Ж үйкенін  козуы   д а   осы ндай,  бір  басы   дір   етіп

Ж үсіпбек  А йм ауы тов
түтанудың арасында добалдай айырма бар. Дәрі{ 
бір жанып кетсе,  бітеді, орнында түк калмайды 
(ә>еге ұшып кетеді).  Ал  жүйке затгары да мыл­
тык дәрісіндей бір-ак жанып кетсе, орнында күл 
калса,  онда жүйкш і бір-ақ рет коздыруға бола­
ды. Бірдш кейін жүйке жарамас еді.  Олай емес. 
Ж үйкемізді сансыз рет коздырамыз. Бұл калай? 
Мұньщ себебі:  жоғалып  (жанып)  кеткен жүйке 
затының  орнына  екінші  заттар  пайда  болып, 
арнасы  жетіліп  отырады.  Есте  болсын,  жүйке 
саласы кан тамырларымен жакын астасады. Қан- 
нын касиеті мәлім.  Қанда дененің шығынын ор­
нына  салып,  толтырып  отыратын  заттар  бар. 
Жүйке  жайында  да  осыны  айту  керек.  Жүйке 
заттары калай шығындады, солай онын орнына 
каннан  жаңа  загтар  күйылады,  бүл  заттардан 
дер е/ жүйке заттары жасалып шығады.  Сүйтіп, 
жүйкелердің  өмірі  бір  өліп,  бір  тірілумен  өтіп 
жатады.  Бүдан  корытынды  сол,  неғұрлы  дше 
күшті,  кан  тамырлары  толык  болса,  соғүрлы 
жүйке  кан  тамырларынан  аукатты  молырак 
алып, соғүрлы қызметті жаксырак істейді. Бүған 
кайшы  қорытынды  өзіжн-өзі туады.

Г  
С А Ң Л А У   М Ү Ш Е Л Е Р ІМ ІЗ
M il  Б Ө Л ІМ Д Е Р І,  О Л А Р Д Ы Ң  
Қ Ы ЗМ Е Т І
Ж оғарыда  қозу-қозғалыс  туралы  ән гім еде 
еріксіз  қозғалыс бір түрткінщ себебінен  болады 
д ега і  едік.  Ал ш ді өзім іздщ  еркімізбш,  қалауы- 
мызбен  болатын  қозғалыс  неден  туады?  М әсе- 
лен,  тілесек,  колымызды  бүгеміз,  тілесек,  басы- 
мызды еңкейтеміз, бүккізіп, еңкейтіп түрған кан­
дай  күш?  Ішімізде бір бүйрық беруш і бар  ма?
Дене  кызметін  зерттеушілер  (физиологтар) 
бүған  былай жауап  береді.  «Ерікті  козғалыстар 
да  жүйкелердің  қозуы  себепті  болады,  айырма- 
сы мүнда еріксіз (рефлекс) козғалыста қозу сыр­
ткы  түрткіден басталады,  Ерікті козғалыста козу 
іштаі,  мидың  қасынан  басталады,  содан  бүкіл 
д з е г е  таралады», - дейді. Олар тағы айтады:  «біз 
«сезгш де»  -  мндың бір бөлімі, «байымдағанда»
-  екінші  бөлімі,  «ұйғарғанда»  -  үшінші  бөлімі 
козадьі,  әр  түрлі  ой  жүмысында  мидың  түрлі 
б ел ім д е р і,  кабыктары  ғана  кызмет  ет ед і» ,  - 
дейді.
Бүл пікірін дәлглдеу үшін олар тәж ірибе істеп 
көргея.  Т әж іри бесі  мынау:
Мәселен,  көгершіннщ  үлкш  миын  (кақ  жа- 
ры м ы н )  к е сіп   алады .  Бұл  оташ ы лы кты  
көгершіннің  тіршілігіне  зиян  келтірмейгін  қып 
істеуге  болады.  Үлкен  мидан  айырылғаннан 
кейін де бірталайға шейін  көгершін өмір сүреді. 
Бірак  оның  қылығы,  әлде  қайда  езгереді.  А л­
дына  бидай  төксеніз,  ол  кегершін  шокымайды, 
түмсығын  ашып  аузына  салсаңыз,  сонда  шоқи- 
ды, ол ө здіп н аі козғалмайды, түртіп, итеріп қал
і
Ш
  ~  
К ер ек у -Б ая н   кітапханасы  “ Р ухн ам а”

Ж үсіпб ек  Ай-мауъгтов
сан ғана кимылдайды. Қыскасы көгершін бұра 
жіберген  машина  тәрізді  бір  макұлык  болады. 
Еркін (кайратын), зердесін  (рассудок) жоғалта- 
ды.  Бұдан  не  корытынды  тумак?  Зерде,  ерік 
дейтін  кызметтер  үлк®   мидың  қызметіне  бай- 
лаулы деген  корытынды  тумак.
Одан да  ары  барайык.
Улкен мила болып жаткан ойлы-кырлы, быт- 
кыл-жыкпыл  жарықтар  барлығы  мәлім.  Сол 
ксян  карта  тәрізді  жарыктардын  эр  біреуi  кан­
дай  кызметке  арналған жарык екенін ғалымдар 
азды-көпті  тапкан.  Мәселен,  иттін  миындағы 
жарыкшактарының  бірін  кесіп  алсак,  иттің  бір 
мүш есі  кызметінен  айырылады.  Мысалы,  ал- 
дынғы  аяғық 
не  тілін  козғауға  жарамай  кала­
ды.  Миынын желке  бөлімін  ойып  алсак,  ит  түк 
көрмейтін  сокыр  болады,  көру  түйсігін  жоғал- 
тады.  Самай  миынын  белгілі  бір  бөлімін  кесіп 
алсак,  ит  дыбыс  есітпейтін  саңырау  болады. 
Көру  кіндігінін  (мидағы)  орта  жерін  кесіп  тас- 
тасак,  мынадай  тамаша  көреміз:  ит  белгілі  түс 
кай  нәрсенікі  екенін  айыра  алмайды:  түсті  (ак, 
кызыл,  кара  ...  екенін)  ол  сезеді.  Бірак  кандай 
нәрсеніңтүсі екенін біле алмайды.  Мүны физио- 
логшылар  «түске  сокырлык»  дейді.  Ондай  ит 
таяк  оқ тан ған да  коры кпайяы ,  каш пайды , 
өйткені таякты көріп түрса да, *  үшін колдана- 
тындыгын  «үкпайды».
Ми  бөлімдерінін  кызметтерін  айыруға  істе- 
летін  тағы  бір  тәжірибе:  электр  ағыны  мидын 
әр бөліміне,  әрбір жыкпылына, әрбір ауданына 
электр ағынын (тогін) жіберіп, мидын кай бөлімі 
электрлентенде,  дэк н ін   кай  мүшесі  козғалаты-
2 О?

нын  байкайды  Мәселен  қозғаушы  кіндіктің бір 
жеріье  > іектр агынын бассак, жандыктың не беті,
ш
'cZ 
не  о асы ,  не  оаек а  оір   м ү ш есі  козғалғаны н 
Д  
көреміз.  Осынлай  тәж ірибе  аркылы  дененің  әр 
іі» 
бөлі.мін  козғайты н  милын  кай  ж ері  екенін 
Пр 
білеміз.
Ми  бөлімінін  кызметін  аныктауға 
т а ғ ы
 
бір 
шара бар.  Бүл  шара өлген жанлыкты сойып  істе- 
)  
леді.  Кей  адамлар  ауыру  себепті  бір  мүшесінін 
кызметінен  айырылады.  Мәселен,  колы,  не  аяғы 
козғллмайтын  болады.  Сондай закыметке  үшы- 
раған  ала.мның  миын 
өлген  сон  актарып,  кай 
бөлімі закыметтоігенін  карайды.  Сөйтіп дененін 
оір  бөлімі  кимылдамай,  «жансыз»  болып  кала- 
тыны  мидын  Dip  бөлімі  кызметтен  калғанынан 
болатындығын  табады  Кейбір  адамға  мынадай 
кесел  пайда  болады:  колы,  саусактары  кәдімгі- 
дей  ки.мылдап,  жу.мыска  жарап  жүрген  адам 
түткиылдан  колы  жазуға  келмей  калады  (бүл 
«агрофия»  деген  дерт),  кейбір  тілі,  тамағы  сау 
адамдар  сөйлемейтін  болып  калады  («анзия» 
деген дерт). Бакса, бүл адамдардың кеселге үшы- 
раган  миының  белгілі  бөлімдері  екш.
Осындай  тәжірибелермен  мидын  әр  бөлімі 
кандай  кызмет  аткардтындығы  ара  дал  болмаса 
да.  нобайланып  айкындалған.
Осы  айтылғандардан  корытып,  кейбіреулер 
мидың бір бөлімі әр түрлі кызметті дербес атка- 
рады  дейді.  Олай  кесіп  айтуға  болмайды.  Аны- 
ғында  мүш енің  пәлендей  кызметімен  мидың 
пәдендей  бөдім і  кызметінщ  байланысы  бар  д е­
ген  дүрыс.
Күлак.  Санлау мүш елеріміздің ең бір нәзігі -
К ер ск у -Б а я н   кітапханасы  “Рухнам а"

Ж үсіпб ек А йм ауы тов
күлак.  Адамның  сырткы  дүниеден  алатын  мағ-j 
лүматтарының 
12/13 - кұлак арқылы  көреді де- 
уге болады. Сондықтан күлактын бітімі, дыбыс- 
тың калай пайда болуы туралы айта кету артык 
болмас.
Дыбыс деген н әрсе  ә\енің толкындары  күла- 
ғымыздың іш індегі тетіктерге согылуынан  пай­
да  болады   д еп   ф и зи к ада  айтылады.  Муны 
түсіндіру үшін мысал  келтірейік.  Домбыраның 
тырсылдаған  шегін  шертіп  калсак,  әйтпесе  ка- 
мертонды  бірдемеге  соғып  калсак,  дыбыс  шы- 
ғарады.  Дыбыс  шығып  түрған  кезде  колымыз- 
ды  шекке, не камертонға акырын тигізсек, шек, 
камертон  кимылдап  түрғанын  көреміз.  Есте 
болсын,  камертон  күлағымыздын  арасындағы 
ешбір серіппелі зат болмаеа ешбір дыбыс та ес- 
тілмес еді.  Дыбыс  болуға себеп -  камертон мен 
күлагымыздын арасындағы серіппелі (козғалма- 
лы) 
ә з е  
камертонный 
аяғы, 
домбыраның  шегі 
дірілдегенде  манайындағы  ауа  да  козғалады: 
біресе сиреп, біресе қоюланып, өте тез алмасып 
түрады,  Ауанын  осындай  бір  сиреп,  бір  койы- 
лып  түрғанын  толқын  деп  атайды.  Ауа толкы- 
ны да су толкыны тәрізді үзынды, кыскалы (ірі, 
майда) болады. Жел тымыктағы беті жыбырсыз 
суға бір тамшы тамып  кетсе, су беті  жыбырлап, 
болар-болмас майда толкын  пайда болады.  Көк 
тенізде дауыл  көтерілсе, таудай-таудай  ірі  тол- 
кындар  кемелерді  кан-көбелек  ойнатады. Осын­
дай толкын ауада да бар.  Әуезді (музыкальный) 
үндердін  (контр-октава)  ен жуан  «до»  (до)  деп 
аталатын  дыбысы  бар.  Осы  дыбысты  шығара- 
тын  ауанын  толкыны  дауылдағы  теніз  толкы-

К е р ек у -Б ая н   ю тапханасы
fiP
I
1
ъ
' ^ - 1  нындай  юр  (узын)  болады.  Ұзындығы  -  35  пут 
•-'р  (  15  кез)  шамаяы.  А д   рояль  деген  аспаптың  ен 
ж іш ш ке  дыбыеының  толқыны  -  3  дүйім   (бір 
пүтта  12  дүйім  бар ).  Ендеше,  ауа  толқындары 
да біріж н-бірі өте үзын жол болады  екен.  Бүл аз. 
Бізге эр дыбыс бір  секундта неше толкын туғы- 
затынын  білу  керек.
Қатырғы  кағазды  (картон)  бір  нәр сем аі  со- 
! 
ғьш калсак,  өзш ш е бір дыбыс береді. Бір кішке- 
не  деңгелектің  имесіне  арасын  бірдей  кылып 
көп тіс  қадайық. Дөңгелекті айналдырғанда әлгі 
тіетер қатырғыға соғылып отыратын болсын. Әр 
тіс  катырғыға  соғылған  сайын,  сырт-сырт  етіп 
дыбыс  шығарады.  Деңгелекті акырын дөңгелет- 
сек,  тістердщ   қатырғыға  соғылған  дауысын  са­
нам  отыруға  болады.  Дөңгелек  қатты  айналса, 
бөлек  дыбыстарды  есіте  алмаймыз.  Сытырлак- 
тың  бәрі  күйылысып,  не  сырьшдаған,  не  ызың- 
даған  бір  гей-гөй  тартады.  Бүдан  байқалатын 
нәрсе:  дыбыстардың  қүйылысуы  күйлі  (музы ­
кальный)  дыбыс  береді  екен.
Не  қүрлы  дөңгелек  тез  айналса,  со  құрлы 
тістердін соғылуы да жиілшбек, со күрлы ә>ешң 
толқыны  да  секунд  басына  көбірек  келіп,  дау- 
ыс  та  шырылдап  жіңішкере  бермек.  Баяу  айна- 
лған  сайын  бұған  қайшы  уақиғаны  көрем із. 
Сонымен  дыбыс  жіңіш ке  бола  берген  сайын, 
толқындар да қысқарып,  майдалана береді екен, 
секунтіне  көбірек  келеді  екен, дыбыс жуандаған 
сайын,  толкын  да  үзарып,  іріленіп,  секунд  сай­
ын саны да азая береді екен.  M iœ , жуан, жіңішке 
(тө м зі,  жоғары)  дыбыстың айырмасы.
Физика ғалымдары айырған:  жоғары-төменд

Ж үсіпб ек Аймауы тов
үндес  екі  дыбыстын  (мәселен,  до'  мен  д о :-нің 
толқындары  бірінщ-бірі  не  екі есе  артык, не  екі 
есе  кем.  Мәселен,  до'  бір  секундта  66  толкын 
берсе, 
до2 бір секундте  132 толкын береді, соңғы 
жінішкерек.
Жіңішке, жуан дыбыстарды калай айырамыз? 
Бұл сұрауға жауап беру  үшін  физика  пәніндегі 
дыбыстастык  дегш   заңмен  танысу  керек.  Мы- 
салға  «арфа»  д ей т ін   көп  шекті  домбы раны  
алайык.  Суретген  көресіз.  Онын  ш ектерінің 
жуандығы  бірдей,  бір  заттан  істеледі,  бір-ак 
ұзынды-кысқалы болады. Ұзын шек тарткандар 
катты тенселеді, жуан дыбыс береді, кыска шек 
зорға теңселіп, жіцішке дыбыс береді. Арфаның 
шектері домбыранын астыңғы  шегінін пернеле- 
ріндей  күйленген  екеа
Ол шектердін дыбыстары  домбыранын  пер- 
нелерін бір-бірлеп жағалай  баскандағыдай, 
«до, 
ре, ми, фа, соль, ля, си (латын әріптерімен до, ре, 
ми, фа, соль, ля, си) болады. Енді біз арфаға колы- 
мызды  тигізбей,  касында  отырып, 
«си»  деген 
ды бы сты   дауы сы м ы збен   ән д е т іп   созайы к. 
Әндетсек арфаның 
«си» дыбысты шегі өзінен-өзі 
дірілдейді,  бізге  косылып  үн  шығарады,  өзге 
шектері козғалмайды, үн де бермейді.  «До» ды- 
бысын  әндетсек,  арфаның  «до»  дыбысты  шегі 
үн  береді.  Қыскасы  қай  дыбысты  әндетсек  те, 
ол дыбыс  өзіндей дыбысты козғайды  екаг  ды- 
быстасады,  үндеседі  екаі.  Бүл  тәжірибе  біздін 
дыбысты калай айыратындығымызды көрсетеді.
Физиология  ғалымы  Гельмгольц дыбыс  ай- 
ырудан  шығарып,  күлағымызда  арфа сыкылды 
аспап  болу  керек  деп  жорыған.  Сондай  аспап-
209

Ш Ғ  
'
К ер ек у -Б ая н   кітапханасы  "Рухнам а"
аламда  оар  оолыгі  шыккан. 
ід?^ 
Ол  мүше  ne  «кемін  білу  ушін  күлақтың  жа- 
ралуымен  танысуымыз  керек.  Е сіту  м үш ем із 
*'  Д  (күралымыз) болған қүлақты үшке бөлуге бола- 
ды:  сырткы  күлақ,  орта қүлақ.  ішкі  күлак.
ЫІ 
Сырткы  күлак  дабылға  ш ей іа  Дабылдың  ар 
>&)  жагы  үзыншақ  тесікке  шейін  орта  қүлақ,  одан 
] 
арғы  шым-шытырық  ішкі  күлак,  не  лаберент 
щ !  (қүлак иірімі), лаберент имек арықпен астасады
-  бір,  екінші  жағынан  күлақ кошкарымен  жалғ- 
аеады.  Мидан  келген  есту  ж үйкесі  екі  тармак 
болып  кеткен.
Лаберентде  қүлақ  кошқары  (улитка)  деген 
бөлім бар.  Осы  күлак қошкарынын,  ішін микро- 
скоппен карасак, «корти» мүшесі деген бір мүше 
жолығады.  Бүл бір имектеу, ашамай тәрізді 
кел­
ген 
қүлак  кошкардың  басынан  аяғына  шейін 
созылған  нә>етек  еті  сымақ  нәрсе.  Бүл  «корти» 
муш есі  бөлек-белек  доғалардан  к\'ралып  әрбір 
д о ға   күлаққа  келетін  ж үйкелермен  қосылып 
түрады.
«Қорти  мүш есі»  деген  суретте  негізгі  желбі- 
реуіктің бөлімі  мш бірнеше шыбыкшалар (доға- 
лар)  көрсетілген.  «Корти доғасы»  деген  суретте 
кос  шыбықша  бөлек  алынып  көрсетілген,  шы- 
быкшаның  екі  бөлімі  бар.
Астыңғы  үзын  суретте  корти  доғасы(  кыры- 
нан көрінген түрде) өзіне  косылатын  шілтерлер- 
меи  кабат  көрсетілген.
Осындай  доғалардың  саны  үш  мыңға  шейін 
барады деп  есептеледі.  Гельмгольц дыбыс  айт 
ратын арфа  тәрізді  мүшеміз  осы корти  бол

Ж үсіпб ек  Айм ауы тов
рек деп  жорыған.  Бірак  сонынан  мәлім  болған: 
корти  кұстарда  болмайды  екен.  Ал  кустар  жак­
сы  ә\езд і  айыратын жандыктар.  Ендеше, дыбы­
сты айыратын корти доғасынан баска мүше болу 
керек  кой.  Я,  болу  керек.  Физиология  ғалымы 
Генз
at кортиден баска дыбыс айыратын тағы бір 
мүше тапкан. Ол муше корти доғасынын астын- 
да  болады,  оны  «мггізгі  желбіреуік»  (основной 
перегонка)  деп  атайды.  Ж елбірелктщ  талдары 
(шек-тері)  бар.  Ш ектердің  жуандығы  бірдей, 
узындығы  әр  турлі,  дәлдеп  айтсак,  улитканың 
(кулак  кошкары)  астыңғы  жағындағы  шектер 
кыска,  үстінгі  жағындағылары  узы а  Осы  жел- 
біреуікті  улитка  д еп   шығарып  алып,  тегіс 
нәрсенін үстіне жазып салсак, кудды арфа тәрізді 
нәрсені  көрер едік.
Гензеннін  сйынша  унді  (тон)  айыратын  осы 
желбіре/ік болу керек. Бул пікірдін дурыстыгы- 
на  бір  дэлел  мынау:  желбіреуіктегі  шектердін 
саны  біздін   барлык  туйсіктен,  токып  алатын 
үндеріміздің (тон) санына тура келеді.  Біз қула- 
ғымызбен  10  мен  20  мың  арасында  ундер  айы- 
рамыз.  Желбіреуіктін  шектер  саны  да  20  мын 
шамалы,  булай  болғанда, ун басына бір  шектен 
келгагі.
Будан  шығарып,  жуан  дыбысты  естігенде, 
улитканын  кай  шегі  жінішке  дыбысты  естіген- 
де,  кай шегі дірілдеп  козатындыіын  білуі  киын 
емес.
Арфанын алдында турып бір үнді (тон) әндет- 
кенде,  арфанын тиісті  шегі кандай жауап берсе, 
естігеи турлі дыбыска желбіре/іктін  шектері де 
сондай  жауап  береді  екен.

Ч ' 
К\  ! >.!ЯІ:  KITrtnXillldt ы  Ï 4 ‘X11.I\1.1
Kill  , и>н'іыс I 
Ы 
.ІІІЫрҮШЫ  МуШС 
UIK  б о . т с а .  
i > с i cp.ii  а й ы р а т ы н   м у ш е   -  кс> s.
I  ) і  .ici  a i   lie  1
К . і р аі п   i.i  \ ш с   к н и к а к   і е с і ю с н   к у н   соу.чссі 
is, осе.   м \ с і н . т с й   ж а р ы к   ү й д і н   к а б ы р і а с ы н а   б а ­
р и и   п р с . п с н   ю р п д і   б о л а д ы   С о т   с о у . к л п н   жо- 
(Ына  ү ш   к ы р . т ы   п р і п м а н ы   ( ш ы и ы )   у с т а с а к .  
к а б ы р і а і а   т ү с к с н   с о > : к   к с м н і р к о с а к   т а р і ч д і .  
і ү р . п   і \ с п   б о л ы п   к е і с . т і   І І р н і м а н ы н   о р и ы н а  
ка .тын   а и н а н ы н   і ай к і. і   к ы р ы н   ү с т а с а и ы  ( д а   ке м-  
ш р к о с а к т ы .   не  к у л а к г а ш а н   к ү и н ш   с ә у д е с і н  
к о р с с і   i  ( ) с ы   i \ с т с р д і   ф і п и к а л а   « с гі ск т р. .  д е й д і  
Ж \ р л   с п с к і р л е   ж е т і   г үрл і  т ү с   б а р   д с п   о н л а й л ы .  
к ь п ы л   к о ш к ы . т - с а р ы .   с а р ы .   ж а с ы .л   коі  і лд ір.   кок.  
к у т м н   ( к у і д і   б а д а м )   Д н ы і ы н . т а .   с л е к т р д е   т үс  
ж с  п д с н   •>  і л с к а и д а   к о п   Д о л   к а ш н а   с к о п и   таі  аи 
ы н , т а \   о.ті  му м к ш   б о   н  ан  ж о к   О й т с е  д с   к е й б і р с -  
v.x-p  1 5 0 ш а м а л ы   гүс  б а р  л с п   с а н а й д ы   (  п с к т р д і  
.ni і ы и  о і ы р і  а н  с с б е б і м і  і.  он.та  к у л л і   г ү с і с р  б а р  
Кі  м ы н н а н   2 0   м ы н г а   ш с и і н п   ү н д с р д і   а й ы р а -  
і ы н   о с ы н ш а м а   м ү ш е . ю р і м п   б а р   б о   іды  Л . і   150 
ш а м а . і ы   т у с т е р д і   а й ы р а т ы н   с о н ш а м а   м у ш е -  
і е р і м п  б а р   м а   1 Ь у т   с у р а у і  а  ж а у а п  б с р м с й   т ү р ы п .  
i y l  г i  с е ч е т ш   с с б е п т і   т е к с е р е й і к
Д ы бм сіы   сстстін  с сб сб ім п   ауанын  толкын- 
,і.ш>  ссбебі  с.н  Жарыкіы  коруімплін іи іч н   сс 
б сб і  ле  а\ан ы н   тоткы ндануы .  ауа  бо .н а н д а . 
■
  >фир>. агты  іачдын толкындануы  Бул эфирлш
* 
кын.іары  L.".  ».• 
іса керек  Фишка t алым- 
.іары  соч.ю.п  іолкындар.п.ін  уш нды гы   кандай 
•ni  і.ііы н.ii.li i.m  іапкан  Олар.іын  ессбіи.-  кара- 
1
 ан.;.:  гүр.il  с о \  іс  бср сп н   толкынлар.іыи  cam  
Mi.iH.i 
;
.ін  кьпыл 
: 'і 
crm   сч>  x-ci 
3 9 5 
ми.т.ш.

Ж усіл бек  А йм ауы тов
толкынмен  пайда  болады,  сары  тустікі  -  521 
миллиард,  жасыл  түстікі  -  599  миллиард,  көк 
түстікі - 624 миллиард, күлгін түстікі  - 729 мил­
лиард  толкын,  бүл  сандар  бір  секундте  сонша 
солмак.  Сүйтіп,  спектрдің  түстері  кызылдан 
күлгінге  карай  жылжыған  сайын  толкьшдары 
кысқара, ж иілак  береді екеа
Жоғарьща койылган сүрауға жауап беру үшін 
көздін  жаралысын  суреттеп  өтейік.
К өздің  іш індегі  артык  назар  салатын  мүше- 
лер:  көз  жүйкелері  мен  сәуле  тары  (сетчатка). 
Here десен із,  козғанда  түрлі  түс  беретін  аспап 
сол  сәуле  торында.  Көз  жүйкесі  көз  алмасына 
кіргш  сон,  күнніа  нүрындай  төңірекке  шашы- 
лады. Осы жүйкенінталдарынан сәуле торынын 
ішкі  канаты  жасалады.  Бүл  талдар  сыртына 
карай  кайталап  бітеді.
Осы  талдардын үштерінде  өзгеше б іт к а   бір 
мүшелер бар. Олардьі таяқша, с е л у  бас деп атай- 
ды.  (Осы  суреттін  ортасындағы  селеудін  тікен- 
дері сияктылары селе/ бастар (голбішке), екі жа- 
ғындағы үзын, жіңішкелері таякшалар). Таякша 
мен  селеу  бастарды  салыстырғанда,  түсті  айы- 
руға өте-мөте  керектілері се л у  бастар болады.
Үйткені  түн де  көретін,  күндіз  көрмейтін 
кұстардың,  жандыктардың  көзінде  осы  селеу 
бастар  жок  деп  саналады.  Сондыктан  сәулені 
айыратын әсіресе  селеу бастар  болу  керек.
Тусті сезген уакытта осы мүшелердін кызметі 
не түрлі  болады деп  сүрасаңыз,  оган былай деп 
жауап беруге болады: сәулг түскен кезде осы таяк­
шалар  мен  селе/  бастарда  жуйкелер  электрлен- 
гендегіден,  бір  химиялы  өзгеріс  пайда болады.

Г е .іь м г о л ь ц т іц   к и с ы н ы .  Н ем іс  ғалымы 
I 'ель.чгольц  түрлі  т үстер ді  айыратын  б із д щ  
к озім ізде  үш  түрлі,  үшеуі  д е   әр   түрлі  мүшелер 
(  мементтер)  болу  керек  дейді.  Оның  шамалау- 
ынша,  жарык  сезетін  орбір  мүшенің  үш  түрлі 
галдары  болып,  ол  талдардың  әрбірін щ   қозуы 
гүрлі  сезім  тугызады-мыс.  Мысалы,  бір  талды 
коздырсак,  кызыл  түстщ   сезім і  тумақ,  екінші 
галды  коздырсак, жасыл түсті сезбекпіз, үшінші 

жүктеу/скачать 4,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: