Келісім министрлігінде тіркелген. Куәлік№2988-ж 2008 жылдың 25 наурызы

 
 
53 
Список использованной литературы: 
1
 
Туебекова З.Д. Место междометий в системе частей речи современного английского 
языка: дис.… канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1984. – 189 с. 
2
 
Сарыбаев Ш.Ш. Вопросы казахского языкознания. Алматы, «Арыс», 2000. – 624с. 
3
 
Германович  А.И.  Междометия  русского  языка.  Пособие  для  учителя.  Киев,  «Рад. 
школа», 1966. – 169 с. 
4
 
Блумфилд Л. Язык. М., 1968. – 608 с. 
5
 
Овсянико-Куликовский Д.Н. Синтаксис русского языка. СПб.: 1902.- 312 с 
6
 
А. М. Пешковский. Русский синтаксис в научном освещении. М.: «Языки славянской 
культуры», 2001 – 510 с.  
7
 
Гутнер М.Д. Некоторые особенности междометий в современном английском языке 
// Вопросы языка и литературы. Вып. 2. – М.: ИМО, 1962. – 47  
8
 
Гутнер  М.Д.  Опыт  классификации  междометий  современного  английского  языка  // 
Вопросы языка и литературы. Вып. 3. – М.: ИМО, 1962. – 59 с. 
9
 
Виноградов  В.В.  Русский  язык  (Грамматическое  учение  о  слове).  Учебное  пособие 
для вузов/Отв. ред. Г.А. Золотова. - 3-е изд., испр. – М.: Высш. шк., 1986. – 640 с. 
 
 
Примбетова М.Б. 
ОЙШЫЛДАР ІЛІМІНДЕГІ АДАМ МӘСЕЛЕСІНЕ ҚАТЫСТЫ 
ТАНЫМДЫҚ ТӘМСІЛДЕР 
 
Аңдатпа 
Мақала  авторы  ежелгі  ойшылдардың  педагогикалық-философиялық 
идеяларын жастардың ойлауын дамыту және тәрбиелеудің тиімді тәсілі ретінде 
қарастырады.  
Тірек  сөздер:  руханият,  тарих,  философия,  ілім,  адамгершілік,  этика, 
инновация. 
 
Аннотация 
Автор  статьи  рассматривает  педагогико-философские  идеи  древних 
мыслителей,  как  эффективный  способ  развития  мышления  и  воспитания 
молодежи. 
Ключевые  слова:  духовность,  история,  знания,  гуманность,  этика, 
инновации. 
 
Abstract 
The given article presents pedagogical and philosophical ideas of ancient thinkers as 
an  effective  method  that  can  be  used  to  develop  young  people’s  thinking  skills  and 
enhance the process of their upbringing. 
Key words: history, knowledge, humanity, ethics, innovations, spirituality.  
 
Қазақстан  қазір  әлеуметтік-экономикалық  жаңару  кезеңінде.  Қоғамның 
қай  саласында  болмасын  қарқынды  даму,  бәсекеге  қабілеттілік  артуда.  Бұл 
дамыған  Жаңа  Қазақстанның  ХХІ  ғасыр  тарихында  қалар  игілікті  істердің  ең 
жарқыны.  Алайда  қай  қоғамда,  қай  заманда  болмасын  қарқынды  даму  мен 
керағар келелі мәселелер қатар жүріп отырады.  

 
 
54 
 Елбасының  ел  дамуының  тетігі  болар  алыс  мақсаттарының  іргелісі  – 
«Қазақстан-2050» - Стратегиясы. Осы орайда Қазақстанда білім беру жүйесінің 
де  алдында  күрделі  мәселелер  мен  міндеттер  тұрғанын  жоққа  шығармаймыз. 
Аталмыш  мәселелер  ұлтымыздың  бәсекеге  қабілеттілігін  арттырудың  басты 
құралы  болып  табылады.  Мәселен,  атап  айтылған  мәселені  білім  саласы  жеке 
және  рухани  басымдылықтар  жеке  блок  ретінде  көрсетілген.  Әрине  адамның 
сапалық  параметрлерін  қалыптастырушы  және  жетілдіруші  рухани  өндірістің 
маңызды салаларының бірі – білім беру саласы.  
Білім  беру  –  бір  жағынан,  тұтас  ұлттың  зияткерлік  әлеуетінің  дамуы 
және  тереңдеуінің  факторы  болса,  екінші  жағынан  –  адам  мүмкіндіктерінің 
барынша  жүзеге  асуының  іргелі  алғышарты.  Әсіресе,  білімі  және  біліктілігі 
жоғары  адам  прогрессивті  қоғамдық  өзгерістердің  көзі  және  қуатты  қозғаушы 
күші  ретінде  болуы  өзекті  мәселеге  айналды.  Бұндай  өзекті  мәселелерден 
шығудың  жолы  –  руханилық.  Руханият  мәселесі  ұрпақ  алдында  қай  кезде  де 
үлкен  сұранысқа  ие  болуы  шарт.  Оларды  шешудің  бір  жолы,  сөз  жоқ,  тарихта 
болған ғұламалар мен ойшылдардың педагогикалық, философиялық идеяларын 
зерделеп,  бүгінгі  ұрпақ  тәрбиесіне  пайдалануға,  жастардың  ой-танымын 
тереңдетуде  қажетті  құрал  болып  табылады.  Бүгінгі  білімді  жастар  –  ертеңгі 
білікті маман. Біздің мұратымыз да сапалы білім, саналы тәрбие, салауатты өмір 
салтын қалыптастырған ұрпақ қалыптастыру. 
Ал жастар тәрбиесінде адамгершілік өрісінің кең болуы Адам атты ақыл 
иесінің  рухани  көзқарасына,  дүниетанымына  келіп  тіреледі.  Оның  кісілік 
қасиеттерінің  жоғары  талапқа  сай  болуы  зиялылардың  өнегелі  өмір  жолынан 
сабақ, ұлы идеяларынан қуат алып, өз қажетіне жарату үрдісін қалыптастыру  - 
үлкен  міндеттердің  бірі  болмақ.  Айталық,  жаңа  заманда  жаңа  технология  өмір 
сүру  үрдісіне  енген  жағдайда  жастар  интернет,  тағы  басқа  түрлі  заманауи 
ақпараттық  инновациялық  әдіс-тәсілдерді  жетік  меңгеруде.  Бұндай  әрекеттер 
керек-ақ.  Алайда,  бұның  екінші  жағы  бар.  Ол  жас  оқырмандардың  ойшылдар 
ілімі  түзілген  кітаптарды  парақтап  емес,  дайын  ақпаратты  алушы  және 
пайдалану ретінде ғана қалып отырғаны қынжылтады. 
Бұл  –  ұрпақ  болашағына  бей-жай  қарамайтын  зиялы  қауым  мен  аға 
ұрпақты  ойлантатын  мәселе.  Егер жас  ұрпақ керекті ақпаратты  орынды  тауып, 
тиімді  және  дұрыс  қолдана  білсе,  игі.  Ал  тек  құрғақ  қызығушылық  танытып 
және  орынсыз  пайдаланушы  ретінде  қалып  отырса  ше?  Осы  орайда,  мәңгілік 
мәні  зор  рухани  құндылықтар  иесі  Абай  мен  әл-Фарабидің,  Махмұт  Қашқари 
мен қытай ғұламасы Конфуцийдің т.б. әлемге танымал танымы терең, талғамы 
биік ойшылдардың ілімдерін атау орынды. 
Бұл арада Адам мәселесі бірінші кезекте сөз болады. Адамгершілігі мол 
адам бақытты, ел-жұртына қадірлі, қоғамға пайдалы, яғни қоршаған ортаға үлгі-
өнеге болатындай, өз елінің адал ұл-қыздарын асқақ адамгершілікке тәрбиелеуде 
олардың еңбектерінің маңызы зор екендігі анық. 
Ал  Адам  мәселесі  –  Шығыс  философиясындағы  кең  тараған,  негізгі 
мәселелердің  бірі  болып  табылады.  Адам  жайындағы  алғашқы  көзқарастар  да 
ежелгі Шығыс дүниесінде қалыптасқан деп айтуға болады. Әрине, адам мәселесі 
мәңгілік,  «адам  ұрпағымен  мың  жасайды».  Яғни,  ұрпақ  жалғастығы  -  ұлт 
тарихынан  алыс  қарауға  болмайтын  құбылыс.  Дегенмен,  ол  тарихтың  әр 

 
 
55 
кезеңдерінде  өзінің  жаңа  қырларымен  көрініп  отырады.  Қазіргі  біздің  заманда 
халқымыздың  ұлы  ақыны,  ойшыл,  философ  Абай  мен  ұлы  ұстаз  әл-Фарабидің 
және  Махмұт  Қашқари  мен  қытай  халқының  ұлы  философы  Конфуцийдің 
толыққанды  адам  туралы  ілімдері  жастар  тәрбиесінде  баға  жетпес  құндылық 
болып  табылады.  Тек  ақпараттық  технология  қарқын  алып  тұрған  жағдайда 
ұрпақтың  ата  заңдарымыз  бен  рухани  құндылықтарды  жат  санап, 
қажетсінбеуден аулақ болуы тиіс. 
Әл-Фараби  мен  М.Қашқаридың  тәрбие  мәселесіндегі  педагогикалық 
ілімдерінің үндестігі немесе ұлы Абай мен Конфуций философиясындағы жан-
жақты  жетілген  адам  идеяларының  үндестігін  біріне-бірін  үйлестіре  отырып, 
барша  жастар  тәрбиесінде  қолдануға  болатын  рухани  тәрбие  көзі  деуге 
болатыны  сан  жылдар  бойы  дәлелденіп  келеді.  Таратып  айтқанда,  Абай  мен 
Конфуцийде  күллі  Шығыс  философиясының  негізгі  мәні  болып  табылатын 
«жетілген  адам»  тақырыбын  өзекті  және  басты  мәселе  етіп  қарастырып, 
адамды  адамгершілік  тұрғыдан  жетілдіруге,  адамның  әлеуметтік  өміріндегі 
рөлін  көрсетуге  тырысады.  Бұған  мысал,  Абайдың  «толық  адам»  және 
Конфуцийдің  «цзюнь-цзы»  /қайырымды  адам/  ілімдері.  Осы  ілімдердегі  жан-
жақты  жетілген  адам  қандай,  оның  өзгелерден  айырмашылықтары  неде  екенін 
көрсету  мақсатында  оларды  өзара  салыстыра  қараған  жөн.  Осыны  жастарға 
өнегелі сабақ ретінде жеткізу - зиялы қауымның парызы. 
Мәселен,  Конфуций  іліміндегі  адам  –  бұл  жанұя  мүшесі,  әлеуметтік 
адам,  өз  орнын  анық  білетін  жеке  тұлға.  Өмірдегі  адамдар  әртүрлі  мінез  иесі 
болатыны заңдылық. Олардың өнеге ұясы мен тәрбие алар ортасы әртүрлі, соған 
байланысты мінез-құлқы жағынан тең емес. Соған орай игерген білім деңгейі де, 
тіпті  таңдаған  мамандығы  да  әр  қилы.  Неге  деген  сұраққа  жауапты  жоғарыда 
аты аталған ойшылдардың ілімінен іздейміз. Өйткені олардың озық ойлары мен 
салиқалы танымдары – барша адамзатқа ортақ. Олардың философиялары көпке 
арналған, содан да болар қағида ретінде «жақсы – көпке ортақ» деп танылады. 
Өз  тарапымыздан  қосарымыз:  «өресі  биік  адамнан  өнегелі  іс  қалар»  және  ұлы 
ойшылдар  мен  ғұлама-абыздардан,  сөз  сүлейлерінен  жеткен  ғибратты  сөздерді 
ізгі істерге және таным көзіне айналдыру қажет-ақ.  
Конфуций іліміндегі «қайырымды адам» болу әркімнің қолынан келгені 
абзал  іс.  Яғни,  бұның  (цзюнь-цзы)  –  этикалық  және  моральдық  нормалардың 
іске  асуы.  Конфуций  ілімі  бойынша  сыпайылылық,  шыншылдық,  әділеттілік, 
құрметтеу, абай болу, ой-арманын іске асырауға талпыну сияқты тек адамға тән 
қасиеттер.  Қытай  ғұламасы  адам  тарапынан  адасуға  апаратын  алты  себепті  де 
атап көрсетеді. Олар: 
-
 
біріншіден, адамгершілікке ұмтылып, оқығысы келмесе, бұл адасу 
ақымақтыққа алып барады; 
-
 
екінші, ақылды екенін көрсетуге ұмтылып, оқығысы келмесе, ол 
өрескелдікке алып келеді; 
-
 
үшіншіден, әділ болуға ұмтылып, оқығысы келмесе, зиян әкеледі; 
-
 
төртіншіден, туралыққа ұмтылып, оқығысы келмесе, дөрекелікке алып 
келеді; 
-
 
бесіншіден, ержүрек болуға ұмтылып, оқығысы келмесе, бүлікшілікке 
алып келеді; 

 
 
56 
-
 
соңғысы,  қажымастыққа  ұмтылып,  оқығысы  келмесе,  онда  ол 
аңдамаушылыққа алып келеді – деген екен.  
Бүгінгі  білім  мен  ғылымның  түбегейлі  жаңартылып,  ауқымды 
міндеттердің  алға  қойылуы  -  ұлттық  білім  беру  жүйесінде  бәсекелестікті 
пәрмендендіріп,  жеке  адамның  ізденіс  қабілеттілігін  арттырары  сөзсіз.  Алайда, 
жаңа  технологияның,  инновациялық  әдіс-тәсілдерді  қолдану  бұрынғы  тиімді 
үрдістен қол үзу деген сөз емес екенін баршамыз түсінеміз. Өткен өмірімде де 
өрелі, салиқалы, жүйелі және тиімді істер болмай қалған жоқ, бірақ соны қандай 
және кімнің мүддесіне ыңғайладық? Бұл үлкен сұрақ!. 
Осы  орайда  «Дүние  де  өзі,  мал  да  өзі,  ғылымға  көңіл  бөлсеңіз»  деген 
Абай  даналығының  заманы  енді  туғандай.  Ұлтымыздың  ұлы  ойшылының 
кесімді сөзін қағида тұтқан абзал. Қазіргі уақыт терең білімді, біліктілігі жоғары 
мамандардың  қоғамға  қажет  екенін  дәлелдеп  отыр.  Ендеше,  білім  беру 
саласындағы  жаңа  нышандар  мен  жаңа  заманға  лайықты  жаңашылдық  әдемі 
үндесіп,  рухани  құндылықтардың  озығы  жымдаса  қарастырылып,  іргелі 
тақырыпқа айналуы тиіс.  
Қай кезде де ұрпақ тәрбиесі – күрделі әрі мәртебелі іс. Әрбір ата-ана өз 
ошағында  талбесік  иесі,  отбасында  өз  ұл-қызының  алғашқы  ұстазы,  тәлімгері. 
Сәби шағынан қоршаған орта – дүниетаным туралы алғашқы білімді беретін де 
солар.  Тәрбиелі  ұрпақ  -  мәдениетті  мемлекеттің  құндылығы  және  солай  бола 
беретіні анық. Сондықтан бүгінгі таңдағы жарқын істер болашақ үшін іргетасын 
нық қалап жатыр деп ұққанымыз абзал. 
 Шығыс ойшылдарының немесе басқа қоғамда өмір сүрген парасатты, зиялы 
тұлғалардың  пайымдауынша,  адамға  тән  қасиеттердің  бірі  қайырымдылық 
ешқашан  тоқтамайтын  құбылыс.  Бұл  құндылық  тек  адамзатқа  тән  екенін 
баршамыз білеміз, бірақ әртүрлі бағалаймыз. Бұл жайында әл-Фараби бабамыз: 
«Адамдар  туралы  айтсақ,  оларды  қосатын,  байланыстыратын  дәнекер,  тұтқа  – 
адамгершілік  болып  табылады.  Сондықтан  адамдар  адамзат  тегінде  жататын 
болғандықтан,  өзара  бейбітшілік,  татулық  сақтауы  ләзім»  десе,  М.Қашқари 
еңбегінде  адамның  бойындағы  адамгершілікті  құрметтеу  және  адамгершілікке 
жат қылықтарды шынайы сынау басым. 
Адамзат  тарихының  екінші  мыңжылдық  басында Иран  шахы  Кейкауыстың 
өзінің ұлы Гилан шахқа арнап жазған өсиет сөздерінің жиынтығы «Кабуснама» - 
аса бағалы педагогикалық мәні бар туынды. Өкінішке орай, қазіргі ақпараттық 
технология  қарқын  алып  отырған  заманда  баға  жетпес  асыл  көркем 
шығармаларды оқу және туындылар мазмұнын тұшыну мен санамен түйсіну өз 
мәнін  төмендетіп  алғандай.  Алайда  «асыл  тасты  тот  баспайтыны»  сияқты 
осындай рухани дүниелер қанша уақыт озса да өз құнын жоймақ емес. 
Мың  жылға  жуық  жалғасыфп  келе  жатқан  мәңгі  өлмес  жәдігерлік  бүгінгі 
және  келер  ұрпаққа  да  өзінің  тәлім-тәрбиелік  мән-мағынасымен  құнды  кітап  - 
шығыс  ғалымдарының  бала  тәрбиесіне,  оның  мінез-құлық,  этика  мәселелеріне 
ертеден-ақ  көп  көңіл  бөлгендігінің  дәлелі.  Әкенің  баласына  арнаған  осынау 
тағылымды  рухқа  толы  көркем  туындыда:  ата-ананы  құрметтеу,  өнердің 
абзалдығы,  шешендіктің  мәртебелі  өнер  екендігі  жайлы,  қарттық  пен  жастық 
шақтың  бағасы,  тіпті  қонаққа  бару  мен  қонақты  күту  этикеті,  махаббат  және 
оның  дәстүрлері,  перзентті  тәрбиелеу,  дос  таңдау,  қылмысына  қарай  жазалау 

 
 
57 
мен  кешірім  беру  туралы,  музыка  мен  іс  жүргізу  жайында  да  терең  толғана 
отырып  жазылған  жазбалар  кездеседі.  Ендеше,  атадан  балаға  рухани  мұра, 
тағылымды  өсиет  сөздердің  қай  кезде  де  болсын  бағасы  төмендемейтінін  көре 
отырып,  қазіргі  техника  дамыған  ғасырдың  ұрпақтарына  насихаттай  білу  де 
үлкеннің міндеті, ересектің үлгілі ісі болса деген ізгі тілегіміз бар. 
Қашанда  ел  болашағы  жастардың  рухани  әлемі  мен  танымының  терең, 
талғамының жоғары болуы ұлт мәртебесін арттырмаса, кемітпейтінін аға ұрпақ 
жақсы біледі. 
Аты аңызға, есімі ертегіге айналған Қорқыттың өзі бір төбе десек, Жүсіп 
Баласағұнның  (ХІ  ғ.)  әйгілі  «Құдатғу  білік»  кітабында  да  ұрпаққа  ұсынар  сан 
алуан құбылыстар жайында жазылған.  
Ал өнеге мен адами ұстанымдардың үлгісі болар шығыстың құйрықты 
жұлдызына  теңелген  аз  жасап,  көп  мағыналы  іс  бітірген  қазақтың  асыл  ұлы 
Шоқанның әдеби мұрасы - ұрпаққа тәлім беріп, тәрбие қалыптастыруда өзіндік 
орны ортаймас құбылыс.  
Ал Абай туралы сөз қозғасақ, ғасырдан ғасырға жарқырай түсетін «қын 
ішінде  жатып,  тот  баспайтын»  асыл  мұрасы  күн  өтіп,  уақыт  озған  сайын 
басқа  қырынан,  яки  осы  заманның  өзекті  мәселелеріне  арналғандай  жарқырай 
түседі. 
Бүгінгі  ғылым  сол  асыл  жаһұттарды  жан-жағынан  қызыға  қарап, 
игілігіне жаратуда, ізгі мұраға мұрындық болуда алдына жан салмауы тиіс.  
Барша түркінің ортақ тұлғасы Ахмет Иассауи ілімінің құндылығы жайлы 
сөз  қозғасаң,  жүрекке  сәуле,  көңілге  нұр  құйыла  бастайды.  Оның  даналық 
кітабы  -  «Диуани  хикмет»  оқырманының  кір  басқан  көңілін  тазартып,  ойлы 
көкірек көзін аша түседі. Яғни, сөз соңында айтарымыз, ұрпақ тәрбиесі күрделі 
әрекет,  саналы  сабақ,  мол  тәжірибені  қажет  ететін  құбылыс  екенін  және  бұл 
орайда даналар мен данышпандардың, ойлылар мен ойшылдардың, кемеңгерлер 
мен кемел тұлғалардың қалдырған мұрасын көздің қарашығындай сақтау. 
Көркем шығармалар мен рухани туындылар қашанда айтар ақылға негіз, 
сөйлер сөзге тиек болары хақ. Көне тарихтан сыр шертетін де солар, яғни тарих 
–  таным  көзі.  Мәселен,  «Бабырнама»  атты  көркем  туынды  –  тарихи,  әдеби 
ескерткіш.  «Бабырнамадағы»  қазақ  тарихының  алтын  қазығындай  қазыналы 
дерегі – халқымыздың тұңғыш тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулатидың 
ғұмыры жайындағы әңгімелері. Бізге ол жазған «Тарих-и-Рашиди» атты тарихи 
жылнама ретінде қалды.  
Әр  заманның  ұлтқа  қызмет  етіп,  ұрпаққа  тәлім  беру  кезінде  өзгенің 
баласын  өзінікіндей  бауырына  басып,  соған  барын  арнайтын  тұлғалар  болады. 
Осы заманымыздың ұрпақ тәрбиесіне жанын салып, жеке тұлға қалыптастыруда 
бар  күшін  аянбай  арнаған  қазақтың  аяулы  қызы,  өнері  мен  білімін,  жоғары 
біліктілігі  мен  ұлағатты  білігін  ұштастырған,  Шығыс  ғұламаларының  ілімін 
тереңінен  түсініп,  ғылыми  зерттеуге  арқау  еткен  ғалым  Алмагүл  Қыраубаева 
табиғаты  бөлек,  жаратылысы  жақсылыққа  тұнған  азаматша  болатын.  Оның 
«Жаным  садаға»  атты  педагогикалық  кітабы  көптеген  ғылыми  ізденіске  толы 
зерттеу  еңбектерінен  бөлек,  қайталанбас  құнды  дүние  болды.  Өткен  ғасырдың 
аяғында  егемен  еліміздің  оқу-тәрбие  беру  үрдісіне  өзіндік  жаңашылдығымен 
үлес  қосқан  педагог-ұстаз  тәрбиені  тал  бесік,  білімді  құрал  етумен  қоса,  сол 

 
 
58 
кездегі  оқушылардың  (қазіргі  студенттердің)  ұлттық  сана-сезімдерін  ұлтының 
адал ұлы мен қызы болуға арнаған ұлы тәрбиеші бола білді. Ол өткеннің озығын 
өңдей  отыра,  өз  кезіндегі  кеңестік  дәуірдегі  педагогтардың  озық  идеясын, 
Н.Крупскаяның,  С.Макаренконың,  Я.Каменскийдің  тәрбие  саласындағы 
ілімдерін,  беріде  Ы.Алтынсариннің  т.б.  педагог-қаламгерлер  педагогикасының 
інжу-маржандарын  ұрпаққа  ұсынған  асыл  тұлға  бола  білді.  Ол  шығыс  пен 
батыстан  шыққан  зиялылардың  еңбектерін  сүзгіден  өткізген,  екшеген,  қазақ 
ұрпағының  болмыс-бітіміне  лайықтысын  іріктеп,  ұлт  менталитетіне  бейімдеп, 
сәйкестендіріп  ала  білген  маман  және  сәби  санасына  сенім  нұрын  құйған 
шынайы  тәрбиеші  болды.  Оның  ізгілікке  толы  жарқын  істерінің  бірі  -  түркі 
халықтарына ортақ ежелгі және орта ғасыр әдебиетінен бірнеше ғылыми еңбек 
жазған  өзіндік  орны  бар  туындыгер  екендігі.  Осылай  өмірден  ерте  озған  асыл 
азаматтардың  ұлт  ұрпағының  тәрбиесіне  сіңірген  асыл  мұралары  ұрпаққа 
арналған тәрбие құралы ретінде бағалы еңбектер болып қала береді.  
Ал  жаңа  ғасырдың  ұрпағына  арнап,  сөз  сомдап,  еңбек  жасап,  ұлттық 
тәрбиенің  жаңа  үрдістерін  өмірге  енгізіп,  педагогикалық  тәжірибеде  өз  ойын 
ортаға  салып  жүрген  зиялылар  да  баршылық.  Солардың  бірі,  ұрпақ  атасына 
айналған жанашыр тұлға ғалым-педагог Әдібай Табылдиев есімі тарихта үлкен 
тәлімгер ретінде қалар сөзсіз. Саналы өмірін ұлттық тәрбиесі жайында сөз түзіп, 
құнды ойларымен бөлісіп жүрген асыл ағамыз әлі де қаламы қолынан түспеген 
қария-ұстаз. 
Ендеше қандай да бір айтылар келелі ой, өзекті мәселе, сөз жоқ, тарихқа 
тіреліп,  бүгіннің  рухани  әлемдегі  қол  жеткізген  жетістігімен  көмкеріліп, 
нәтижелі істермен астасып жататындығын байқаймыз.  
Бұл  әлі  де  жиі-жиі  қозғалатын  танымдық  әңгіме,  ойшылдар  іліміндегі 
адамға  және  оның  рухани  әлеміне  қатысты  рөлі  зор  танымдық,  мәні  жоғары 
тақырып болады деп сенеміз. 
Қазақтың  сан  ғасырлық  тарихының  жарқын  беттерін  рухани  дүниелер 
құрайтынын  байқай  отырып,  бағалауды,  сондай-ақ  еліміз  тәуелсіздік  алған 
кезеңінде  қазақ  халқының  ұлттық  құндылықтары  мен  жәдігерлерін,  мәдениет 
туындыларын  жас  ұрпаққа  жаңаша  дәріптеуді  аға  ұрпақ  пен  зиялы  қауым 
өкілдерінің алдына мақсат етіп қойылса, артық болмасы анық. 
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2050» стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси 
бағыты» / Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана. Ақорда, 2012 
2.  Абай  (Ибраһим)  Құнанбайұлы.  Шығармаларының  екі  томдық  толық  жинағы.  –
Алматы: Жазушы. 2004 
3. Ахмет Иассауи. Диуани Хикмет. –Алматы, 1997 
4. Мұхаммед Хайдар Дулати. «Бабырнама». – Алматы, 2000 
5. Ы.Алтынсарин. Шығармалары. – Алматы,1999 
6. Қыраубаева А. Жаным садаға. – Алматы, 1997 
7. Кабуснама. Ауд.Тұрсынәлі Айнабеков. Астана, 2002 
8. Жүсіп Баласағұн. Құдатғу білік. –Алматы, 1997 
9. Уәлиханов Ш. Шығармаларының көп томдық жинағы. – Астана, 2009 
 
 

 
 
59 
Сейтхадырова А.С. 
РОЛЬ БИЛИНГВИЗМА В ПЕРЕВОДЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ 
assemseyt@rambler.ru 
 
Аңдатпа 
Мақалада  қостілділік  (билингвизм)  ұғымына  берілген  теориялық  көзқа-
растар мен аударма ісіндегі қостілділіктің рөлі талданып, анықталады. «Қостіл-
ділік»  ұғымына  әртүрлі  сипаттама  беріледі,  ауызша  біржақты  және  екіжақты 
бірізді аудармадағы тілдік ауыстырудың механизмдері қарастырылады, сонымен 
бірге  лексикалық,  грамматикалық,  фразеологиялық  деңгейдегі  аудармашылық 
сәйкестіктің мәселелері сөз болады.  
 
Аннотация 
В  настоящей  статье  рассматриваются  теоретические  подходы  к  билинг-
визму  и  роль  билингвизма  в  переводческой  деятельности.  Рассматриваются 
различные  характеристики  понятия  «билингвизм»,  раскрываются  механизмы 
языкового  переключения  в  устном  одностороннем  и  двустороннем 
последовательном  переводе,  а  также  вопросы  переводческих  соответствий  на 
лексическом, грамматическом и фразеологическом уровнях. 
Ключевые  слова:  билингвизм;  языковое  переключение;  устный 
последовательный  перевод;  переводческие  соответствия;  исходный  язык;  язык 
перевода; диалог языков и культур. 
 
Annotation 
 In the given article the theoretical approaches to bilingualism and the role of 
bilingualism  in  translation  are  considered.  The  various  characteristics  of  the  concept 
"bilingualism", the mechanisms of language switching in oral unilateral and bilateral 
consecutive  interpreting,  as  well  as  issues  of  translation  correspondences  on  the 
lexical, grammatical and phraseological levels are considered. 
Key  words:  bilingualism;  language  conversion;  oral  sequential  translation; 
translation  equivalences;  original  language;  target  language;  dialogue  of  languages 
and cultures. 
Тірек  сөздер:  қостілділік  (билингвизм),  тілдік  ауысу,  аузша  бірізді 
аударма,  аудармашылық  сәйкестіктер,  алғашқы  (негізгі)  тіл,  аударма  тілі,  тіл 
және мәдениеттер диалогы. 
 
В  эпоху  исторического  и  культурного  развития,  в  эпоху  глобализации, 
когда  ни  одно  общество  не  может  интенсивно  развиваться  без  множества 
различных общемировых контактов, не может замыкаться в собственном кругу, 
население  многих  стран  овладевает  как  минимум  двумя  языками  –  своим 
родным  и  одним  из  европейских  или  мировых  языков,  поэтому  тема 
билингвизма оказалась одной из актуальных в современное время. 
Билингвизм  рассматривается  как  сложное,  системное,  внутриличностное 
образование,  которое  включает  в  себя  определенную  языковую  (знаковую) 
систему, умение использовать ее в ситуации общения, коммуникации. 

 
 
60 
Обычно  способность  овладеть  двумя  языками  формируется  у  человека  в 
разной степени, поскольку не бывает двух совершенно одинаковых социальных 
сфер  действия  языков  и  представленных  ими  культур,  также,  как  и 
индивидуальные способности к языкам у каждого человека.  
В определении билингвизма отсутствует требование абсолютно свободного 
владения обоими языками. Если один язык не мешает второму, а второй развит в 
высокой  степени,  близкой  к  владению  языком  у  носителя  языка,  то  говорят  о 
сбалансированном  двуязычии.  Тот  язык,  которым  человек  владеет  лучше, 
называется  доминантным,  причем  это  не  обязательно  первый  по  времени 
усвоения язык. 
Профессиональная  подготовка  будущих  переводчиков  для  таких  видов 
устного  перевода,  как  устный  последовательный  односторонний  перевод 
(УПОП)  и  устный  последовательный  двусторонний  перевод  (УПДП)  ставит  в 
качестве 
конечной 
важной 
цели 
сформировать 
сбалансированный 
переводческий билингвизм, который находит выражение в таких обозначениях, 
как двуязычие, многоязычие, диглоссия.  
Билингвизм 
рассматривается 
исследователями 
(В.Н. 
Комиссаров, 
И.А. Зимняя,  Р.К.  Миньяр-Белоручев,  У.Вайнрах,  В.А. Аврорин,  Л.В.  Щерба  и 
др.) как знание двух языков, владение ими и попеременное их использование в 
зависимости от условий речевого общения. Двуязычие начинается тогда, когда 
степень  знания  второго  языка  приближается  вплотную  к  степени  знания 
первого.  Во  всех  случаях  билингвизм  рассматривался  как  сложное,  системное, 
внутриличностное  образование,  которое  включает  в  себя  определенную  новую 
языковую  (знаковую)  систему,  умение  использовать  ее  в  ситуации  общения, 
коммуникации  (коммуникативный  аспект).  В  этой  системе  кроме  ситуативных 
значений и смыслов присутствуют и более широкие общекультурные представ-
ления и картины мира (социокультурный и лингвокультурный аспекты). Теория 
языковых  контактов  предусматривает  разные  виды  билингвизма  в  свете 
использования человеком двух языковых систем и их взаимодействия в речи: 
– коммуникативное равенство двух языков, каждый одинаково эффективно 
употребляемый билингвом; 
–  один  из  двух  языков  более  необходим  и  престижен,  является  основным 
средством общения; 
–  оба  языка  существуют  как  бы  в  изоляции  друг  от  друга,  человек  может 
пользоваться каждым из них, но между единицами этих языков не установлены 
прямые  связи  и  человек  с  трудом  подыскивает  единицам  одного  языка 
соответствия в другом языке; 
– смешанное двуязычие, когда такие связи существуют и, говоря на одном 
языке,  билингв  легко  вставляет  в  свою  речь  слова  и  выражения  из  другого 
языка. 
В зависимости от условий усвоения второго языка Л.В. Щерба различал два 
типа  двуязычия,  представляющие  собой,  в  сущности,  два  крайних  случая 
двуязычного  речевого  поведения:  чистое  двуязычие,  т.е.  случай  независимого 
сосуществования  в  сознании  билингва  двух  языковых  систем,  и  смешанное 
двуязычие,  когда  каждый  элемент  одного  из  языков  оказывается  связанным  с 
соответственным  по  смыслу  элементом  другого  языка.  В  этом  случае 

 
 
61 
предлагается  различать  автономный  и  параллельный  виды  билингвизма:  при 
автономном  языки  усваиваются  субъектом  без  последовательного  соотнесения 
их  между  собой,  при  параллельном  билингвизме  овладение  одним  из  языков 
происходит с опорой на овладение другим языком. 
В  различных  научных  трудах  предлагаются  также  следующие  виды 
билингвизма с учетом: 
а)  соотношения  языковых  систем,  а  именно  –  смешанный,  о  котором  уже 
говорилось ранее: 
–  субординативный  (билингвизм,  при  котором  наличествует  доминантный 
язык, язык мышления), т.е. субъект владеет одним языком лучше, чем другим; 
–  координативный  (при  котором  нет  доминирующего  языка,  т.е.  билингв 
владеет разными языками в равной мере свободно); 
б) степени использования обоих языков, т.е. активный (субъект более или 
менее регулярно обращается к обоим языкам) и пассивный (чаще обращается к 
одному из языков); 
в)  наличия  речевой  среды,  а  именно  контактный  (наблюдается  при 
поддержании билингвом связи с носителями языка) и неконтактный (отсутствие 
такой связи). 
Обычно  два  языка  бывают  сформированы  у  человека  в  разной  степени, 
поскольку  не  бывает  двух  совершенно  одинаковых  социальных  сфер  действия 
языков  и  представленных  ими  культур,  поэтому  в  определении  билингвизма 
отсутствует требование абсолютно свободного владения обоими языками. Если 
один  язык  не  мешает  второму,  а  второй  развит  в  высокой  степени,  близкой  к 
владению языком у носителя языка, то говорят о сбалансированном двуязычии. 
Тот  язык,  которым  человек  владеет  лучше,  называется  доминантным,  причем 
это не обязательно первый по времени усвоения язык. 
Не  все  билингвы  могут  быть  переводчиками,  многие  из  них,  владеющие 
двумя языками на высоком уровне, совершенно не способны переводить. Но все 
переводчики являются билингвами, при этом их профессиональная компетенция 
отнюдь  не  сводится  просто  к  владению  двумя  языками.  Учитывая  названные 
виды,  билингвизм  устного  переводчика  может  быть  определен  как 
параллельный,  координативный,  активный  и  контактный  сбалансированный 
билингвизм.  Билингвизм  профессионального  переводчика  –  это  не  только 
знание  двух  языков,  но  прежде  всего  умение  находить  и  соотносить 
коммуникативно-равноценные средства данных языков для выражения мыслей с 
учетом  особенностей  конкретного  акта  общения.  У  переводчика-билингва 
коммуникативная  компетенция  носит  сопоставительно-динамический  характер, 
что  часто  связано  с  введением  недостающей  фоновой  информации  в  само 
высказывание  или  сообщения  ее  в  примечаниях  и  сносках.  Оба  языка 
переводчика  как  билингва  обладают  словарным  составом  и  грамматическим 
строем,  служат  средством  формирования  мыслей  и  передачи  их  в  процессе 
речевого общения с другими людьми. Переводческий билингвизм отличается от 
билингвизма субъекта-непереводчика, прежде всего тем, как подчеркивает И.А. 
Зимняя,  что  он  невозможен  без  высоко  сформированных  автоматизмов 
межъязыковых 
замен, 
без 
сформированного 
механизма 
языкового 
переключения.  И,  если  билингвизм  –  обязательное  условие  деятельности 

 
 
62 
переводчика,  то  выражается  он  в  способности  постоянно,  контактно  и 
параллельно  использовать  в  общении  два  языка,  осуществлять  параллельные 
речевые  действия  на  двух  языках.  Оба  языка  используются  для  выражения 
одних и тех же понятийных категорий времени, места, качества, модальности и 
других;  для  обозначения  классов  предметов,  отдельных  объектов  и  их 
признаков, процессов и состояний, которые связаны с единством человеческого 
мышления  и  окружающего  мира.  Способ  использования  каждого  языка  в  речи 
выдвигает необходимость накапливать и учитывать билингву-переводчику: 
– специфичность семантики языковых единиц; 
– несовпадение значений единиц, как например «нога» – «leg», «foot»; 
– несовпадение «картин мира», разное членение действительности; 
–  различия  внеязыковой  реальности,  например  выражение  у  русских 
«третьим будешь?». 
Все  это  связано  с  национальным  характером  культур,  который  находит 
отражение  в  языке  и  обусловлен  особым  видением  мира.  Язык  и  культура 
связаны  через  значение  языковых  знаков,  так  как  «само  развитие  культуры  не 
могло иметь места, пока не оформился язык, инструмент выражения значения». 
Культурная информация «рассеяна» в языке и воспроизводится носителями 
языка; иначе говоря, языковые знаки имеют культурную семантику, так как мир 
смыслов отражает человеческую культуру. 
Механизм переключения в переводческой деятельности в условиях диалога 
языков  и  культур  формируется  в  виде  знаковых  связей  между  словами  как 
языковыми  знаками  с  их  культурной  семантикой  исходного  языка  и  их 
эквивалентами в языке перевода. Понимать язык – значит употреблять только те 
сочетания  и  преобразования  знаков,  которые  приняты  в  данной  социальной 
группе;  обозначать  объекты  и  ситуации  так,  как  это  делают  члены  группы; 
выражать свои собственные состояния так, как это делают другие. При переводе 
такие «сочетания и преобразования знаков», «знаковые средства», «ожидания», 
«состояния» в языке оригинала и языке перевода должны совпадать.  
Механизм  переключения  с  одного  языка  на  другой  в  процессе  перевода 
предусматривает  наложение  семантического  поля  исходного  языка  на 
семантическое  поле  языка  перевода,  когда  происходит  нахождение 
эквивалентов,  соответствий  в  языке  перевода.  Сбалансированный  билингвизм 
переводчика 
обусловлен 
степенью 
сформированности 
переводческих 
соответствий  на  лексическом,  фразеологическом  и  грамматическом  уровнях 
языка.  Переводческим  соответствием  называют  единицу  языка  перевода, 
которая регулярно используется для перевода данной единицы исходного языка. 
Переводческие  соответствия,  как  правило,  устанавливаются  между  единицами 
одного  и  того  же  уровня.  При  этом  очень  важно  учитывать,  что  на  любом 
уровне,  особенно  на  лексическом,  соответствия  могут  быть  единичными  и 
множественными.  Единичные  соответствия  существуют  у  терминов, 
собственных  имен,  географических  и  других  названий,  когда  та  или  иная 
единица исходного языка переводится одной и той же единицей языка перевода. 
Большая  часть  единиц  исходного  языка  имеет  множественные  соответствия, 
когда для передачи их значений используется несколько единиц языка перевода, 
что  может  быть  обусловлено  речевым  –  вербальным  контекстом, 

 
 
63 
лингвокультурным  или  ситуативным  контекстами,  дискурсом,  особенно  в 
ситуациях устного перевода. 
Если  устным  переводчиком  накоплены  через  постоянные  двуязычные 
речевые  действия  в  рамках  контекста  и  ситуации  переводческие  соответствия, 
что обусловливает уровень развития его переводческого билингвизма, то тогда 
он способен переключаться с одного языка на другой уже в момент аудирования 
фрагмента  звучащего  текста  дискурса,  осмысления  и  понимания  его 
информации,  фиксации  внутренней  программы  содержания  средствами  языка 
перевода,  т.е.  актуализируя  переводческие  соответствия  единицам  языка 
исходного  текста.  В  этом  случае  особую  важность  представляет  внутренний 
способ  воссоздания  устным  переводчиком,  говорящим  на  исходном  языке, 
сформированной и сформулированной мысли [7. С. 35].  
Важным  становится  вопрос  актуализации  и  записи  соответствий  на  языке 
перевода,  т.е.  вопрос  действия  механизма  языкового  переключения  с  самого 
начала процесса аудирования фрагмента дискурса на исходном языке. 
Можно  предположить,  что  у  переводчика,  если  сформирован  билингвизм, 
переключение  будет  происходить  во  время  аудирования,  осмысления, 
понимания информации и ее фиксации в виде ключевых единиц языка перевода 
во внутренней речи, т.е. будут действовать внутренний способ при обращении к 
исходному  тексту  и  параллельное  включение  внешнего  письменного  способа 
формирования 
воссоздаваемой 
мысли 
посредством 
письма-фиксации 
актуализируемых  соответствий,  уже  после  этого  переход  к  внешнему  устному 
способу  формулирования  воссозданной  мысли  посредством  письменной 
фиксации ключевыми единицами языка перевода в процессе порождения текста 
перевода. Именно на последнем этапе происходит актуализация не только всех 
видов лексических, но и необходимых грамматических соответствий.  
Таким  образом,  устный  перевод  начинается  с  аудирования  исходного 
текста, основывающегося на внутреннем способе воссоздания сформированной 
говорящим  и  сформулированной  им  средствами  исходного  языка  мысли  и 
последующего  вторичного  формирования  и  формулирования  понятой  и 
принимаемой  переводчиком  мысли  при  порождении  текста  перевода  внешним 
устным  способом.  Посредством  внутренней  речи  «как  механизма  смыслового 
комплексирования» 
осуществляются 
вербальное 
мышление, 
решение 
мыслительных задач вербальными средствами на исходном языке и параллельно 
переключение  на  язык  перевода  с  целью  фиксации  единиц  языка  как 
соответствий, позволяющих выстроить программу смыслокомплексов. 
Профессия  переводчика является  одной  из  самых  сложных  среди  всех 
профессиональных  областей  деятельности  человека,  и  многие  часто  задаются 
вопросом, насколько билингвизм помогает ее освоить. Хороший переводчик, по 
определению  многих  ученных  ,  как  минимум  двуязычный  человек.  Однако, 
обратное утверждение не всегда верно. Тем, кто родился и вырос двуязычным, 
будут  по-прежнему  нужны  две  важные  вещи,  чтобы  стать  хорошим 
переводчиком:  во-первых,  это  профессиональные  знания,  навыки  и  опыт, 
необходимые для качественного перевода и, во-вторых, знания в той области, в 
которой человек собирается заниматься переводом. То есть, одного билингвизма 
для  освоения  профессии  переводчика  явно  недостаточно.  Самые  лучшие 

 
 
64 
переводчики получаются из естественных билингвов, но только тогда, когда они 
получили  необходимое  профессиональное  образование  в  этой  сфере.  Без  этих 
специальных  навыков,  билингвизм  в  карьере  переводчика  часто  теряет  свою 
ценность. 

жүктеу/скачать 1,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: