КітлихлиАсъі Жүсіпбек Аймауытов
жүктеу/скачать 4,36 Mb. Pdf көрінісі
|
«Қызыл» деп сол балшабектерді айтамыз. «Ак» деп патша- шылдарды айтамыз. Осы күні Ресейді кызылдар билеп отыр. Қызылдар - төнкерісшіл партия. Бүлар жүмысшыларды колдайды. Біз сиякты кемдікте, қорлыкта ж үр га і үлттарға теңдік бе- реді. Бұлар өздеріндей кара бүқаранын, кара шаруанын, әсіресе, кедейдін камкоры. Бүлар алдымен жарлыны, жалшыны жарылкамак, елді соларға билетпек... Аксакал байлар (теріс қарап). Оңдырады екеи. Кедейлер (мойнын созып, жаурынын қимыл- датып). Е-е-е... О к ы ғ a н (ток/памай сөйлей береді). Кызыл дар Ресейді түгел өздеріне каратып алды. Сібірге кашкан актарды түре куып, күн сайын үлкен калаларды алып жатыр. А кты ң әскері еріген кардай тозып, жауынгер кызыл әскердің дүмпуі- не шыдамай, кашып жатыр. Бірактек кетіп жат- кан жоқ. Қазактын кең даласын басып, жолын- дағы елді кырып-жойып, талап, бүлдіріп бара жатыр. Одан-бүдан кашкан-боскан ақтын әпе- сері, өнкей соғылғандарды е ртіп алып, ел шауып, банды болып жүр. Өздеріңіз де көріп Кереку-Баян кітапханасьі "Рухнама" аласыздар ма ' Б и. Мылтығын кгудеге тіреп тұрған сон, кай- дан ис боласың? О к ы F а н. Бүл қалыпта ел-ел болмайды, казак сы кы лды қар усы з, қ ам сы з, ә л с із ел, әскердің аягы астында тапталып, жоғалып ке ту re мүмкін. 1-6 а й. Ә лп Алашордамыздың әскері кайда жүр? Алашордамыз бар ма? О к ы ғ а н. Алашорда азамагтары кашып кетті, әскері тарап кето. Енді Алашордадан кай- ран жок. 1-6 а й. Н еге? Алашка аптономия аламыз, өз алдымызга жүрт боламыз дейтін содар емес пе еді? Өздерщ казакка не пайда келтірмексіңдер? О к ьі ғ а н. Біз де казакка аптономия алу жо- лындамыз. Бірақ біздің көздегеніміз - байлардың аптономиясы емес, елді кедейге билететін апто- номияны алмакпыз. Алашорданың басындағы, бұрын патшаға қызмет қылған төрелер, аксүй- ектер, ескі окығандар болатын. Олар саясат білмеді, төңкерістщ бағытын болжай алмады, олар адасты. Адасқандығын кейбіреулері жаңа білді, Ёяді бізге косылып жаткандары да бар. Ахмет Байтүрсыновты естулеріңіз бар шығар? Аксакалдар (басын көтеріп). Бар. О кісі кайда? О қ ы F а н. О K ici қазактың аптономиясын алуға Мәскеуге барды. Аксакалдар. Өй, жарыктык-ай! О к ы ғ а н О кісі казакка пайдалы өкімет осы, балшабек өкіметі деп кеңес жүмысына ара- ласты Жусіпбек Аймауъгтов Ү л к е н д е р (таңдана). Сүйтті ме? О к ы ғ a н. Балшабек жолы казакка зиянды болса, Ахмет оларға косылмас еді. 1-аксакал. Ой, балам, токтай түр! Әлі байдын малын тартып алатын, екі еркекке бір катын әперетін, намаз окытпайтын, күдайды білмейтін, мешітке ат камайтын балшабайың осы ма, ба ска ма? О к ы ғ a н. (аз кідіріп, маңдайын, бет аузын сипап). А ксакал онын бәрі бекер, өсек сөз, бұл актардын елге жайып жүрген лакабы. 1 - а к с а к а л . Е , біз кайдан білейік? Қойнын- дағы қатынына ие кылмаса, онын казакка не пайдасы бар? Балшабфшннын окығанын әлі көзім із көрген жок; ж алгы з-ж ары м келгені кырып жібере жаздайды. О к ы ғ а а Елге қатан тиетіндері де бар шы- ғар, жок деп айта алмаймын. Көптің ішінен не шыкпайды? Аласапы ран төнкеріс заманы, мүндайда лай судан балык аулайтындар да боя- лып, балшабек болып жүр. Онын бәрін бір күнде екшеп алып тастауға кол тимей жатыр. Ондай жолсыздык істейтін жергілікті балшабектер, тәртіпті кызыл әскер елге зәбірін тигізбейді. А к с а к а л . Қайдан білейік? Бірінен-бірі өтеді, бізге сары орыстын бәрі орыс. Тәртіптісінін кай да жүргенін кайдан білейік? Бізге келгені әйте- уір кырып кете жаздайды. Әнг, келіп калды, міне келіп калды!- деп, бір аяк асымызды жвнділікпен ішуден калдык... О к ы ғ a a Бүл дәуір - төңкеріс, алай-түлей дәуір. Бүл дәуір өтеді, бүл калыпнаі түрмайды. Елге тәртіп, тыныштык орнайды. Оған дейін шш ^ 3 *^^\кьіргы н-сүргінн ен күтыла алмайсыздар. Сол Угү' гыныштык заманға тезірек жетуге қам қылу ке- /jj рек. Бүпнге шейін елдің мал-мүлкі талауда, ада- мы атылуда келе жатыр. Қазак не онда, не мүнда жок, коеақ арасында бос кетіп отыр. Қайткенде шыгыннан толас боласыздар? М ал-жанға кайт- сеңіздер ие боласыз? Басымызға келіп түрған үлкен мәселе, зор ауыртпалық осы. Апаттан аз- дап болса да аман қал у ға кандай лаж бар? Қауым бүған не айтасыздар? О т ы р ғ а н ж ү р т (біріне-бірі қарап). Не айтайық? Біз не білеміз? О қ ы ғ a н (даусын көтеріп). Ал, әлеумет! Алғанын ала береін, калганы қалар деп, үйді- үйлеріңізде тыныш отыра бересіздер ме? Жок, сендер де жан екеніңді, ел екеніңді білдіріп, тірш ілік кылып, қызыл карын cap баланың қамын етесіздер ме? Қарап отырып өлесіздер ғой? (Журтта ун ж оқ, төмен қарап ж ер шуқи береді.) Үлкен-кіші, кәрі-жас - түгел отырсыздар. Қане, не айтасыздар? Қырыла, талана бергш жаксы ма? Аман калган жаксы ма? Б и (төмен қарап отырып). Эрине, аман кал ган жақсы. Тайбек бай. Бізге не қыл дейсіз? Тагы мал бер дейсіз бе? Не қыл дейсіз? О к ы г а н. Мен мал сурагалы келгем жок. Ел болып ұйымдассаңыздар, жан сауға кылатын амал бар. Б i р к е д е й . Айтыңыз, кандай амал бар? О қ ы г а н , Әтірет болуга жігіт беріңіздер, біз қару-жарақ берейік, сүйтіп ел өзін-өзі коргасын. Аксакалдар (сандарын соеып). Ойт Керску-Баян кітапханасы “Рухнама" Жүсіпбек Аймауытов 'С ----- ------------------------------------------------------ Б а й л a р. Деген-ан! Һ О к ы ғ а а Неге шошыдыныздар? Солдат болып жүрген де өздеріңдей кісі. Казактын кару үстағаны осы ма? Кеше Алашорданын әскеріне де ел жігіт бермеп пе еді? 1-аксакал Сжастарды нусқап). Мына бозба- лалар боламыз лесе болсыа Бірак... эй білмейміа (Басын іиайқайды.) О к ы г а a К әж , жастар сөз сендерге калды. Не айтасындар? Жастар біріне-бірі карайды, үндемейді. Тек Әбіш пен Ораздын екі көзі окыған азаматты тесіп барады; кипактап сөйлей алмай отыр. О к ы г а н. Әтіретке жазылам дейтін ер жүректі жігіттер жок па? Қазак бір заманда жа- уынгер жүрт емес пе еді? Канында ерлік бар емес пе еді? Неден мүнша үнжырғаларын түсті? Үйде отырғанда аман калатыкдарынды кайдан білдіңдер? Талай адам тегіннен өліп кетіп жат- кан жок па? Қолдарына кару алсандар. тым бол- маса, армансыз өлгсіңдер ғой! Кәнг, кім жазы- лады? 1-аксакал Бозбалалар, неге үндемейсіңдер? Жазылсаатаршы, біз болсак картайдык. Мылтык алып жаумен соғыспак түрсын, таяғымызға сүйэші, орнымыздан әрен түрамыз. Жүмыска төселген карулы жігіттер, жазылыңдар. 1-6 а й. Е , каруы бар жігітгер жазылсын делі сау болса, баламызға жазыл деп айтар едік, ба- сынын сакинасы бар. 2 -6 a й. Жазыл дегшмаі балатілді ала ма? Осы күні бала түгіл катынға катты сой.теуден калып барамыа 1 - а к с а к а л Иэ, камалып отыра бермей, жазылындар түгел! Замандарың осылай болды, кайтесікдер'1 Өз маңдайыңнан кор. Біздіңтүсы - мызда мүндай апатты көргеміз жок едік. Басы на күн туған соң, өлмес камдарынды кыл! О к ы ғ a н. Әлеумет, мен осынша каксадым. Мен өз камдарыңызға бола келіп отырмын. Жа- зылмасаңыздар, амал жок, кайта береміз, Бірак күн бүгінгі, жыл биылғы емес, заман аумалы, төкпелі. Бастарьща бүдан да ауыр күн тумасы- на кімнің көзі жетеді. Мүнша корғалап, жан тәттілік кылғандарың жаксы ырым емес. Бүл ел болмайтын елдің мінезі. Туптеп келгенде, кім күшті, кім үйымды, кім өжет болса, дүниеде сон- дай жүрттар ғана өмір сүреді. Қазақ, сықылды коркақ, берекесіз, әлсіз ел - ел болып жасай ал- майды. Бүл табиғаттың заңы... Естерінде болсын, Ә б i ш (қоңыр пенжекті, кепе қалпақты, тышқап, қара сүр ж іги п үшып туре кепіп, үстел қасына келеді). Men жазыламын. Бірге ту- ғандай жолдасымды өлтірді, ағамды олімші кып кетті, ауылымды талады, енді аянар жаным жоқ. (Ақсақал, байларды көрсетіп) Мынау отырған өншең шонжарлар, бірі баласын берпсі келмей отыр. Байлар жазылмай-ақ қойсын. Көрермін малға ие болғанын! Балшабек кедейдщ партия- сы екен ғой. Ендеше кедейлер жазылу керек, біз өз өкіметіміз үшін согысамыз! (Артына қарап, қолын сермеп). Кел, кедейлер, жазылындар! Ар- тымызда дәулетіміз қалып бара жатқан жоқ барібір, бір-ақ өлім. Қолга кару алсақ, елді де корғаймыз, мынау отырған жуандардан тендш Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама" Жусіпбек Аймауытов те аламыз. Бізге атты кім береді? Жолдас, сонь айтыңыз! О к ы ғ а а Сащ ерге атты ел беру керек. Ә б i ш. Ел бермесін, байлар берсін! Ел берсін десеніз, мына отырған байлар кедейлерге шы- ғын қылып салады. Қолымызға мылтык берініз! Атты кімнгн алуды өзіміз білеміз. Кэнг, жазы- ныз мені! О к ы F а a Аты-жөнің кім болады? Ә б і ш. Әбіш Қошімет баласы. О к ы г а н (жазып спады). Отыра бер кара- ғым! Тағы кім жазылады? О р а з (дәмбе.% төртбақ, ж а р қабақ қара жігіт түре келеді). Жалғыз атымды банды әкетті. Жаяу жүрген- ше, соғысып өлейін, жазыңыз! О к ы ғ a н Аты-жөнін кім? О р a з. Ораз Онбай баласы. О к ы ғ а н (жазып алады). Тағы кім жазыла ды? (Ешкім ундемейді). Ә б і ш (қасындагы жігіттерге). Неге бүтып отырсындар? Жазылындар, саламыз сайранды! Қ ү р м а ш ( 7 6 - / 7 ж асар кедей баласы. түре- геліп). Мені де жазыныз! О к ы ғ а а Атын кім? Қ ү р м a ш. Қүрмаш. О қ ы ғ a н. Әкен аты? Қ ү р м a ш. Тезекбай. О к ы ғ а н. (жазып алады). Тағы кім жазы лады? Д о м б a й (қазаншы қара малай). Мен. О қ ы ғ a н Атын кім? Д о м б a й. Домбай. ғ а н. Кім баласы? б а й . Түйебағар баласы. ғ a r (ж азып алады). Тағы кім? Көпжасар (қу жақ, шуңірек көз, cap шубар жігіт, урыга біткен пһшні бар). Мені де жазы- ңыз. О к ы ғ a н. Атын кім болады? Көпжасар. Көпжасар Майтабан баласы. О қ ы F а н (ж азып алады). Тағы кім жазыла- ды9 (Дыбыс ж оқ). Жазылатындарың жок па? (Дыбыс жоқ). Ә б і ш. Еті тірі кедейлер жазылды. Е лге түлға болатын, жаны аяулы мырзалар жазы- лад дейсіз бе? О к ы F а н. Енді жазылатын кісі жок па? Қапы қалып жүрмеңіздер! (Жігіттер біріне-бірі қарасып, ундемейді). Жок болса, енді мәжілісті жабуға тура келеді. («Жоқ, ж оқ» деген дауыс шыгады. ) Ендеше болыс, сіз мынау жазылған бес жігітке бес байдан бес жаксы ат әперіп, ертең кешке қалаға жеткізесіз. Б о л ы с. Қүп болады. (Кеудесін қагады.) О к ы ғ a н. М әж іліс жабылды. Жазылған ж ігіттерден басқал ар ы ң ы з т арауға рүксат. (Журт орнынан тура, топырлай жөнеледі. Оқыган, болыс, мелисенер, бес ж ігіт уйге кіреді.) Шымылдык 5 минут шамалы түсіріліп, кай та ашылады. Сахна аз өзгереді, Манағыдан гөрі кедейлеу үйдің есігі, үстел, орындык жоқ. Боса- ғада шылапшын, кұман, түйшің жабуы тәрізді нәрселер жатса да жарайды. Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама" Жүсіпбек Аймауытов Үш інш і корініс Ш ымылдык. ашылғанда сахнада төрт кісі түрады: О р а з - милиционер, мылтыкты. Б а й б е к б а й - камшылы. Қ о р а б а й - кедей, ауыл жігіті. Қ а с е н - орташа, о да ауыл жігіті. Б а й б е к (ашуланып, қолын сермеп, тепсіне сойлейді). Мелен баска бай күрып кап па? Өзге- лерден неге мінбейсін? О р а з (саспай. ж а й сөйлейді). Кезегі келген- де олардан да мініледі. Б а й б е к. Табандаткан он бес күн міндін гой? Енді өлтіресін гой? О р а з. Огагасы, сіз атты айтасыз, біз жаны- мызды неғып киып жүрміз? Манн жолдасым Әбіш актарга колға түсіп калыпты деп естідім. Ол кім үшін түскенін білесін бе? Б а й б е к. Кім үшін түсіпті? О р а з (ныгызданып). Сендер үшін тусіп отыр. Б а й б е к. Мені сактамай-ак койсын. О р а з. Сені емес, елді корғап жүр. Саі ел емеспісін? Әбіш хабар бермесе, әнеугі банды бар жылкынды айдап кетер еді, онда не кылар едін? Б а й б е к (атқа бір қарайды да). Сөзді кой- ып, атымды бер! О р a з (теріс қарап). Мен жаяу жүре алма дым. Б а й б е к (бажылдап). Ана Мүса байлардан, Жакыптардан неге мінбейсің? Олардын жыл- кысы сенің шекене тар кеп түр ма? О р a з. Олардан мінбеймін. Б а й б е к. Неге мінбейсің? О р a з. Олар сендей кедейдін кызыл бүзауы- і^гі^н ан байыған жок. Сен жайшылықта үйіңнен y r f кісіге бір тостаған саумал бересің бе? 'ІГ Б а й б е к (қаттырақ ашуланады). Өзін ма- ijft, t ап бола мелисе болып па ең? Не сөйлеп түрсын? ІШ Малды саған бола жиып жүр екеміз ғой. Қой, бала, калжындама! Атымды бер! Қ а с е н. Ораз, үлкен кісімен ерепсіп қайтесің, саган ат табылмай ма? ! О р а з . Маған беретін атьщ бар ма? <ф> Қ а с е н. Қайдан атым болады? Елдегі бай мен бе екем? Бір айғырдың үйірін кімге жеткі- зейін'.' Қ о р а б a й. Маған еалсаң, берме атын? Ана жылы бір жарым бүт тарысына екі тайыншам- ды куып алған. Мүның кедейге мүсылманшы- лығы жоқ адам, берме атыя Б а й б е к (адыраііып Қ орабайга қарай қала- ды). Үйбай, шірік күл-ау! Сенін мүнда не жүмы- сың бар .’ Пысык болсан қашып кеткен қатының- ды тауып ал! Қ о р а б a й. Маған катын не керек? Қатын табылмай ма? Балшабайым келсе, ееніңтокалың мапкі. Б а й б е к. Ондай онер саған кайдан пайда болды? Мүрныңа иісі келмес. Ораз мырс етіп куледі. Қ о р а б a й. Келе ме, келмей ме, кезінде көрерміз. Б а й б е к. Саған сөз қалған жок, қыстырыл- ма! (Оразга). Шырағым, тәлкегің жетті, ақың болмаса атымды бер. О р a з. О зің шын айтып түрмысың, бер- меймін. A W f l à ~ КУКУЕМ: н кітапханасы “Рухнама” Жүсіпбек Аймауытов Б а й б е к. (Омыраулап). Қалай бермейсің менде не өтесін бар еді? О р а з . Омыраулама! (Мылтыгын оқтанып). Қалай аласын? Б а й б е к (мылтыққа жармасып). Ой, өзін кісі өлтірейін деп пе ен? Қ а с е н (арага түсіп). Қойындар, койындар' О р а з (теріс айналып, мылтыгының қүла- гын сартыпдатып). Атшы, кәне, күдай екенсін! Т ө р тін ш і кор ін іс Б і р ж i r і т (жугіріп келіп), Ойбай, банды келіп калды! Қ а с е н. Ойбай, ат кайда? Ат, ат! (Түра жүгіреді). Б а й б е к (Оразга). Бәлем, бересін бе? Дереу мэі ca n бандыға устап берем. (Түра үмтылады.) О р a з (Қорабайга). С аіде ат бар ма? Мына- ны қайттік? Қ о р а б a й. Менін колау байталым түр. О р а з. М з і соған мінейін, шакырана төбетті) Қ о р а б a й (айқайлап). Әй, әй, бай - төбет! Ала бер атынды! О р a з (мылтыгын Қорабайга беріп). Мына- ның көзін жытыр! Мен бандыга кеггім. (Жөне- леді). Қ о р а б a й. Өй, күтырдык ба? О р a з (кетіп бара жатып). Y ндеме бір іс кыламын! Қ о р а б а й. Мынау жынды ма? Б а й б е к (келеді). Анау қайда кетті? Қ о р а б a й. Жүмысы бар білем. Б а й б е к. Ер тоқымын кайтеді екен? і Қ о р а б ай .С ы п ы р ы п т а ст а . (Байбекжугірт кетеді). Бұл мылтыкты кайда тықтым? Әлгі қүтырған шығар... Тезектің астына тыксам ба екаі'7 У а, таптым. (Тура ж угіреді). Шымылдык 3-4 минут түсірілш, кайта ашылады. Б е с іи ш і к ө р ін іс Е сік алдына екі әпесер аяңдап келеді. Каста- рында Ораз. О р а з . Өтірік айтсам, күдай біледі, оңбайын! қ a з a қ-о р ы с ә п е с е р . Қызылдар атымды алды дейсің ғой? Тағы не істеді? О р a з. Әкемді өлтіріп кетті, ауылымды шауып кетті, өзімді өлімші қып сабады. қ a з a қ-о р ы с (басын іиайқап, көзіне цадала қарап). Иттің баласы, сен бізді алдап тұрсың. Ш ынықды айт, алаяк- О р a з. Қүдайға рас, азырақ атка мінетінім бар еді. қ a з а к-о р ы с. Н ем ок, жмене? О р а з . Азырак үрлық кылушы едім. қ a з a қ-о р ы с. Ә, үрымысың? О р a з. Оның мәнісі бар еді. Болыстың бір жақын адамының малын үрлап, мені үстаймыз дегенін есітіп, кашып шығып едім. Сіздерге еріп жаным қалмаса, ел ншне сия алатын емеспін. Не кыл дегщдерщізді кандай жақсы білемін Кызыл- дардың кайда жүргенін де біліп беремш. 2 -ә п е с е p. Не дейді? қ a з a қ-о р ы с. Ұрлық қылып қашып жүр едім дейді. 2 -0 п е с е р. Ендеше, тіпті жақсы! У Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама" Жүсіпбек Аймауытов Екі әпесер орысша сөйлессе де жарайлы. Не дейді?- Что он говорит? - Украл лошадь... и скрывается. - Тогда совсем хорошо! - Примем что ли? - Примем. Он будет хороший разведчик. Қ а з а к-о р ы с. Аламыз ба? 2-0 п е с е р. А лу керек. Бүл жаксы шолғын- шы болады. Қ а з а к-о р ы с. Жарайды, біз ссні кісі кылып алайык. Н а смотри, алдап жүрме! Онда басын бір-акшабыпады. О р а з . Қудай сактасын! Сіздерді алдап ба сым екеу дейсіз бе? Қ а з а к-о р ыс . Біз азырак дем аламыз. Бізге кой сойгызып, тамак даярлат! Орыстар үйге кіреді. Мылтыктарын ішкі бо- сағаға сүйеп коядьі. Есік ашықтүрады. Ораз кой союға кетеді. А л т ы н ш ы к орініс Бірінін артынан бірі бандының екі салдаты кіреді. 1-с а л д a т (иыгында мылтыгы, жанында қылыш, қолында кішірек кілем). Осыдан баска жаксы нәрсе таба алмадым. Бәрін тығып кой- ыпты. 2-с а л д а т (О да қару-жарақты, қолында білезік сақина). Мынау біздін катынға кандай тарту! Мүнда канша алтын-күміс бар? 1-с а л д а т. Сен мұны кайдан таптын? 2-с а л д a т. Найзамен бір сандыктын аузына сүғып, көтеріп калып едім, ішінен сау ете түсті. 1 -с а л д а т. Мен де айнып едш , мұндай нэрсе тайылмады, жіп пе, аркан ба? Шорт-мазарат... С ен катын кердщ бе? 2-с а л д а т. Екі кемпір көрдім. Одан басқа әйел жок. Қашып к е т -ay бұлар. Ж етінші көрініс Тағы бір салдат келеді. 3 -с а л д а т (қ олы нда қуран). Не сө й лесіп түрсыңцар? 1 -с а л д а т. Сен катын таптың ба? 3-с а л д a т. Таптым. 1-2 с а л д а т. Рас па'.’ 3-с а л д а т. Қүдай біледі, таптым? 1 -с а л д а т. Мынауың №? (Кітапты туртеді. ) 3-с а л д а т. Бүл - қүран. Бір кемпірден жыла- тыгі тартып алдым. 1 - с а л д а т . Мүны кайтесің? 3-с а л д а т. Шылым кып тартамын. 1-2-с а л д а т. Қатынды қайдан таптың? 3-с а л д а т. Не деген айлагер. Тезектщ асты- на тығылып жатыр екен. 1 -2-с а л д a т. Жас па? 3-с а л д a т. Жас. 1-2-с а л д a т. Жақсы ма? 3-с а л д а т. Жарайтын катын. 1 - с а л д а т. Әйда, жүр, бізге көрсет! С е гвін іііі көрініс Ораз келеді. 1 -с а л д а т. Сен бізге кісі болдың ба? 0 р a з (қолындагы нәрселеріне қарап). Болдым. 1 -с а л д а т. Сен мына нәрселерді қарап түра- сың. У Кереку-Баян кітапханасы “Рухнама” О р а з (киеліді нусқап). Мұның нг керегі бар? 1-с а л д а т. Атка токым болады. О р а з (кітапқа қарап). Мынау не? 3 - с а л д а т . Бүл шылым кылуға... О р а з (қуранды ашып көріп. басын шайқап). Обал емес пе? 3-с а л д а т. Какой Шорт обал? Пажалыста, с ® бізге үйретпе! (Ораз ундемейді.). 1-с а л д а т. Мыналарды байкай түр, Біз анда барып келеміз. (Журе бастайды.) О р a з. Қайда барасыңдар? 2-с а л д а т. Маржа, маржа... О р а з (ундемейді. Олар узаган соң қабагын шытынады, тістенеді, курсінеді). Әй, корлык- ай! Ак некелі әйел сүндетсіздерге рәсуа болды- ау!.. Жарыктык күран дәретсіз қолга түсті-ау! Шошка етін жейтін арам ауызда шылым болып тарты л ды -ау!.. Таланып жаткан мүлікті не кы л ай ы н ?!.. Япыр-ай! Бүл калай б о лд ы ?!.. Арамдалмаған, аякка басылмаган не калды? Мынаны көре түра, дәтің капай шыдар? Жүрегін кайтып пайыз табар? Бірак кішкене шыдау ке рек: жалғыз менің колымнан нг келеді? Қой, әзір сыр білдірмейін! Бір есебі табылар... (Сазарып, қабагы тусіп, бір-екі минуттай турады.) Әйел даусы (алыстан). Ойбай-ай! Жасаған- ай!.. Қүдай-ай.. мені неге алмадың?!. (Деп біресе шырылдап, біресе аузы басылып, туншьщқан дауыс естілеОІ.) О р аз (елең етіп, кулак, қояОы). Ой, адамнын күйка тамырын шымырлатты ғой!.. Жүсіпбек Аймауытов Кереку-Баян кіталханасы "Рухнама Д a y ы с. Ораз-ау!.. Ағажан-ау!.. Өлтірді-ау!.. Келсейші!.. О р а з (бет-аузы тыржиып, тісі ырсиып, қүшырланып, малга шаватын қасқыріиа, қүнти- ып. оңтайланады). Қайтсем екен?.. Қайтсем екен ’ .. Қарындасым, бауырым! Жан даусың өңманмнш өтті-ау ! Не бар енді?.. Қой, ж де бол са көрейін!.. (Түсін бүзып, қалтыраган буынын бекітіп, жайымен үйге кіреді. Әпесерлер үйык,- тап жатыр. Ораз босагада сүйеулі түрган мыл- тықіпы січып, әр ж ерін көреді, қүлагын қайы- рады. Сол кезде.) Қ a з a қ-о р ы с ә п е с е р (басын көтеріп алып). Алма мылтыкты! (Деп аңырады). О р a з. Алса несі бар? (Депмылтықты атуга оңтайлап, үстай басгпайды.) Қ a з а қ-о р ы с. Таста мылтыкты! Атылып кетеді! (Деп көтеріле бергенде, Ораз басып са лады. Қазақ-орыс қүлайды. Қалган біреу шошып оянып: што-што! деп түрып-жыгылып, қалба- лақтап ж үргенде Ораз тагы атады. О да өкіре барып, ж ер қүіиады. Ораз дереу үйден шыгады да. алақтап қарайды. Қараса, салдаттар іиау- ып келе жатыр. Аттың дүбірі естіледі. Ораз уйге кіріп. босагада түра қапып. екі-үш рет ба сып ж ібереді. Ллыстан өкіріп ж ыгылган адалі- дардың даусы естіледі. Ораз босагадан сыгалап түрады да, атып тысқа іиыгады). Атын үста! Атын үста! (Деп тура умтылады.) Ш ымылдық төрт минуттай жабылып, кайта ашылады. Сахна, бұрынғы есік алды. Жерде өлтірілген төрт банды катар сұлап жагыр. Жусілбек Аймауытов Т о гы з ы н ш ы кө р ін іс О РАЗ бш ӘБІШ Е к ^ін ің де қолында мылтык. Ә б і ш (қалпагы шекеде, екі езуі қүлагында, қолды сермеп, Оразды иыққа бір қагып сөйлейді). Не дегенмен жарадын, сабазы м ! Сертімізге жетгік, кегімізді алдық. Әлгі біреуі күтылмаған- да, тіпті онды болатын еді. Атың жаман болды ма? Не ғып жете алмадын? О р a з. Ұзап кетті, жалғыз өзім олай жү- гіремін, бүлай жүгіремін. Ат үстасуға біреуі шыксашы. Мылтық даусы шықкан соң, жым- жылас бәрі де ініне тығылып кетіпті. Ә б і ш. Нысанаға ілінсе, бірдеме кылсаң ке рек еді, ілінбеді ме? О р a з. Ілінбеді. Екі шакырымға таяу үзап кетті. Ат үстінен аткан болдым. Не керек? Ал енді өзіндікін айтшы! Қалай күтылдьщ? Ә б і ш (күлімсіреп, қолын сермеп). Қапысын тапкан соң, күтылмай түра ма? Қазақ ауылына келсе, койға шапкан каскырдай есі шығып, үмтылатын бүл иттердің әдеті емес пе? Бәрі жабырласып, ү й ді-ү й ге кезіп , жасау іздеп жүргенде, жаушы-жалам бір атка міне сала, өзекті өрлей жытқаным ғой. Қуып берді. Бытыр- латып атып келеді. Зәрем зәр түбіне кетті. Апак- сапак мезгіл еді. Ылдиға түскен соң көз жазды- рып кеттім. Со күні түнімен жүріп, сүрастырып отырып, ө зім ізд ің кісілерді тауып алдым. Әтіретті алып, іле кудык. Ертеңінде қас қарая Қарашығанакка жаңа келіп, кірген жерде келіп басканымыз ғой. О р a з. Атыеты ма? Қанша кісі екен? Ә б i ш. Атыса алмады, есі шығып к е т . Он бес шакты кісі еді. Бес арба азык-түліп, кару- жарагы.мен колга түсті. Бізді көп екен деп ойлап i'\\ калса керек, уйткзп каланы камап алып, тус- і'А түстан октың астына ала бастап елік. \ \ * О р а з . Өзін таяк жегш жоксың ба? Ә б i ш. Қолға түскенде ме? О р a з. Ііә. Ә б i ш. Жегенде қандай! Бүл иттер қыл бура- уды ш екедаі салады екен. Бае сүйегім сынып кетер ме екаі деп едім. Сүмбемен жалаң аяк та- банға дуре еоқканы-ак жанды көзге керсетті-ау! О р a з. Қолға тускенде мылтықсыз ба едін? Ә б i ш. Мылтықты апам аулына тығып, кшмді озгертіп. тың-шы боп барған кісі емеспін бе? О р a з. О жерщ ақыл болған екси! Ә б i ш. Мылтығым болса, сезге келе ме? Бірақ калбитады гой. (Отыз жақіпы қолымен нусқап.) Әнс, ІІІыкты! О р a з. Алдынан шығамыз ба? Күтеміз бе? Ә б і ш (далаеа қаран тұрып). Таянсын, тая- ныңкырасын... Мундағы кепті олар білген жок кой. Сені м ш бір мақтап берейін! О р a з. Мактайтын онша не бар? Соті боп кеткем бір жүмыс кой! Жан күйген соң тә>екел- ге бел байлағандық та. Ә б і ш. Сүйтсе де мынауың көзсіз срлік қой! О р a з. Сен болсаң қайтер ең? Ә б і ш, Ретіне карай көрер ек: Болмадым, не керек! Кереку-Баян кітагіханасы “Рухнама" Жүсіпбек Аймауытов О ны н ш ы көрініс Қ о р а б а й. (ентігіп. жугіріп келеді). А на к ө р ін гш солар ғай? Ә б і ш. Солар, солар... Қ о р а б a й. Біз кайтеміз? Ә б і ш. Даяр болдындар ма? Қ о р а б a й. Даяр, даяр... Жалгыз-ак кызыл шүберегі түскір табылмай жатыр. Ә б і ш. Катындардын дамбалы болса да та- бындар! Қ о р а б a й. Күргырлардын кай жөнді ыста- ны бар дейсін? Ә б і ш. Не де болса табыцдар! Қ о р а б a й. Ш ыға береміз бе? Тосамыз ба? Ә б і ш. Таяна бергенде сендер де осы жерге келесіңдер... Уай, олі ауыл атынан кім сөйлсйді? Қ о р а б a й. Сөйлей алад деймісін? Өздерің бірдеме демесең, үрейі үшып жүр... Ә бі ш. Сен өзін сөйле! Қ о р а б a й. Қой, ойбай! Т үк білмеймін, ис сөйлсйін? Болмайлы... сөйлсйсін? А узы аа күдай иені салса, Ә б і ш. Соны айт? Қ о р а б a й. М інг, кызык!.. Таянып каллы ғой, м ® а ід і әкеле берейін. Ә б і ш. Бар жылдам! (Қ орабайж үгіреж өне- леді. Сауылдап дурс-дүрс еткен аяқтың тықы- ры, марш күйін гулеткен дуқабай аркестрдіқ дау- сы таянып келе жатқандай естіледі, таянгап сайын, Әбіш пен Ораз елең қагып дамылсызда- нып, қару-жарагын, белбеуін түзеп, үйдің екі ж а- гына кезек шыгып қояды, жатқан өліктерге қарасып, ауыл жаққа қолдарын бьиігасып кряды.) кгү Кызыл жалау. Марш күйін екілендіре тартып, ijjn алдымен кызыл жалау көршеді, оның артынан О н б ір ін ш і к ө р ін іс Кереку-Баян кітапханасы "Рухнама" оркестр адамдары шығады, оркестр тынады. Командир. (Кызыл әтіретті бастап. «раз. р а з , раз» деп командир келгді), Рәді строй! (Деп команды береді, cart тізілді.) Стой! А уыл адамдары. Қорабай бағанға байлаған кызыл шүберегі бар, үш-төрт еркек, екі кемпір, төрт-бес балашағаны ертіп, сол жақтан келіп кіреді. Кемпірлердін колында аякка, табакка сал- ған бауырсағы, түзы болады. Ә б i ш (командирдің қасына келіп, честь беріп). Камандір жолдас, хабар естіртуге рүқсат сүраймын. Командир. Сөйлеңіз! Ә б і ш. Жолдастар! Қызыл әтіретке жазылып, қызмет істеп жүрген мынау турған Ораз дейтін жолдасымыз бүгін осы ауылда бандының екі әпе- сер, екі салдатын өлтіріпті. Ө лг® бандылар, мііе, жатыр (деп беті жабулы кісілерді ашады.) (Бәрі мойнын созып қарайды.) Командир. Жолдастар, біздщ төңкеріс жау- ларымызды олтіріп, кеңес үкіметіне жанып қиған Ораз жолдасқа кызыл әскер атынан ал- ғы с айтамын. М үндай ердің енбегін кенес үкіметі бағалайды. Атын кызыл тактайға жаза- ды, мақтау береді деп саем ін. Жасасын жауын- гер кызыл әскер! Жасасын төңкеріс ері Ораз жолдас! Ура! О т р я д . Ура! Ура! Ура! Оркестр қоиіемет іиолак, күйін тартады. К о р а б а й (жалауын Қасенге устатып,[ Жусіпбек Аймауытов алдына таман шыгады/. Қызылдар, жолдастар кедейді, нашарды жақтайды дегенге біз катты куанып, сіздерді күрметтем, алдарыға нанымыз- ды, түзымызды әкеп тұрмыз. Нан мен тұздан кадірлі тамак жок, сіздерге тілеулестігіміздін белгісі осы. Қадамдарыныз күтты болсын! Елге береке, тыны ш тык орнап, кедейдін көз жасын иіп, өмірлі, баянды болындар! Командир. Жолдастар, біздің жауынгер кы зыл әскер зор Октябрь тө нке р ісін ін жемісін енбекші елге жегізуге, іш к і, тыскы жауымен алысып, күн санап женіп келеді. Қызыл әскер түрғанда, кенес өкіметін ешбір жау ала алмай- ды. Езілген енбекші елді, жапшыларды тендікке жеткізуге, те гістік тұрмысын орнатуға жаны- мызды күрбан етеміз. Бүл жолда талайымыз өлерміз, кырылармыз, бірак біздін енбегіміз өлмейді, біздің атымыз адам баласынын тари- хында алтын жазумен жазылып, мәңгі калады. Комунес партиясы бастаған кенес ө кім еті - дуние жүзінде болмаган өкімет, бүл бар адам баласын сәулетгі, бакытты түрмыска жеткізуге көш бастаған өкімет. Үлтын, канын, дінін, тілін баска деп, жүрт біткдаді ала-күла көрмейтін, кім корлықта, зорлықта жүрсе, соның мүнын тын- дайтын, сонын тіл е гін орындайтын өкімет. Бүрынгы мал есебінде жүрген үлттардын бәріне өз алдына жүрт болуға, өз тілі мен білім-өіер үйрдауге, өзін-өзі билеп, катарға кіруге кеңес үкіметі ерік беріп отыр. Қазақ ез алдына ел бол ды, республикесі жарияланды. Енді казак кедейлері күндерін туды, заман сендердікі, окы, талпын, талаптан, үйымдас, Кг,*-*, 1; : >ля іi кітдпхамлс ы Рухидм а У'і1осі і и л і . есаілі баін a. жуанга жеі пбс! B n саі- лер.пк. коріалама. корыкиа' Каіаккедей.іфінін кыіыл-ларіа п іектестпін білліріп, нан. гуіын a. il, ni шыкканыи он л с куанышпен карем ала- мы i. нам. туілы актаймьи леи сері берем и С млсрмен бір.іескаіімі члін белпан е кьпыл жа- іач.іы ы ж іч е ік п е м н iskaiin ецксйеаі иүылі)а м ti іи \ Һін riin n n w h i /Касасын камуісс наріия сы' Жасасын кенес окімелі' Жасасын онын кьпыл оскері' Жасасын казак аіпанамиясы' tOptcccmp интернационал куши тартаОы ) К скгрту. Ь , ; пьес а a іамаг а » ысы к о т л е сл шпиле бо н ап (жиі алан алыныи жа іыл;хы ( )кш а 20-жыллын жаіынла һ.іек усш ілс боліан ( ах нала ким ^іілін ал.и.і корінсе. жарар слі. іабыл Маса. амал Ж о к Жнылысіарла аламлар с.іны 20 шакты болып. к об i сахнанын артынла корінбей отыріан сы- кыллы оты ріы іы лсы н ( ахнаиын жарымына жакыны Гиі гүрса ла жарайлы. они сахнанын ко «.-міне карам кор> керек I л каіактарынын киім і. сакал. мурты. колла- рынла таяі ы, камшылары оілеріш кінлси болг а- ны жоп. Ь \л пьеса сллс ийналса. ойтнесс калалы жер ле сахна колайлы болса. банлылар, Орамлар. бай-бектср а ты м л кор ш га п црыс болар с.п ■ м р с . . Ьане'е» і л Ора :. bjh атка таласкан жс- p iiu e . h.ü.; ир.и.ш .г, p u :л е:ш шапкам жерле- ріНЛе a l Гн, а а н ы а р іы к ем ес III ы ч һі i гі ы к Жүсіпбек Аймауытов Кызыл әтіреттін* алдынан нан, түз алы шығатын ауыл адамдары кедейлер, орта шаруа- лар болғаны лайық. Пьеса ойналарда, шымыл- дык үш кайтара жабылып, аз кідіріп, кайта ашы- латындығын, ш ы мы лды қ түскенде ш ығып, түрып кетпеуін ескертіп кою керек. Оркестр мен қызыл әтірет адамдарының саны сахнанын ыңғайына, ойнаушылардын табылуына қарай болар. Сахна. Орта кезде, әнтек оңға таман есік көрініп тұрсын, екі жақ ашык дала, алыстан көгерген аспан көрінсін, есік алдында оң боса- ғада бір кішірек үстел, бір-екі орындық түрсын. Есік алдында ел казақтары аулағырақ шегініп отырсын, көпшілігі сол жақта болсын, он жақ ашығырақ түрсын. Алдыңғы ретте келбетті екі зор аксақал, оларға таяу жақсы киімді, жуан қарынды үш бай, оған тете орташа киімді би, ауылнай сықылдылар орын алсын. Төменгі жак та жаман тымақты, жалба киімді кедейлер, орыс, қазак киімін араластыра киген мүғалімдер, жас тар, жай жігіттер отырсын. Ақсакалдар жақ, ес- ікке таяу отырғандар тамак жейтіндей катарла- нып, алқа қотан сала отырса да, төменгі жақта- ғылар үйлығып, үйме-жүйме отырғаны жөн. Төменгі жактағылар бастары еңкейіп, кейбіреу- лері күбірлеп, сөйлесіп, кейбіреулері насыбай атысып, жөтеліп, түкірініп отырғанда, аскакал- дар сакалдарын сипап, шалқайып, манызданып отырғаны жөн. Кейбіреулер төмш карап, кейбі- реулер аксакал, байлардың аузына қарап, сөз тындағаны жөн. Жазушы Кызыл әскердің дегш сөз П С И Х О Л О Г И Я Н Е Н І С Ө Й Л Е Й Д 1 ЖАН Д Е Г Е Н Ү Ғ Ы М Қ А Л А Й ТУ ҒА Н Психология грек сөзі. «психо»- жан, «логос»- сөз. Сонда дәл мәнісі «жан сөзі» болады. Қазак- ша «жан такырыпты пэн», болмаса «жан тура лы білім» деп айтуға болады. Біз бұл кітапта психология деп ескі атын казак тілііе бүрмалап колдандык. «Жан» деген не? «Жан» бар ма, жок па? Жан бар деген наным ерте заманнан бері ке- леді. Бүл наным ен алғашқы тағы, анайы адам- дарда да болған. Содан бері «жан бар» деген наным барлык адам баласына тарап, өрбіген. Бүл наным тууга жанды заттар м и жансыз нәрселердің айырмасын бакылау себеп болган. Жанды зат туады, өседі, өрбиді, көбейеді, өз ер- кімен козгалады. Аягында еледі. Жансыз затта бүл еипаттар не түгелімен жок, не бірсыпырасы жок. Жанды заттардын осындай өзгешелігін бай- кап, анайы адам оларды қозгайтын бірдеме болу керек деп жорыған, ол «бірдеме» «жан» болу керек деп түсінгеи. Эр түрлі халык, эр заманда «жанды» дененің эр жерінде болады деп жш таккан. Кей жүрт «жанды» бүйректе, кейбір ел - жатырда, тагы бір^лер - жүректе, енді біреулер - қанда болады деп ойлагаа Берірек заманда «жан» мида болуга тиіс деген үгым туган. «Жан бар» д » г е тагы бір себеп: жанды нэрсе- лердің өлетіндіпн көргаг Өлі м ® тірінщ араеын- да үлкен айырма бар. Өлген соң, жүрек сокпай- ды, кан жүрмейді, одан да айқын бір паркы: дем i ~ Ксрску-Баян кітапханасы “Рухнама" Жүсіпбек Аймауытов алмайды, козғалмайды, ө л г® соң, жануардың, адамның демі бітеді. Осыдан шығарып жанды - «дем», әйтпесе «дем алу» деп жоритын болған. Дем бітсе, не болады? Жан д е е д ш шығып ке- теді-мыс. Өлердегі ауыр күрсініп, көкірек сылк етіп, сап бола калу, акырғы дем таусылу - жан шыкканның белгісі деп түсінген. Денеден шыккан соң, жан қайда кетеді? Бұрынғылардын уғуынша жан өлмейді. Өз бет- імш өмір сүреді. Өлгш адамның жаны аспанға үшып кетеді-мыс. Көк әлемінде жандардың түратын жайы болады-мыс, жандар өз алдына бір жүрт болады-мыс. Ол жандар жанадан жа- ралатын заттарға жан болып, денгсінг кіреді-міс. Адамның жаны кейде үрім-бүтағына, кейде ай- уандарға да жан бола кетеді-мыс (Ол, діннің айтуына карағанда, өлген адамның иманды, имансызына карай болса керек). Осы тәрізді бүлдыр ертегілер жан туралы коп, эр үлтта эр алуан. Дем алғанда ішіген шығатын жылы ауаны да жан деп жорыған. Сондыктан олген адамнын жаны ак бүлт, ак күс, көгершін, көбелек болып, ауаға үшып кетеді деген ә^ездер де тараған. Кей де жанды күрт сугіретіне кіріп, күрт болып ке- теді деп те ойлаған (Оньщ себебі өлген жануар- дың дак сі шіріп, күрт пайда болғанын бакыла- удан туса керек). Жан такырыпты осындай үғымдардың сілемі дін кітаптарында да бар. Мәселен, Қүдай адам- ды балшыктан жаратып болған соң, Жебірейіл періштені жіберіп, адамнын даесіне үрлеп, жан салған екен. Жебірейіл ақ көгершін болып T Керск\'-Бая.н кітапханасы “Рухнама --------------------------- Й І К Ч V -> корінгсіі скен. Ллам-ата мен Хауа-ананы азры- р\ i а о ю ii. i үжмакка келгенде, жылан супретін- / Г лс корінген екен д егаі сиякты. г- г Ьсрірск келі енде адам баласы «жанды» оас- каша үгьша бастаған: жан мен тән - егіз, «жан» «ю ш іш » колеңкееі, елесі, сүлдері, ауа тәрізді козі е корнібейтін бірдемесі деген нанымға кел- ген. Ада.мда екі түрлі «жан» бар: біреуі - жан. бірсуі - тән. «Жан» - көрінбейтін «мен», көршбесе дс көриетін «менді» («тән ді») козғап, жүргізіп түратын тетіп, «тән» - «жанның» кабы. Кейбір оіішылдар адамның «мен» депзн «жан» болу ке рек. «Тән» (д о с ) - «менікі» болу керек деп үккан. Ақыл мен жан - «м аі өзім», «тән» - «менікі», «мені» мен «мешкінің» магынасы екі. «Мен» елмекке тагдыр жок ә>ел бастан. «М аіік і» өлсе - өлсін, оған бекі, - дейпн Абайдын фәлеәфосі осыдан келеді. Бүл - Дбай тапкан пікір емес, Европа данышгіанда- рының пікірі, «Жанды» «тәнікп» бөлек, бар нәрсе деп үғуға - адамның түс көруі де себеп болған. Дйықта- 1 анда адам ешнәрсені сезбейді, сөйлемейді, жар- гы жаны жоқ төрізді болады. «Ұйқы мен өлі тең» а деііді жүрт мәтелі. Бірақ адам өніндегідей нәрсе- лерді кереді. Даіе сезбейтін болса, көретін ш болу керек .’ Эрине, жан болу керек деп жорыған. С'онымен үйықтағаи адамның жаны денесінш шығып, кыдырып кетеді, басқа жандармам қала берсе өлген адамдардың жанымен жолығып жүреді дегаі нанымтуган. (Бүл уакыттатүс көру недаі болатьщдығына білім озгеше негіз тауып отыр, ол туралы кітаптың аяк кезінен қарарсыз)./ Я һ » Жүсіпбск Аймауытов Жиып-теріп келгенде, «жан бар» д е г® үғы.м/ жанды заттардың дем алу, жүрегі соғу, каны журу, өсу, өну, өлу, козғалу, түс көру сыкылды түрлі снпаттарьш бакылаудан туғандығы көрі- неді. Қарапайым адам солай түсін уге тиіс, « к ө з і ш н баска ойы жок», терең үғым миына кон- байды. Жан туралы үғым тірі мақүлыктардын тіршілігін, өмірін, өміріндегі өзгерістерін зерт- тегш даі туған жай бір жорамад анкау, тәжіри- беиің корытындысы, білім күшейіп өркендеген сайын, мүндай анкау жорамал кала бермек, өйткал тірі заттын белгісі - жаны бар: жаны бар- лыктан дем алады, өседі, көбейеді, козғалады, өледі д е г® дәлглге бүл күнде ешбір окымысты адам нанбайды. Өсетін, көбейетіқ козғалатын, өлгтін заттардын бәрінде жан болса, ағаштын, шөптін, кыскасы барлык өсімдіктін де жаны бар деуге болар еді. Өсімдікте жан бар дегда үғым X X ғасы рды н адамы на тым сы лды р , тым дәлглсіз, кысыр сөз. Г!ЕН К И М Ы Л 'Ж А Н М Е Н Р У Х ҺГГ Т У Р А Л Ы ! 'xjnJ г- г- г г Бізден тыскары не бар, біздің ішімізде не бар 'у, екенін мүшелеріміздін жәрдемімея айырамыз, мушелер калай біледі десек, сырткы, ішкі нэрсе- Vp лер мен м уш елерім іздің арасы нда болатыи ш , кимыл аркылы ғана білеміз. .ggj Себеп деген екінші бір денені қозғаушы, не ол J бірдеңеге өзгеріс кіргізуші куш. Салдар деген <ф> кимыл такырыпты бір дененін екінші бір денеге кіргізген өзгерісг Ана дененін, не мына дененін бпге кандай ама- лы (сурені) тиетінін ол амалдын бізге келтірген өзгерісі аркылы ғана білеміз. [ш кі к о зға л ы с т а р т урал ы ой л ар ы м ы з, істеріміз, баска сезімдеріміз туралы it-ie сүйеліп, нені непз кылып білеміз? Жалғыз ғана амалды негіз кылып тексеремгі Бір кісі кашып бара жат- са, ол коркак екен деп корытамыз. Дедапң (заттың) барлыгына, әрдайым керекті салдар оның қимылдауы, әрбір бар заттын озіне тиісті, өзіне хас козғалыс заңы бар Әлемдепнің күллісі - козғалыс. Табиғаттын асылы амалда Барлык бар заттарға кас сипат: тумак. еспек, кемімек, жоғалмак. Тас, темір, тағы сондайлар - бәрі амал етеді. Жердің бетін- де жаткан тас жерді жаншып, жерге амал (сүрең) көрсетеді. Сол тәрізді ен шымыр деген заттар козгалу салдарынан біздін мүрнымызға иіс кел- тіреді. Бүл козгалуды табигат өзінш-өзі тауып алган, өйткші табиғат бір зор тутас элем, одан тыскары ештене болуга мумкін емес. Осы коз- (т.І ғалу - заттың әсілі. Зат оз куатымен қозгалады. f Кереку-Баян кіталханасы "Рухнама’ Жүсіпбек Аймауытов Затта белгілі касиет бар, касиетіне карай ам Затта козғалатын (бөгде) себеп бар десек, ол себеп бір кезде бола бастаған деп жору кажет. Ол мүмкін емес. Өйткаіі, зат калпетімен қозға- лып, жоғалып кетпейтін нәрсе, не барлыктан біржола токтамайтын болса, ол бір кезде баста- лған шығар деп айтуға болмайды. Зат кайдан шыкты? Ол әрдайым болғаа Зат- тын козғалысы кайдан шыкты? Зат мәнгі коз- ғалып келе жаткан болу керек, өйткаи заттын козғалуы барлығынын, болғандығынын салда- ры бар болған нәрседе бір сипат болуға тиіс. Бірак нәрсе өзіндік сипатка ие болса, ол нәрсе- нін амалынын түрі де нәрсенін калпынан, турмысынан тумак керек. Нәрседе салмак си- паты бар екеи, нәрсе күлау керек. Өзгеріс тугызатын, калпын өзгертетін козга- лыс кана. Қозғалыс аркылы ғана заттар тумак, тозбак, өспек, жоғалмак. Қозғалу себебі заттын бөлімдері (молекула- лары) дәйім аударылып, төңкеріліп, айырбаста- лып, сығьшып отырады. Бүл бөлімдер бытырай- ды, содан кейін жана заттар жасайды. Бір дене екінші декні асырап турады. Белгілі заман өткаі- нен кейін мүшелердің (элементтердін) жалпы тобы (масса) кайта өзінзн мүшелер туғызып ала ды. Табиғат өзінін күралуы аркылы күн жарат- кан. Бүл күнге тавданғандай сансыз оікмді күра- стырып шығарған козғалыс мүмкін бір заманда ол бөлімдерін шашып жіберер; адам өзінін азға- на өмірінін ішінде ол әлемнін жылт еткенін гана байкаған тәрізді болар. етеді. Лмал етуші себеггті козімізбеи корсек, ол се- ( f r f оет т амалын табши леи тани.мыз. Себебі жа- Алайда табиғатта жалғыз-ак табиги себептер. табигм амалдар ғана бола алады. Күллі козіа- лыстар үрдіс. лажсыз fan бойынша болып гүра ды. Біз оларды байкамаіітын болсак, амал стуип 'Щ себе il табигатка симайаы леи корытынды шы- гару дүрыс па? Даіелердеп барлык козгалыстарыныц көріку максаты дзкн ін сол күйін (түрысын) сактау. ft жагымдыньш бәрін өзіне гарту, не зиянлынык бәрін өзінен тебу. Не бардың бәрі козгалуға кіріптар, козгалу барлыкка себепті - шарт бол тан касиет. Әрбір себеп амал шыгарады, себепсіз амал болмак емес. Сонымаі куллі козгалыстарлын өзінше бір себебі болса, ол козғалыстын борі өзінін табигатымэі, өзінің әсілім аі (барлыгы), өзінін сипаттарымен матаскан болса, бүдан ш ы ғаты н коры ты нды дүн ие дегенн ің бәрі кажет. Табиғаттын әрбір жаратылысы белплі жағдайда болып, өзне тиісті белгілі сипаттары болған соң, етіп түрған амалынан озге амалды етуі мүмкін емес. Лажсыздык дегап м із себеи- тер мен ам алд ар д ы н а р а сы н д а гы д әй ім үзілмейтін, алып тастауга болмайтын байланыс. ешбір әл маі женуге мүмкш болмайтын осы күш. осы жапа-тармагай лажсыздык н әрсаіш оз табиғатынан туады. соның күші аркылы бүзыл- Ж үсіпб ек Аймауы тов мае заң жолымен дүниедегі барлык заттар ам етіп түрады. Адам кірпікті қақкан сайын лажсыздыққа бағылып түрады. Адамның қандай мінезді бо- луы өз еркінде емес. Алайда ол өзінің “күллі нәпсісіне ыкпал жүргізеді. Оның артык, кемді, күнарлы, қызулы калы, артык я кем бүзылған жүйесі (нерві), ішкен тамағы, дем алғанда жүта- тын түрлі әуісі, осының бәрі оған ыкпал етеді. Адам түрлі заттардан күралған, өзінің сипат- тары н а қарай амал ет ет ін - ж үй ел ен іп , біріктірілген біртүтас зат онын козғалу себеп- терін, онын пернелерін білудің киындығы онын өзінің асылын екі табиғатқа бөлгізді. Нәрселерді танып-білуге әлі келмейтіндіктен ол сөздерді ойлап шығарды. Дүниедегі өзге барлық заттар тәрізді адам да табиғатгың жасап шығарған заты. Бірак ол кай дан шықты? Бүл мәселені шешуге біздін жетімді тәжірибеміз жоқ. Ол мәңгі болып келгон бе? Әйтпесе табиғат заматта туғызып қойды ма? О да, бұ да болуға мүмкін. Зат мәңгі. Бірак оның қүралуы, оның калпы (формы) аумалы-төкпелі. Мүмкін адам жерге тән жаратылыс болғандыктан, жер жаралғаннан бері болып келе жатқан шығар. Жер үстінде өзге жандыктар да, адамдар да ә>енщ өзгеру іне карай өзгерген болар. Ол еркек, үрғашы болып жара- луы нда күм ән жок. Ж үмыр ж ер мен онын үйлесімді болғанға шейін ол бар болмақ. Ол үйлесім б іт с е, жермен үйлесе алмаса, адам урпағы өз орнын жаяа заттарға берер. Қандай |