Adams, 
(1952–2001), novelist and scriptwriter, Richard 
Adams, (born 1920), novelist, Sarah Flower Adams, 
(1805–1848), poet and hymn writer, Donald 
Adamson, (born 1939), author and historian, Arthur 
St. John Adcock, (1864–1930), novelist and editor, 
Fleur Adcock, (born 1934), poet, Joseph Addison, 
(1672–1719), essayist and poet, The Spectator, 
Percy Addleshaw, (pen name Percy Hemingway, 
1866–1916), writer and poet, Joan Aiken, (1924–
2004), novelist, Arthur Aikin, (1783–1854), science 
writer, Lucy Aikin, (1781–1864), children's writer, 
biographer and writer on history, this is not the full 
list of outstanding British writers. Literature is a 
life, like an alive thing, it is born, developes and 
enlarges. Contemporary British Literature also is 
not an exception. Look at the distinguished British 
writers of today. While it is impossible to rank the  
 
 
most important authors in contemporary literature, 
here is a list of ten important (English language) 
authors with some biographical notes and links to 
more information about them and their work.  
1. Isabel Allende. Chilean-American author 
Isabel Allende wrote her debut novel, House of 
Spirits to great acclaim in 1982. The novel began as 
a letter to her dying grandfather and is a work of 
magical realism charting the history of Chile. 
Allende began writing House of Spirits on January 
8th, and subsequently has begun all her books on 
that day. Chilean Author, Isabelle Allende was born 
on August 2, 1942 in Peru. In the 1960s and 1970s, 
Allende worked as a Journalist for a number of 
publications in both Chile and Venezuela. A coup in 
Chile in 1973 sent Allende into exile in Venezuala 
and spurred her towards writing literature. Her first 
novel, "The House of the Spirits," was published in 
1982. Since that time, she's written many novels 
and collections of short stories for which she's won 
numerous awards around the world. The name of 
her recent work is My Invented Country, 2003. 
2. Margaret Atwood. Canadian author Margaret 
Atwood has numerous critically-acclaimed novels 
to her credit, most recently Oryx and Crake and The 
Penelopiad (2005). She is known for her feminist 
themes, but her prolific output of work spans both 
form and genre. Margaret Atwood spent much of 
the early years of her childhood living in the 
Ontario wilderness, where her father worked as an 
entomologist. Her family moved to Toronto when 
she was 11 years old, which was when Atwood 
finally attended school full-time. From an early age 
Atwood was a gifted writer. She began writing at 
the age of six and committed to pursuing writing as 
a career when she was 16. Atwood studied at 
Victoria College, University of Toronto, completed 
a master's degree at Radcliffe College, and 
subsequently studied at Harvard for two years after 
that. She married in 1968 and divorced in 1973. 
Thereafter, she entered into a longterm relationship 
with fellow Canadian novelist Graeme Gibson, with 
whom she moved back to the Toronto area and in 
1976 gave birth to their daughter, Eleanor Jess 
Atwood Gibson. Atwood published her first book of 
poetry in 1964 and has published several more 
since, the most recent being The Door (2007). 
Throughout her career she has tended to alternate 
between writing poetry and prose. She has several 
short story collections to her name, as well as 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011                                                                          33
 
 
numerous novels, which tend towards satirical 
commentary on society, oftentimes in the guise of 
speculative fiction. The Handmaid's Tale (1985) is 
perhaps Atwood's best known novel and emble-
matic of the social criticism for which Atwood is 
famous. The Handmaid's Tale is the winner of  
the 1987 Arthur C. Clarke award and the 1985 
Governor General's Award. It is set in a near-future 
dystopia in which the United States has been 
overthrown by the Republic of Gilead, a racist and 
chauvinistic society in which the main character and 
narrator, a woman called Offred, is kept as a 
concubine ("handmaid") for reproductive purposes. 
Oryx and Crake (2003) similarly showcases 
Atwood's prowess with social commentary in a 
post-apocalyptic, speculative fiction centered 
around scientific technology that has spiraled out of 
control and the resulting dystopia. Margaret 
Atwood's September 2009 novel, The Year of the 
Flood, is set in a landscape concurrent to that of 
Oryx and Crake and contains some of the same 
characters. 
3. Jonathan Franzen. Winner of the National 
Book Award for his 2001 novel, The Corrections, 
and a frequent contributor to The New Yorker 
magazine, Jonathan Franzen is also the author of a 
2002 books of essays entitled How to Be Alone and 
a 2006 memoir, The Discomfort Zone. Jonathan 
Franzen was born in a suburb of Chicago and raised 
in Webster Groves, Missouri, a suburb of St. Louis. 
He graduated from Swarthmore College in 1981 
and studied thereafter at the Freie Universität in 
Berlin on a Fulbright scholarship. Jonathan 
Franzen's recent novels have been hailed as literary 
masterpieces. Both The Corrections and Freedom 
are sprawling, realist novels about the deterioration 
of the family in suburban, middle class America, as 
was his 1988 debut novel, The Twenty-Seventh 
City. When The Corrections, Franzen's third novel, 
was selected for Oprah Winfrey's book club in 
2001, Franzen's response was famously unent-
husiastic, essentially declining the Oprah nod. Much 
media attention followed Oprah's retraction of her 
invitation for Franzen to appear on the show, from 
which The Corrections quickly benefitted, beco-
ming one of decade's best selling literary novels. 
The Corrections won both the 2001 National Book 
Award for Fiction and the 2002 James Tait Black 
Memorial Prize for fiction. In 2002, Franzen 
published a collections of essays, How to Be Alone, 
and in 2006, a memoir titled The Discomfort Zone. 
Freedom (2010) is his fourth and most recent novel. 
Jonathan Franzen's Books: The Twenty-Seventh 
City (1988), Strong Motion (1992), The Corrections 
(2001), How to Be Alone (2002), The Discomfort 
Zone (2006),Freedom (2010). 
4. Ian McEwan. British writer Ian McEwan 
started winning literary awards with his first book, 
First Love, Last Rites (1976) and never stopped. 
Atonement (2002) won several awards and is being 
made into a movie, and Saturday (2005) won the 
James Tait Black Memorial Prize. British author, 
Ian McEwan, was born in Aldershot, England in 
1948. The son of a military man, McEwan spent his 
childhood abraod in various locales in Africa, 
Asian, and Europe. In 1998, McEwan was awarded 
the Booker Prize for Amsterdam, and his 2001 
novel, Atonement, was nominated for the Booker. 
His 2005 novel is entitled Saturday and recounts a 
single day in the life of a successful English 
neurosurgeon. Ian McEwan's fiction includes:First 
Love, Last Rites 1975, In Between the Sheets 1978, 
The Cement Garden 1978, The Comfort of Stran-
gers 1981, The Child in Time 1987, The Innocent 
1990, Black Dogs 1992, The Daydreamer 1994, The 
Short Stories 1995, Enduring Love 1997, Amster-
dam 1998, Atonement 2001, Saturday 2005 and 
others. 
5. David Mitchell. English novelist David 
Mitchell is known for his tendency toward experi-
mental structure. In his first novel, Ghostwritten 
(1999), he uses nine narrators to tell the story and 
2004's Cloud Atlas is a novel comprised of six 
interconnected stories. Mitchell won the John 
Llewellyn Rhys Prize for Ghostwritten, was 
shortlisted for the Booker Prize for number9dream 
(2001) and Cloud Atlas, and is on the Booker 
longlist for Black Swan Green (2006). As a child, 
Mitchell spent hours alone reading. His favorite 
books were Willard Price adventure books. As he 
told the New York Times, "They’d be highly 
politically incorrect now. Amazonian adventure. 
South Sea adventure. Two brave young white boys 
from New York, actually. And they’d go all over 
the world, defeat evil plots and loot the local 
ecosphere for their father’s zoo back in New York 
State."At 18, Mitchell backpacked through India 
and Nepal with a girlfriend before beginning his 
studies of English and American Literature at the 
University of Kent. While at university, Mitchell 
babysat the sons of a professor. He wrote bedtime 
stories for the boys and mimic different literary 
styles in so doing, forshadowing the stylistic play he 
would later show in Cloud Atlas. In his 20s, 
Mitchell taught English as a second language in 
England, Sicily, and Hiroshim, Japan. In his free 
time, he worked on his first novel - a story 
containing 365 chapters, 20 subplots and scores of  
 

34
                                                                     
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
characters - which was never published. His first 
published novel, Ghostwritten (1999), was similarly 
complex, with nine narrators in nine locations 
telling interlocking stories. Ghostwritten won the 
John Llewellyn Rhys Prize and was shorlisted for 
the Guardian First Book Award. Both number9 
dream (2001) and the structurally remarkable Cloud 
Atlas (2004) were shortlisted for the Man Booker 
Prize. In 2006, Mitchell wrote the semi-auto-
biographical Black Swan Green and in 2010, The 
Thousand Autumns of Jacob de Zoet, an historical 
novel set at a Dutch East Indies Company trading 
post in early nineteenth century Japan. David 
Mitchell's Novels:Ghostwritten (1999), number9 
dream (2001), Cloud Atlas (2004), Black Swan 
Green (2006), The Thousand Autumns of Jacob de 
Zoet (2010). 
6. Toni Morrison. Toni Morrison's Beloved 
(1987) was named best novel of the past 25 years in 
a 2006 New York Times Book Review survey. The 
novel won the Pulitzer Prize in 1988, and Toni 
Morrison, whose name has become synonymous 
with African American literature, won the Nobel 
Prize in Literature in 1993. Born Chloe Anthony 
Wofford, in 1931 in Lorain (Ohio), the second of 
four children in a black working-class family. 
Displayed an early interest in literature. Studied 
humanities at Howard and Cornell Universities, 
followed by an academic career at Texas Southern 
University, Howard University, Yale, and since 
1989, a chair at Princeton University. She has also 
worked as an editor for Random House, a critic, and 
given numerous public lectures, specializing in 
African-American literature. She made her debut as 
a novelist in 1970, soon gaining the attention of 
both critics and a wider audience for her epic 
power, unerring ear for dialogue, and her poetically-
charged and richly-expressive depictions of Black 
America. A member since 1981 of the American 
Academy of Arts and Letters, she has been awarded 
a number of literary distinctions, among them the 
Pulitzer Prize in 1988. She won the Nobel Prize in 
Literature in 1993. Her notable work: Beloved, 
1988, Pulitzer Prize in Fiction.  
7. Haruki Murakami. Son of a Buddhist priest, 
Japanese author Haruki Murakami first struck a 
chord with A Wild Sheep Chase in 1982, a novel 
steeped in the genre of magical realism which he 
would make his own over the coming decades. 
Murakami's most popular work among Westerners 
is The Wind-Up Bird Chronicle, though 2005's 
Kafka on the Shore met with success in this 
country, as well. The English version of Murakami's 
most recent novel, After Dark, is slated for release 
in 2007. Murakami is also a devoted marathon 
runner, and he writes about both writing and 
running in his 2008 work of nonfiction, What I Talk 
About  Running. Newcomers to his Murakami's 
fiction may want to start with Hard-Boiled 
Wonderland and the End of the World, Murakami's 
the most surreal of Murakami's novels and widely 
regarded as his best. Haruki Murakami - 
Recommended Reading: 1Q84 (2011), What I Talk 
About When I Talk About Running (2008), Kafka 
on the Shore (2005), The Wind-Up Bird Chronicle 
(1997), Norwegian Wood (2000), Hard-Boiled 
Wonderland and the End of the World (1991),  
A Wild Sheep Chase (1989). 
8. Philip Roth. Philip Roth seems to have won 
more book awards than any other American writer 
alive. Most recently he won the Sidewise Award for 
Alternate History for The Plot Against America 
(2005) and a PEN/Nabokov Award for Lifetime 
Achievement in 2006. In Everyman (2006), Roth's 
27th novel, he sticks to one of his familiar themes: 
what it's like growing old Jewish in America. Roth 
won one literary prize after another for a succession 
of four books in the 1990's: Patrimony won the 
National Book Critics Circle Award in 1991, 
Operation Shylock won the PEN/Faulkner in 1993, 
Sabbath's Theater won the National Book Award in 
1995, and American Pastoral won the Pulitzer Prize 
in 1998. Roth has continued to be as prolific in 
recent years. In 2004, Roth penned The Plot Against 
America, an alternative history in which he posited 
the notion of Charles Lindbergh's presidential 
campaign victory in 1940 and the ensuing anti-
semitic policies enacted in the United States. The 
Plot Against America was followed with Everyman 
in 2006, a short meditation on mortality. 2007's Exit 
Ghost, a return to the Zuckerman novels in which 
Nathan Zuckerman returns to his hometown of New 
York to find how everything has changed, is 
purported to be the last of the Zuckerman novels. 
Indignation (2008), Philip Roth's 29th book, follows 
a young Jewish man from New Jersey to college in 
Ohio as he tries to avoid being drafted for service in 
the Korean War. Philip Roth's Recent Works: The 
Plot Against America (2004), Everyman (2006),  
Exit Ghost (2007),  Indignation (2008),  The Hum-
bling (2009),  Nemesis (2010). 
9. Zadie Smith. Literary Critic James Wood 
coined the term "hysterical realism" in 2000 to 
describe Zadie Smith's hugely successful debut 
novel, White Teeth, which Smith agreed was a 
"painfully accurate term for the sort of overblown, 
manic prose to be found in novels like my own 
White Teeth." Her third novel, On Beauty, was 
shortlisted for the Booker Prize and won the 2006 
Orange Prize for Fiction. Smith aspired to a career 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011                                                                          35
 
 
in journalism and studied English Literature at 
Cambridge. While in college she published several 
short stories, an initial success that led her to secure 
an agent for the novel she was writing. She 
completed that first novel, White Teeth, while still 
at Cambridge and published it after graduation in 
2000.White Teeth which tackles issues of race and 
the experience of immigrants in working class and 
middle class England, became an instant bestseller 
and won numerous literary prizes including the 
2000 Whitbread Book Award nad the Guardian 
First Book Award. In 2002, Smith published The 
Autograph Man, which follows the fortunes of a 
Jewish-Chinese purveyor of autographs. The 
Autograph Man, while successful, was far less so 
than Smith's debut. On Beauty (2005) was Smith's 
third novel, and once again focused on the 
immigrant experience, this time of a mixed-race 
British-American family living in the U.S. On 
Beauty won the 2006 Orange Prize for Fiction and 
was shortlisted for the 2005 Man Booker Prize. In 
2009, Smith published Changing My Mind, a 
collection of previously published essays largely 
about writing and reading. Books by Zadie Smith: 
White Teeth (2000), The Autograph Man (2002), 
On Beauty (2005),Changing My Mind (2009). 
10. John Updike. Terrorist (2006) is the most 
recent in the twenty-some novels John Updike has 
to his credit. His four Rabbit Angstrom novels were 
named in 2006 among the best novels of the past 25 
years in a New York Times Book Review survey. 
John Updike's first book of poetry, The Carpentered 
Hen and Other Tame Creatures, was published in 
1958, and his first novel, The Poorhouse Fair, was 
published in 1959. In 1960, Updike published 
Rabbit Run, the first of the "Rabbit" novels (Rabbit, 
Run; Rabbit Redux; Rabbit Is Rich; Rabbit At Rest; 
and Rabbit Remembered). The book was an instant  
 
 
 
success and established Updike's reputation as one 
of the most significant contemporary American 
novelists. In 1963, Updike received the National 
Book Award for The Centaur, and the following 
year he was elected to the National Institute of Arts 
and Letters, a post that got him invited on a State 
Department sponsored cultural exchange tour of 
Eastern Europe.  In 1981, Rabbit is Rich received 
the Pulitzer Prize for Fiction, and ten years later, 
Updike received a second Pulitzer for Rabbit at 
Rest. Updike was awarded both the National Medal 
of Art from President George Herbert Walker Bush 
in 1989 and the National Medal for the Humanities 
from George W. Bush in 2003. Updike wrote and 
published over 60 books, including novels and 
collections of short stories, poetry, and essays. The 
Early Stories 1953-1975 was a large anthology of 
the author's short stories which won the 2004 
PEN/Faulkner Award for Fiction, and in 2006 he 
was awarded the Rea Award for the Short Story. In 
2006, Updike published Terrorist and in 2008, The 
Widows of Eastwick. 
  As we have already mentioned, literature is a 
life, it never stops, it breathes, increases. Nowadays 
English language is a global one, everyone is eager 
to learn, to know, to master it, because especially 
English language helps to open many doors ahead. 
Certainly, it is a vital, key language. We expect 
much from contemporary British literature. These 
days reader knows a lot and he feels like knowing 
more and more. I think, contemporary British 
literature quite coincides his requirements.  
 
* * * 
Мақала қазіргі Ұлыбритания жазушыларының шығар-
машылығына арналған. 
* * * 
Статья  посвящена  работам  современных  английских 
писателей. 
 
 
 
 
Д. С. Ибраева 
 
ЖЫРАУЛАР  ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ  ҰЛТТЫҚ  ДҮНИЕТАНЫМ 
 
 
Көркем шығармадағы қаламгердің қоршаған 
ортаға, айналадағы дүниеге, қоғамға  көзқарасы,  
оның эстетикалық идеалы, белгілі бір  қоғамдық  
құбылысқа,  тарихи  оқиғаларға  берген  бағасы  
оның    дүниетанымынан    хабар    береді.  Ақын  
дүниетанымы   оның өз шығармасынан  көрініс  
тауып    отыратын,  жасаған  өнер  туындысының 
табысты,  жемісті  болуына  үлкен  әсерін  тигі- 
 
 
зетін маңызды факторлардың бірі. Көркем  шы-
ғармада  көтерілген  тақырыптың  өзектілігі,  со-
нылығы, ондағы айтылған ойдың маңыздылығы  
жазушы дүниетанымының қаншалықты  деңгей-
де  екенін  аңғартады. 
«Ақын, - дейді    Белинский, - ең    алдымен  
адам,  одан  кейін  өз  ұлтының  азаматы,  өз  за-
манының    ұлы.  Халқы    мен    заманының    рухы  

36
                                                                     
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
оған  басқалардан  аз  әсер  етуі  мүмкін  емес.  
Сонымен  қатар,  ақын – адам  танымында  елеу-
лі рөл атқаратын  әдеби  қайраткер» - деп    ақын  
орнының  маңызын  айқындап  береді. [1.42] 
Жазушы  дүниетанымы – оның    сенетін  
дүниесі    ғана    емес,  сонымен    қатар    шындық  
өмірге  терең  көз  жіберу  арқылы  шығармашы-
лығына  әсерін  тигізетін  құралдың  бірі.  
Қаламгер  алдына  қойған  мақсат – міндет-
терін    абыроймен    атқарып    шығуы    үшін    ең  
алдымен    өзін-өзі    тәрбиелей    алуы    тиіс.  Осы  
жолда  оған  бірден-бір  көмекке  келетін  адам-
заттың,  мәдениеттің    алдыңғы  қатарлы    озық  
жетістіктері,  ең    алдымен    өз    ұлтының    мәде-
ниеті.  Әр    жазушы    өз    ұлтының    төл    баласы. 
Оның  шығармашылық  қызметінің  өн-бойында  
оның  ұлтына  деген  сүйіспеншілігі  жанданып,  
нығаюмен    болады.  Міне,  жазушының    қоғам-
дық  қасиеттерінің  бірі – оның  ұлтымен  тығыз  
байланыстылығы,  Отанға    деген    сүйіспенші-
лігін де   алға  тартуымыз  да  сондықтан. 
Жазушы    жастайынан    өз    жерінің,  туған  
өлкесінің    тарихымен,  бай    ауыз    әдебиетімен  
сусындап    өседі.  Ерте    жастан-ақ    өз    халқына  
ғана    тән    психологиялық    қасиеттерді    бойына  
сіңіріп,  елінің    тұрмыс-тіршілігімен    етене    та-
ныс  болады.  Бала  кезден  естіген  аңыз-ертегі-
лер  мен  басқа  да  фольклорлық  шығармалар  
арқылы  туған  тілінің  өткір  де,  ұшқыр  жақта-
рынан  хабардар  болады.  «Отан, - дейді  Асеев, 
- өз  тіліне,  тарихына деген  махаббаттан  бастау  
алады» [2.38]. 
Отансүйгіштік  жазушының  бүткіл  болмы-
сымен  тығыз  байланысты  болып,  оның  туын-
дыларынан  да  көрініс  тауып  отырады.  Жазу-
шы  өз  елін,  әлемді  айқын,  дәл  суреттеуі  үшін  
іздене  бастайды,  өзіне  жұмбақ  болған  сұрақ-
тарға  жауап  іздей  бастайды,  айналасын  аны-
ғырақ    танып-түсінуге    ұмтылады.  Осы    жолда 
қоғамдық    күрестерге    белсене    қатысып,  ха-
лықпен  етене  танысып,  тіпті  алыс  сапарларға  
да    шығады.  Өз  еліне    деген    мызғымас    берік  
сүйіспеншілігі    жазушының    шығармашылық  
міндет-мақсаттарын    айқындап,  алға    сүйрете-
тін,  жаңа  жетістіктерге  жетелейтін  құралының  
бірі.  
Белгілі бір қоғамда  өмір сүре отырып,  одан 
бөлек,  қоғам  істерінен  алшақ  жүруге  алмай-
сыз.  Өнер  халыққа  тиесілі,  өнер  арқылы  ха-
лықтың    ойы,  мақсат-мүддесі,  сезімі    бірігеді. 
Сөз  зергері  өмірдің  терең  иірімдеріне  бойла-
май, өз  ісінің  шебері  бола  алмайды.   
Жазушы  дүниетанымында  оның  адамзатқа,  
халыққа,  қоғамға  олардың  өткені  мен  қазіргі  
жай-күйіне  деген  көзқарасы  орын  табады. 
Гончаровтың  айтуынша: «Менің  өз  ойымда  
пісіп-жетілмеген,  мен    көрмеген,  мен    тексер-
меген, мен  сезінбеген  нәрселер –  менің  қала-
мымның  да    қарымы    жетпейтін,  тосын    нәрсе-
лер!  Менің  туған  елім,  достарым, туыстарым, 
өз    естеліктерім  мен  пікірлерім  барындай,  өз  
жи-ған-тергенім,  өз    танымым  бар,-  мен    тек  
өзім  сезініп,  түйсінген, толғанған, өзім  жақын  
тартқан,  сүйген  нәрселерімді   ғана қағазға тү-
сіремін» дейді. [3.36] 
Әрине  дүниетаным  бұл қатып  қалған  мыз-
ғымас  сенімдер  мен  түсініктер  жиынтығы  де-
сек  қателескен  болар едік. Қоғам дамуы,  адам-
дар    санасының    жаңғыруы,  айнала    қоршаған  
ортадағы    өзгерістер    адам    дүниетанымын    өз-
гертіп    те    жатады.  Мәселен,  біз    көшпелілер  
ұрпағы    бола    тұрып,  өз    дүниетанымымызды  
бізден бірнеше ғасырлар бұрын өмір сүрген  ата-
бабамыздың    дүниетанымындай    деп    айта    ал-
маймыз.  Өйткені  қоғамдық    формациялардың  
ауысуы,  ғылым  мен  техниканың  дамуы  т.б  
жағдайлар біздің ұрпақтың  санасына  әсер  етіп,  
дүниетанымымызды  өзгертіп  жатады.  Біз қазір  
бұрынғы  ата-бабаларымыз  салып  кеткен  салт-
жоралғыларды  дәл  солай  қалпында ұстап  ке-
леміз  деп  айта  алмаймыз. 
Ал  қазіргі  қаламгер  ол  біздің   заманның,  
біз  өмір  сүріп  отырған  дәуірдің  өкілі.  Сон-
дықтан    да    ол    менің    (оқырман    десек  те    бо-
лады) қалауымды ескеріп жазбасқа  амалы  жоқ.  
Оның    үстіне    бір    дәуірде    өмір    сүргендіктен  
біз  бір  дүниетанымның  адамдарымыз.   
Мәселен, өткен замандағы, Алтын орда  ыды-
раса да  әлі  жауынгерлік  рухтан  айырыла  қой-
маған  жыраулар  поэзиясына  ұлттық  дүниета-
ным  тұрғысынан  барлау  жасап  көрейік.  Осы  
орайда  жыраулар  поэзиясынан  ұлттық  дүние-
таным  мәселелерін  айқын  аңғаруымызға  болады. 
Қазақ    хандығы    құрылғаннан  кейінгі  қазақ  
әдебиетінің    алғашқы    өкілдері    Асан    Қайғы,  
Бұқар,  Шалкиіз,   Доспамбет,  Қазтуған  жырау-
лар  мұрасын  әдебиетіміздің  алғашқы  төл  мұ-
расы,  асыл  қазынасы  деп  таныдық.  Біздің  за-
манға   жеткен   жыраулар  шығармашылығынан  
сол  кезеңдегі  тарихи  оқиғаларды,  бүліншілік,  
қазақтардың    алыса    жүріп,  көтеріле    көшіп,  
тәуелсіз    ту    көтерген    қилы    кезеңдерін,  сол  
елеулі  тарихи  оқиғаларға  берген  бағасын  ай-
қын  танимыз.  Елге  тірек,  ұйытқы  болып,  ер-
азамат,  хан-сұлтанға  ақылгөй  болған  жырау-
лар    қазақ    поэзиясының    болашақта    ұмтылар   
бағыт-бағдарын,  идеялық  негізі  мен  көркемдік  
биігін де  айқындап  кетті. 
Өзіміз  әулие  танып,  аңыз  кейіпкеріне  ай-
налдырған  Асан  Қайғы  өз  заманының  үлкен  

Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011                                                                          37
 
 
ойшылы,  Керей,  Жәнібек  хандардың  ақылшы  
биі,  көптеген  нақыл  сөздердің,  философиялық  
ой-толғамдардың    авторы  екендігінен    де    ха-
барымыз  мол.  Данышпан  жырау  қазақ  елінің  
бірлігі    мен    егемендігін    аңсап,  ел    іргесінің  
берік,  ағайын арасындағы бірліктің  күшті   бо-
луына  үндеп,  сол  тақырыпқа көптеген шығар-
маларын арнаған.  
Ой-толғауларында  ханға  ақыл-кеңес  беріп,  
түзу    жол    көрсетіп    отырғанын    аңғару    қиын  
емес. 
...Нәлет  біздің  жүріске, 
Еділ  менен  Жайықтың 
Бірін жазға  жайларсың, 
Бірін  қысқа  қыстасаң, 
Ал  қолыңды  маларсың, 
Алтын  менен  күміске!.. [4.25] 
деп  ханға  ақыл-кеңес  беріп,  жөн  сілтесе, енді  
бірде сөзіне  құлақ  аспаған  ханға   наласын да 
айтып  қалады: 
...Тіл  алсаң  іздеп  қоныс  көр, 
Желмая  мініп  жер  шалсам, 
Тапқан  жерге  ел  көшір, 
Мұны  неге  білмейсің!! 
...Ай,  Жәнібек,  ойласаң, 
Қилы, қилы  заман  болмай ма? 
Суда  жүрген  ақ шортан 
Қарағай  басын  шалмай ма!? 
Мұны  неге білмейсің!! 
Хош-аман  бол, Жәнібек, 
Енді мені көрмейсің! 
Сахара  эпосын  тудырушылардың  бірі – ірі  
эпик, ерлік  жырларын  шығарушы жорық  жы-
рауы,  әрі  нәзік  лирик болған  Қазтуған  өз  ар-
тына  өмір  туралы,  атамекен,  туған ел  жайлы  
және  әскери  тақырыптағы  сан  алуан  мазмұн-
ды    туындылардан    құралған    мол    мұра    қал-
дырды. Қазтуғанның  біздің  дәуірімізге  жеткен  
жырлары табиғат  аясындағы  көшпендінің  бол-
мыс,  тіршілік, өзін  қоршаған  орта  туралы  тү-
сінігін  бейнелейді. 
Алаң да  алаң, алаң  жұрт 
Ағала  ордам  қонған  жұрт, 
Атамыз  біздің бұ  Сүйініш 
Күйеу  болып  барған  жұрт, 
Анамыз  біздің  Бозтуған 
Келіншек  болып  түскен  жұрт, 
Қарғадай  мынау Қазтуған  батыр  туған  жұрт...[4.32] 
Жырау    шығармалары    әдетте    нақыл,  қа-
натты  сөздерден  құралған  философиялық  тол-
ғаулар    түрінде    келеді.  Толғауларда    жырау  
өзінің    замана    жайында    түйгендерін,  мораль,  
этика    хақындағы    ойларын    баяндайды.  Жау-
гершілік  заманда  жорықтарға  қатысып  отыр-
ған,  кейде,  тіпті,  батыр,  қолбасы  да  болған  
жыраулар    әскери    тұрмысқа    қатысты    сан  
алуан  жырлар  туғызған. Олардың  жырларында  
қазіргі    ақындарда    жиі    көрініс    беретін    нәзік  
лиризм,  нәзіктік    деген    ұғымдарды    мүлдем  
кездестірмейміз,  керек    десеңіз,  махаббат    ли-
рикасының    өзі    жыраулар    поэзиясынан    орын  
ала  алмаған.  Мұның  сырын  сол  орта  ғасыр-
лардағы  көшпелілердің  отбасылық  жағдайын,  
әйелге    деген    қарым-қатынастарын,  көзқарас-
тарын  зерттей  отырып  дәлелдеуге  болады. 
Жыраулар  поэзиясының  дамып,  өркендеуі-
не  Доспамбет  пен  Шалкиіз  жырлары  да  ай-
рықша    әсер    етті.  Жорық    жыршысы    болған  
Доспамбет жырау  шығармаларынан  ортағасыр-
лық  жауынгер  көшпендінің  асқақ  рухы,  өмір-
лік  мұраты  сезіледі. 
Шалкиіз  жырау  өзінің  ұзақ  өмірінде  Дәш-
ті-Қыпшақтың    төрт    бұрышын    түгел    аралап,  
заманының    бірінші    ақыны    танылып,  үлкен  
даңққа  бөленген  жырау  өмірін  күрес  үстінде  
өткізеді. 
Қоғалы  көлдер,  қом  сулар 
Кімдерге  қоныс  болмаған, 
Саздауға  біткен  қара  ағаш 
Кімдерге  сайғақ  болмаған, 
Жағына жалаң  жібек  байлаған 
Арулар  кімнен  қалмаған. 
Жағы  түкті  жылқы  айуан 
Иесін  қайда  жаяу  салмаған...[4.48] 
деп  толғаған  жырау  туындылары  аз  сөзге  көп  
мағына  сыйғызған  нақтылығымен,  сұлу  сазды  
көркемдігімен,  аса  серпімді  қуатымен  ерекше-
ленеді. 
Орта  ғасырлардағы  қазақ  поэзиясында  жы-
раулар  жетекші  рөл  атқарды. 
Сахарадағы    рухани    өмірдің    өзіндік    ерек-
шеліктері    көп    еді.  Кең    даладағы    көшпенді  
тірлік,  тұрмыстық-қоғамдық  өзгешелік  сөз  
өнерінің    соны    сипатта    қалыптасуына    себеп  
болды.  Халықтың    рухани    өмірінде    жетекші  
орынға  шыққан  поэзия  әлденеше  ғасыр  бойы  
қазақ    әдебиетінің    жай    ғана    көшбасшысы  
емес,  ең  басты  жанры  қызметін  атқарды. 
Хан-сұлтандардың  ақылшы,  биі  болып,  ке-
ңес  беріп,  өз  өлең-толғауларында хандық  үкі-
метті  нығайту,  елдің  қорғаныс  қабілетін  арт-
тыру  қажеттігін   насихаттап,  елдің  болашағын  
ойлайды. Біздің заманымызға жеткен  Асан  тол-
ғауларының  өзінде  оның  қилы  кезең  табиға-
тын    жыға    танығаны,  тіпті,  Алтын    Орданың  
орнында  пайда  болған  хандықтардың  бәрінің  
құрып  бітетініне  дейін  болжай  алғандығы  кө-
рінеді. 
Шығармаларында  әлем,  болмыс,  тіршілік-
те,  табиғатта  жүріп  жатқан  өзгерістер,  оның  
мән-мағынасы   жөніндегі   түсініктерін   де  біл-
діреді.  Жыраулар  қолданған  көркемдік  тәсіл-
дер жырау  поэзиясының ішкі  мазмұнына  орай-
лас. 
Жырау  дүниеде  мәңгі,  тұрақты  ештеңе  жоқ   
 

38
                                                                     
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
деп  біледі. Әлем  бір  қалыпта  тұрмайды.  Сол  
сияқты,  адам    да    тіршілікте    басынан    талай  
қилы  кезеңдерді  өткереді.  Басы жұмыр  пенде-
нің  бәрі  өз  жолын  өліммен  аяқтамақ.  Алайда  
жыраулар    өмірдің    өтпелілігін    табиғат    заңы  
деп    біледі,  діндар    сопылыққа    ұрынбайды.  
Ислам  дінінің  қағидаларын  жақсы  білгенімен  
де,  ата-баба    дінін    жоғары    тұтқан    сияқты,  
Алла    атынан    гөрі    тәңірі    атына    көбірек    ден  
қояды. Олардың  пайымдауынша, адамның  адам-
дық  қасиеті  оның  ата  тегінде,  қоғамдағы  ор-
нында  емес,  жеке  басының  жақсылы,  жаман-
ды  сыпатында.  Досқа  адал,  дұшпанға  айбар,  
ағайын    жұртқа    мейірлі,  туған    елге    қайыры  
тиер    жігіт    қана    азамат    аталуға    тиіс.  Адам  
үшін    ең    қымбат    нәрсе – Отаны.  Жыраулар  
өнернамасынан  ерлік  рухқа,  асқақ  романтика-
ға  толы  жырлар  да  өзекті  орын  алады.  Жо-
рықшы    жырау    ғана    емес,  батыр    жауынгер  
болған кейбір  жыраулардың  шығармаларының  
дені  дабылды  ұрыс  күндерінде  туғанға  ұқсай-
ды.  Жырау  аламандарды  дұшпаннан  именбеу-
ге,  қанды    ұрысқа    тайсалмай    кіруге    шақы-
рады, ерлікке  үндейді. Мұндай  мазмұндас  тол-
ғаулар  қазақ  жорықшы  жырауларының  ақын-
дық  келбетін  мейлінше  айқын  сипаттайды. 
Жыраулар  қазақ  поэзиясын  көркемдеу    тә-
сілдері,  өлең    өрнегі    саласында    да    айрықшы  
байытты. Жыраулар мұрасынан  көрініс  тапқан:  
өлеңнің   дыбыстық   құрылымына    ерекше   мән  
беру,  әдепкі  ұйқаспен  қатар  ішкі  ұйқасқа  да  
ден  қою,  кейде  басқы  ұйқасты  ғана  қолдану  
сияқты  әдістер  кездеседі. 
Жыраулар    шығармаларында  өздері    өмір  
сүріп  отырған  қилы  заман келбеті  айқын  су- 
 
 
 
 
реттеледі.  Хан-сұлтандардың, ірі-феодалдардың  
әр  жүзде,  тіпті  кейде,  жекелеген  руларда  өз  
билігін жүргізбек  болған,  ұлттық  мүддеге  қай-
шы,  билікқұмар  саясаты,  руаралық  тартыстың  
күшеюі, заманның  өзгеруіне  байланысты  адам-
дардың  санасындағы  құбылыстар – міне,  осы-
ның  бәрі  де  белгілі  мөлшерде  шығармаларда  
көрініс  тапты. 
Жыраулар қиялының байлығы,  суреттеу  тә-
сілдерінің  кемелдігі  мен  әсемдігі  көне  дәуір-
дегі   қазақ   поэзиясының  биік   өресін,  өзіндік  
сыпатын  танытады. Ұлттық бояуы  қанық,  афо-
ризмдерге,  көркем  тіркестерге  бай,  өр  рухты  
толғаулары  туған  әдебиетіміздің  таңдаулы  үл-
гілері  қатарына  жатады.  
_______________ 
1. Белинский В.Г. Статье  о  народной  поэзии. – Собр. 
соч. в 9 т. – т.1. – М; 2009. 
2. Цит: А.Г.Цейтлин. Труд  писателя: Вопросы психо-
логии    творчества,  культуры    и  техники    писательского 
труда. Второе  издание. Советский писатель, Москва, 1968. 
3.  Цит:  П.Н.Медведев.  В    лаборатории  писателя.  Со-
ветский  писатель, Ленинградское  отделение,1971. 
4. Бес  ғасыр  жырлайды: 15ғ мен 20ғ бас кезіндегі қа-
зақ  ақын-жырауларының    шығармалары. 3 томдық. / Жы-
раулар    шығармашылығы.  М.Байділдаев – Алматы:  Жазу-
шы, 1984- Қазақ ССР Ғылым  Академиясы. М.Әуезов атын-
дағы  әдебиет және өнер институты/. 
5.  З.Ахметов.  Поэзия  шыңы – даналық:  Зерттеу. – 2-
бас. – Алматы: Қазақ  университеті, 2009.  
* * * 
Статья  посвящена  изучению  проблемы  поэтического  
воплощения  национального  мировоззрения  в  творчестве  
жырау,  рассмотрены  художественные  средства и  поэтика  
жанра. 
* * * 
Article is devoted studying of a problem in poetic 
embodiment of national outlook in creativity ghyrau, art means 
and genre poetics are considered. 
 
 
 
Н. Т.  Какишева 

жүктеу/скачать 5,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: