КітлихлиАсъі Жүсіпбек Аймауытов
жүктеу/скачать 4,36 Mb. Pdf көрінісі
|
J> r .d •/.'■ ■ i n r ; - i r о и г п н г иэиіг* HML'drupi <■ чиг : v * іпік: ' - з г и ) гп.'неип.тм riidr з і л іч н г f н і і р л .т ір ч -131 iiidW idaii'i iv»pr hiip[\ i.ivr< -til 031.1 IPS ішэуэі I Ч 'Jt'IB I.U' 1Г 313 : П\г ■ : :;. i . - d io p ' i i k j h p i o m .'k j мічі dmiMMin ' 4 r J U л i 3 X l f H Н 1 Ч 1 Р Г Е II 0 4 Ы Ю Р М ! L M . l d . H P I VI. r II 0 \ j 11 .1 1 Р И 1 . Т 1 Х 1 1 1 3 i n o n s d i l И ' з i p i j i p d r i n i \ I 4J MJ 4 1 П i d P I d l o I I U I ч H P H W I H ' d P I I P I P i P I M " u 14 1141 1 - < ( d i o i n . i i о ! i ! p i i - u i p o p v i V J ' i ' l d N ' i i і с ч л п ' л и ч i i r i i d » i і л і . ' н Ч I H w r d r i i p i і ш ч и І Л і i p : • n d > j i n i H j . T i . n ч \ d p ■> i P i - . d i M ' P i M i ' i i n i p i ' u p i d 1, i i : i4 ip. _i 4 P i s : i>-> d i ' i m ! h ii ■> k н і ч т і і ч і ом p u mi, іпмі p j i г n ом ічгһ ічі "4 I l l l P i l P I ' K P I l ' l M t I U I . l i H I J d l O H M I И Р * I I f ) ! ' f l P ! t ' l d i ' V 11 -■> I ! - n ' I ’ H*II p I P I M 1.1 l*t. I I l ' H l b ' i i r i l l ' i . T ' . i 1 P I I I P * I’ l ' I I P I p d l M I I I \ I 3 | o o d l O H P I I I ' C l P d P ! . H P ] ' І Ч 1 Р І І Ц 1 І І І ЧІ . ЧІ Р І I P I I I I Ч Р 1 Г Р І ЧГ \ l p II * *N| І Ч ГГ І p i и , ч л I d i o і р ч і i t M t o . n i . i l d i o H I M 1 P 1 I I P m : н г ү 4 . l d . 1 4 \ l . o o I I P I I I I P І 1 Ч1 (1 ІЧ? ЧІ Г| - , 1 1 1 ! " І Я І І Р I.K . l n d o l i » 4 ( f o - H I K I Ч.1І 41 KMT \ Р | ( Р Л i ЧІ ЛІ І! H I I O l P I ' d . H .1111 I 1 ' . I P i d l ' Ï T ' I P I ! 4 1 p ' l \ P T ' l I’ l l 4 « > I ' . S HPI .' II PM P i d l ’ II I P I d P ! 1І ЧІ М 14 I І Ч І Р Ч ' PM ■> - p i | н о v l i l i a l d u h i i.i и і ч т м т г p | \ i ’i i p i П . 1 Г м і ч і - d p I P I M J l n l i m r j l l ' l P ы PI' 111' П Г ! d i ' I P ( WO P I М І Г І Р і л т . і ү ! PIMP P i l i ' l H 'll u p l d i ' ІІЧ Ш I p i p * i l i ' i pm r iT P . P i 'p i p i i i o I ; Ч ІІГ ІР I.1 IM ІО H IM 1 P \ M Н І Ч 1 І Г І Н О Р 1 M 11 11П V>! ІМІ ' d r 11*1111 і і р і р ч ' s i d i n ‘ 1 4 111’ d P M ' H P i' \ > | r n iM i \ P i d i ’ l I P i d i ’ o 1 1 .K IOPM л I v d I I i.il и ^ i p i \ i d . i : : ' . 1 p m m i d . i ' K л и . и м з ч i i i ' u l i ' M P i i i i i и t p к і р Ж үсіпб ек А йм ауы тов Ол (жан) оалалык шакты да, әлсіздікті де бірг көріп өтеді. Дененің рахатын да, жапасын да бірдей тартады, д а ен ің суалған, алжыған. өлген нысандарын да сыртка білдіреді. Жан дегеніміз д а ед ен бөтен емес. Тек дененін кейбір кызметі (амалы) жағынан карап, жан деп атаған. Өзі ештеме болмаса ол ештемені сезіміміз бізге біліп бере алмаса, сондай бірдеме болуы мүмкін бе? Өзі зат болмай түрып, затка ыкпал жүргізетін нәрсе болуы мүмкін бе? Сонлай көз бояушыдай сезімдердін бәрінен жылысып жүрген бір жыл- пылдақ нәрсені калай ішіне камап ұстап отыр- мақ? Мүмкін емес. II. А Д А М Н Ы Ң Қ Ы Л Ы ҒЫ Н ҚА ЛА Й ЗЕ Р Т Т Е У Қ ЕРЕ К А Д А М Н Ы Ң К Ы Л Ы ҒЫ Н БА Қ Ы ЛА У Қандай болмысты (факт) зерггеу болса да, ол болмысты бакылаудан тумақ. Адамдық қылы- ғын бакылау дегеніміз, есебі бакылаушының амалдарын жүйелеп асырмай, кемітпей кадаға- лап, назар салып байкап отыру, онымен бірге ол амалдарға эсер бергш сырткы жағдайлардың өзгешелігін және бакылаушынын ішінде болып жаткан кызмет ағымдарын зерттеу деген сөз. Бакылауымыз қалай болса солай бытыраңкы болмас үш іқ ә>елі бакылау жоспарын (план) жасауымыз керек. Жоспар толык болмағанмда нені бакыламаклыз, кай жағына көбірек назар салмакпыз осы туралы жаппы кысқаша нобай- ын белгілеуіміз керек. Әриие, мүндай жоспар тек күні бүрын шамалаған нобай ғана болады. Жос- парды калай өзгертіп отыру кажеттігін бақылау J ** К е р ек у -Б ая н ш талханасы “P vxj J 4 ‘ I .ЧС’ жүмысынын ағымы өзі көрсетеді. Күні бүрын жасап алған жоспарынан айырылмай, согыс ж урпзбек болған әскер басынан жаман жоқ. Ал тип i жоспарсыз жургізсе одан да жаман. \ l o c c лен. балалардын калай ойнайтындығын бакыламақшы екенбіз, «баланың ойыны» дегш гакырып өте кең такырып, оны бөлшектеу ке- jéy рек. Ьгз күні бүрын өзімізге кызыкты көрінген I .мінезлерін бакыламак боламыз, мысалы, ойын Д келнлегі баланың шығарғыштығы, еліктегіштіп канлай екешн, балалардың көбірек ойнайтын ойыны не екенін, әйтпесе кандай уакытта, әсіре- се, ойынға күштарланатындығын білгіміз келеді екен. міне, осы жобамен бала ойындарынын жос- парын жасаймыз. Бірақ бала ойындарын алга- шкы бакылаушы жалгыз біз емес, жоспар жаса- ганла баскалардың да дерек (материал), есебін де колданын, пайдалануымыз керек Сойтіп, енді жоспарымыз (планымыз) даяр екен. Енді біз бакылауга кірісеміз. Бақылаганда, шу дегениен екі катер тан бола кетеді. Бірінші әділ бакылаушы бола алмауымызға, болмыска (фактіге) алдын ала бекіген пік ірім із болуға мүмкін. Кеп бакылаушыларда бүл кемшілік бар. Әліл сыншы күні бүрынғы пікірден таза, бүрмай- тын тура болу керек. Екінші катер ілтифәттің ж етімсіз болуы. Қейде біз сырттан киліккен ма~ засыздықтан, қажығандықтан алан болып, кей- ле біз бакылау мүш елеріміздің кемел жетілме- ген д іп н ен коп н әр се н і б ай қ ай алм ауы м ы з мүмкін. Бакылаушы көңілі тыныш, тың түяқ және бақылауга кемелденген аспабы болу керек. Ж үсіпоек Аймауы тов Т әж ірн белі бакы лау. Қәдімгі, табиғи, жа- байы бақылауды білім онша бағаламайды. Ба- ғалағанда, б іл ім ді көбірек ынталандыратын нәрсе - бакылаушы құбылыстын калай өзге- ретіндігі. Құбылыс (явление) өзгермесе, жана қүбылыстарды туғызбайды. Екінші жактан, кан дай шарттьщ себебінш күбылыстын туғанды- ғын, одан әрі ол күбылыска нг нәрсе ыкпал бе- ретіндігін тағайындау киын. Рас, дүниеде өзгер- мейтін нәрсе жок, сондыктан әрине, бакылана- тын күбылыс та өзгереді. Бірак күбылыстың өзгерілуі бізге кызыкты, керекті бағытта бол- май, өз бетімен өзгеріп, күрделі, киын болуы мүмкін, біздін айыра алмауымыз да мүмкін. Бақыланатын күбылыс өз бетімен өзгермей, б із ө зім із ө згер тсек , оны жабайы қалыпка келтіріп, өзімізге керекті өзгерістаі туғызуымы- зға болады. Олай болса, бакылау шарттарын мүмкін болғанша жабайы түрге келтіріп, оңай- латуымыз мүмкін. Екінші жактан бакыланатын күбылыстың шарттарын өз еркімізбен өзгертіп, ол күбылыстың баска күбылыстармен байланы- сын жаксырак айкындаймыз. Осындай бакыла натын кұбылыстың жағдайын жабайы түрге айналдырып (жалпы күрделі күбылыстар шума- ғынан бөліп алып), білім максатымен бакыла натын күбылыстын шарттарын өзгертіп бакы- лауды - тәжірибелі бакылау деп айтамыз. Жай бакылау мен тәжірибелі бакылауға мы- сал келтірейік. Біз кемпіркосакты бакыласак, түрлі түстердін капай реттеліп косылып түрға- нын зерттесек, тағы сондай белгілерін карастыр- сак, онда біз күбылысты жай ғана бакылап зерт- У К е р ек у -Б ая н кітапханасы “ Рухнам а" ( ^ • t u e r a i боламыз. Ал снді біз жоғарыдан күлаған ' нәрсенщ тез не оаяу күлауына ауанын карсы күші кандай эсер оеретіндіпн Ьаикамақ оолсак, ол үшін жай бакылаумен біле алмаймыз. Буны байкау үшін іші куыс жүмыр шыны түтіктің іш індегі ауаны ауа тартатын насоспен тартып шығарып тастаймыз. Сондай ауасын шыгарып тастаған ауасыз бос көлемдікте (пространство) н әр сан қүлатып көреміз, көрсек ауасыз көлем- дікте барлык үлкен, кнш, ауыр, жеңіл нәрсенің күлау жылдамдығы бірдей болады еког Міне, бул тәж ірибелі бакылау болады. Ал ш ді осы нөрселерді ә^есі бар көлемдікте күлатып бақы- ласақ, бірі жылдам, бірі баяу күлайды. Қарал- дысы кішкше ауыр нәрселер жылдам қүлайды, көлемі үлкен ж еңіл н әрселер баяулап ж ерге түседі. Бул соңғымыз жай бакылау болады. Тағы мысал кедгірейік . М әселен, б із адамны н ой үшқырлығы нгден болатындығын бш п м із келеді екш. Оіідың үшкырлытына сүрең беретін себеп сондай көп, үшы-киырына жету мүмкін емес. М ундай халде б із д ің жай бақы лауы мызды ң көмегі шамалы-ак Ойдың жылдамдығына, не баяулытына д ен ен ің шаршағандығы сүрең бер- мес пе дегш мәселе біздің ынтамызды тартады екен. Бірақ бакылаушы адам шаршағандығын білдірмеске д е мүмкін ғой. Ол уакытта бақылау- шыны, мүмкін болғанша, күллі күбылыстардың суренінен босатамыз, не ондай қүбылыстарды мүлде жоғалтамыз. Не мүмкін болғанша олар- ды кіеендеп шарпуын тигізбей үстап түрамыз. Бізге нені білу керек? Өзге шарттар өзгермегеп уақытта, дененін кажыгандыгы оііға кандай с у - ^ & ' j Ж үсіпб ек А йм ауы тов рең бер етін дігін білу керек. Осындай халг келтіріп альт, жорта бір заттас есептер (м әсе- ле) беріп, бакылаушынын ойына кызмет еткі- земіз. Мәселен, бір сикырлы сандарды ойша кос- кызамыз, Ойдың осындай жүмысы әдейі шар- шаткалы бергеа Д а к жұмысынан бурын да, сон да болу керек, ойдың ұшқырлығы айрыкша электр сағатымен ө л ш а ед і. Солай тәжірибе ет- кшнгн кейін байкасак, ой жұмысы шабандайды екея. Сөйтіп, тәжірибе аркылы аса зор мәселені шешкен боламыз: кол жұмысынан кейін адам- нын ой жүмысы шабан жүреді екш. Тәжірибелі бақылаудын тағы бір артықшы- лығы бар: жай бакылаудан онын дәлдігі, анык- тығы артығырак. Неғұрлым бакылау кәп бола берсе, соғұрлым онын дәлдігі де арта бермек, бакылау саны аз болған сайын түрлі көлдаең нәрселерден кұтылу мүмкін емес, бакылау көп болса ондай к өлдаен әсерлер тенгеріледі. М әсе- іюі шдын шабандауын тәжірибе еткенде, дакзпн шаршағандык салдарынан басқа, тағы да бір к ө л д й ю ң әсерлер кабаттала беруге мүмкін, ба- кылауды көбейтсек, ондай төтеннен киліккаі әсерлердін маңызы кеміп, азайып кетеді. Бірак тәжірибелі бакылауға қарсы маңызды бір талас бар. Бакылаушыны біз не істейміз? Біз оны күндегі өмір жағдайынан оңашалап, жы- рып алып, т әж ір и б е х а н а ғ а оты рғы зам ы з, тәжірибеханада әрине, көнілді бөліп, ілтифәтті аландатарлык, бакылауда киындатарлык ешбір нәрсе жок, бәрі жабайы түрде. Бірак бәрі де та- биғатша емес, өмірден алыс болуға мүмкін. Біз адамның табиғи кылығын білгіміз келеді. Тәжі- « ІЙГ\ 1 риоеханадағы тәж ірн оем із таоигатка жакын W - .)!/■ - Г Ч“' оола ма Қеиде болады, кеиде жок. С ү рау (А н к ет а ). Бүдан өзге де жолдарды байкап коруге болады. Өз бақылауымды місе ІУа түтпай, деректі (материалды) көп жинау үшін бакылап берсеніз екш деп. өзгелердаі де өтінуі- W ме болады. Баланын ойнағанын, яки окығанын >и) білуді калап, мен оларды бакылап берсеніз екаі ) лсп. тәжірибешілерінен сүраймын. Мен оларға îjî’ бакылаулың жоспарын жіберемін, бакылау ре- п н де керекті нүскаулар беремін. Бақылап жаз- ган кағаздардан маған ж іберуін тілеймш. Әрине, осы сыкылды баекалар бакылауының сурактары маған көп мағлүмат береді. Бірак олардын бақылауына да сокыр с я е бе- р у ім е болм айды М үнда да азды -көпті сын көзбен қарау кажет. М анн сүраған бақылаушы- ларым каншалық сенімді? М анн айтқанымдай бакылай ала ма? Олардан жинаған мағлүматта- рымнан бір тектес, багалы дерек алуыма бола ма? Қайтсе де сүрау қажет. О түгіл і, зерттеп жүрген кісініңөзін-өзі бакылағандарымен пай- даланып, оны өзім бақылағанда сүрауды кол лапсам, жаксы істеген боламын. М ш ә>елі озімен нені бакылагандарымнын бәрін мүмкін болған- ша, еркін, толық айткызып, өзіме есеп бергі- зем ін Өйткан оның есебінде көп артык керексіз мағлүматтар болуға, керекті нәрселер бол- мауға, көп комескі нәрселер болуға мүмкін, сон- дықтан оның есебін тындап алғаннан кейін оны езім де сүраймын. Бірак, ондай «өзін бақылау» кандай толык, шын болған кунде де сын көзімаі караулы керексінеді. Неге десещ з, ез қылығын. " К е р ск у -Б а я н кітапханасы “ Рухнама Ж үсіпб ек А йм ауы тов бүрмай, асырмай, жасырмай толык жазу өт киын. Екінші, көбінесе талай кылыктарды бакы- лай алмай қаласын. Мәселаі. адам кызған кез- дегі қылыган байкау шетін және өзін психоло гия тілін дәлдеп колдана білмесең, баскаға калай дәлдеп жазып бермексін, сенін жазғанынды ба- скалар калайша жорымак, сүрауын шатасты- руға, жаңылыстыруға да м үмк іа Қандай тура, шын айтамын деген айғақтар те prey алдында шатасатынын талай көреміз, талай естиміз. Бәрін айтып келгенде табатын шығыс біреу: жай бакылаудың, тәжірибелі бакылаудың мағ- лүматгарымві бакыланушы адамньщ өзін бакы- лағандағы мағлүматтарын және сүрау-жауапта- рын дәйім катар койып, салыстырып отыру ке рек. Өзін бакылау мен сүрауға онша маңыз бер- ілмейді. Бірак олардың жәрдемімаі жасаған жай бақылауымыз, тәжірибелі бакылауымыз білімге жакынырак болады. Мысал ушін балалардын арманы туралы бе- рілген мынадай сүрауларды көрсетуге болады. 1. Мен улкен болғанда, әсіресе, кімдей бол- ғым келер еді? 2. Неге ондай болғым келеді? 3. Өзім көрген, естіген, не кітаптан о к ы ғ а н кісілерімнің кайсысына көбірек үксас болуды калар едім? 4. Here оған үқсауды қалар едім? 5. Қөбіяесе, не такырыпты окығанды жаксы көремін? 6. Не үшін ол такырыпты окығанды жаксы көремін? К е р ек у -Б ая н кітапханасьі “Рухнам а" - -,f-:Т*' ---------------------------- 7. Мектепте көбінесе нем® алдануды, шүғыл- дануды үнатамын? 8. Неліктен ол кызметті үнатамын? 9. Үйде жүргенде, к эб іж с е, не істегдаді артык көремін? 10. Оны істеуді не үшін тәуір көремін? 11. Менің жаксы көретін ойындарым қандай? 12. Ол ойын неліктеи маған сонша үнайды? ЖЛ ІІКЕ С А Л А С Ы Н Ы Ң Қ Ы ЗМ Е Т І Адамның деяесінде керексіз мүше жоқ (соқыр шек, күйыршық сыкылды кейбір жүрнактарды алмағанда). Бәрін де табиғат бел п лі кызмет ат- карсын дегі жаратқан. Сондай қызмет атқаратын ең керекті, ең нә>етек мүш еміз - жүйке саласы. Сол жүйке саласының қызметі аркасында дене болып жасайды. Жүйке саласы болмаса, бола түрып қызметке жарамаса, дше депеліпн жоғал- тып, бір өлі зат болып қалады, шіриді, тозады. Жүйке кандай қызмет ететінін карайық. Сырткы эсер болмаса, жүйке қызмет ете ал- майды. Сыртқы эсер дененің бір мүшесіне сүрең беріп, ол м үш еде өзгеріс пайда болады. Жүйке саласы араламайтын мүшеміз жок. Сырттан бе- рілген эсер мүшеміздегі жүйкелерге сезшіп, одан не жүлынға, не миға барып жетеді. Жүйке қандай заттардан қүралса, сырткы эсер тиген сон, ол заттар өзгереді. Олардың ор- нына ә>елгісіндей заттар пайда болады. Бүл бар- лык жүйке саласында болады. Басқаша айтсак, химиялы өзгер іс сыртқы мүш елердш басталады да жүйкелерді куалап, Ж үсіпб ек Аймауьггов м идағы өзііе т и іст і кіндікке, ал к ін д ік т ® баск к ін д ік терге таралады. Сырткы әсерлер жүйкелер саласына өзгеріс пайда кылады. Сонда дене бір күйге түседі. Сол өзгерістің нәтиж есін «жан күйі» деп атауға бо лады. Ұғуға жеңілдету үшін, жан күйін мемлекет мекемесінін жиылысында шығарылған каулыга салыстырайык. Жиылыста, белгілі мәселе тура лы баяндама істеледі. Бүл баяндаманы жиылы- стын бар мүшелері естіп, бір түрлі күйге түседі (мидағы әр бір шілтерлер де сондай күйге үшы- райды), содан кейін жиьшыс мүшелері кеңесіп, мәселе туралы бірнгше үсыныс істейді, үсыныс дауыска койылып, көпшілікпен кабылданады. Қабылданған жоба іске асады. Бүл міне, жиы- лыс мүшелерінін кенесінін нәтижесі. Жүйкелер де осы тәрізді сырттан алған әсермен козады. Ж үйкенін козуы д ега і не? Жүйкелер кызмет етіл түрганда онын заттары кайтеді. Мүны т ү сін дір у үш ін мысал алып салыстырайық. Мысал, мылтыктын дәрісі. Бір шөкім мылтык дәрісіш от беріп жіберсе, дере/ түтанып лап етіп жанады. Жанган дегш не? Ту баста дәрі неден күралса, жанғанда сол бөлімдерінг кайта кайта- ды дег&і сөз. Мылтык дәрісін түтаткандағы күй кандай болса, жүйкелердін қызмет еткендегі күйі де сондай болады. Жүйке саласының кызметін сипаттау үшін дене кызметін зерттеуші (физиолог) окымысты- лар былай істейді: тәж ірибеге баканы алады, онын арткы тілерсегін кияды, бірак жүйкелердің жіліншікке жалғасатын саласын қимайды, аман К е р е к у -Б а я н к ітап хан асы “ Р у х н а м а ' кояды. Бүл жүйкелер ж ілінш іктің етін жиырып, аяғын к озғауға тиіс. Енді б із ж үйкелер кызмет еткш к езде не болаты ны н байқайм ы з. Ж үй кш і кы змет етк ізу үш ін бірдем ені ш іміркендіру, қоз- д ы р у к ер ек . М үн ы т ү р л іш е іс т еу ге бо л а д ы . Жүйкені ш ы мш имы з, ә й т п е се не суык су, не ыс- тык нәрсені ти гізем із. Т іпті болм аса түз т әр ізд і ащы н әр сен і сү й к ей м із. Қ айсы сы н іс т есек те ж ү й к е қ о за д ы , о н ы н ед ен б іл д ік ? Ж ү й к ен і ш ім ір к зш р ге н сайы н баканы н аяғы ж иырылғ- анын білдік. Ж үйке к о зу д еген ім із нг екш ? Ол мынау: ж үй к еге сүй к еск ш н әр седен ж үй - ке -электрленіп, оны н ағыны барлы к ж үй к е са- ласын аралайды екен. Бірак тап электр ағыны т ә р із д і үш кы р ж ү р м е й д і, ш ам алап айтқанда, ж үйке қозғандағы электр ағыны бір сек ун дта 68 метр ж ү р ед і. А л электр ағыны т ег ін д е б ү д а н 10 миллион еседей жылдамырак ж ү р се керек. Ж үй- кен ің к о зу ы , м ы л ты к д ә р іс ін т ү т а т қ а н д а ғы т әр ізд і, химиялы кы зм ет деуге болады . Е н деш е, ж үй к е к озған да оны ң заттары кай- т ед і екен? М ылтык д ә р іс і түтанғанда, кандай ыдырап, ә>елгі әсілін г кайтса, ж үй к е к озғанда д а сон дай өзгер іс пайда болады екен. С алыстырып қарайық. М ылтык д әр ісін ү с- т ел дін үстіне ж іп -ж ің іш к е ж ол қылып, ш үбаты п төгейік. Ж іңіш ке жолды ң бір басы нан от берейік, қайтар еді? Бір басы түтанған д әр і дереу ж үлге- леп ж ан ы п , ек ін ш і б а сы н а б ір -а к бар ар е д і. жүктеу/скачать 4,36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|