КітлихлиАсъі Жүсіпбек Аймауытов

Ж үсіп б ек  А имауьггов
Акбаланың сөзінм, айтылған пікірдда туаты 
корытынды - кедей м ш  байдьщ былайғы тағды- 
ры.  Автор  публицистика  құралына  кең  орын 
беріп, сол кезде осы киын проблеманы шешудін 
екі жолы болғанын айтады.  Біріншісі - казакка 
төңкеріс  жасау  керек.  Байдың  жер-суық  мал- 
мүякін,  артық қатыньша дейін  кедейлерге  әпе- 
ру  керек.  Екіншісі  -  кауіп  айтады:  бай  малын 
талапайға салсак, жалпы мемлекет байлығы ке- 
мімей ме, жүт, ашаршылык болмай ма? Одан да 
кедейді  окытайык,  кооператив  ашып  берейік, 
кәсіпке үйретейік. Ал Әбшдермен алысу керек, 
мүмкін үзак алысармыз дейді.
Акбаланын «тап тартысын ашу керек» дегені 
Жорғабек,  Тыпавдарға  ұнамаса,  «Байлардың 
жер-суын, малын тартып әперу керек емес» де- 
гені Балташка үнамайды. Автор болса, өзініц кай 
жақта  екенін  ашып  айтпаса  да,  Эбен  байдьщ 
кылмыстарын әшкерелей отырып, кедей таптьщ 
жоғын жоктайтыньга ашық білдіреді.
Романның  тағы  бір  идеясы  Акбілек  бейнесі 
аркылы таркатылады. Акгвардияшы офицердін 
мазағына  үшыраған  бұл  бай  кызы  неше  бүра- 
лаң жолдан өтіп,  акыры  бакытын  окудан таба- 
ды.  Оку  аркылы  көзі  ашылып,  Балташ  сиякты 
азаматка түрмыска шыгыгі,  мерейі үстем бола- 
ды.  А втордьш  айтайын  деп  отырғаны  өзіне 
дейінгі ж әж  өзімен түстас казак ақын-жазушы- 
ларынын ежелден танбай шерткен сыры - оқып- 
білім алсаң ғана дегшіне жетесің дсуі.
Роман автордын зор талант иесі екенін таны- 
тады.  «Акбілек» романында жазушылык үлкиі 
мәдшиет айкын сезіледі. Заман сырын жеке адам

К е р ек у -Б ая н   кітапханасьі  “ Рухнама"
птағдырлары  аркылы  ашатын  роман  жанрынын 
әдемі  қасиеттері  «Акбілек»  шығармасында то- 
лык. Ж. Аймауытов тым окиға куалап кетпейді. 
Сол үшін ішкі монологтарға, каһарманның ішкі 
сезім  дүниесін  ашуға  онтайлы  жағдай  жасап 
отырады,  ішкі  монологқа барады, әр  каһарма»- 
ның өзін-өзі сипаттайтын, іш таркататын түста- 
ры да  кездеседі.  Ал  мүнын  өзі  характер  ашуға 
бастайтын бірдш-бір жол ғой.  Соны калай тап- 
кан  десенізші.  Ендігі  жерде  казак  романының 
тарихы  баскаша  жазылатынында сөз  жоқ.  Жи- 
ырмасыншы  жылдардың  аяғында-ак  мынадай 
күнарлы  арна  тартылғаны  -  кейінгі  жетістік- 
теріміздің  заңдылығын,  жалпы  әдеби  мүмкін- 
шіліктеріміздің зор екшдігін көрсетеді.
Жүсіпбек  Аймауытов  пейзажды  қаһарман- 
ның ішкі дүниесімен капталдастыра суреттедаң 
нглер әдемі үлгілерін көрсетеді.
«Асуға  шыға  бергенде,  артына  бір  карады. 
Аяк  астында  томардай  томпиып,  костар  түр. 
Анау тау жылғасындағы ағаш, анау көгал,  анау 
сай-сала, анау орқаш-орқаш тас Акбілгктщ адам- 
герш іліпн  аякка  таптаған,  абыройын  төккен 
жер.  Оларға  көзі  түскенде  күйінген,  өкінген, 
жиренген, әйтеуір, өзегін вртеген, бір жаман сезім 
пайда болды. Т врдеп тазатөсенішті былғап кет- 
кен  күшікті  желкесінен үстап,  өз тезегіне өзінің 
түмсығын  тигізсең,  қандай  жеріп,  қыңсылап, 
кейін шегішді. Артына карағанда Акбілек те сол 
күшік тәрізді болды».
Яки  табиғат  канша  тартымды  болғанымен, 
адамның  көзі  оны  көңіл  күйі  арқылы  көреді. 
Сорлы  А кбілектің  бүл  күй-жайын  әбден  тү-

Ж үсіпбек  А ймауы тов
сінесің.  Және  жазушы  әр  түрлі  себеп  тауып.| 
үнемі кейіпкерінщ аяулы халін суреттеп отыру- 
дан  жазбайды.  Жүрегіндегі  удын  кермек  дәмі 
көп  уакыт  кетпейді.  Акбілек  тағы  да  өмірдің 
талай  таукыметін  тартады.  Офицерден  жүкті 
болып  калуы,  Бекболаттың,  одан  соң  Акбала- 
ның одан  жиіркене  бас тартуы -  бәрі  де  онайға 
түспейді.
Ал  Акбілектің  арылуы  түсындағы  табиғат 
сезінуі,  тіпті  өзге.  Балташпен  төркініне  мүлде 
басқа  адам  болып  оралуына  табиғат  та  ортак 
сияқты.
М аркакөлдің  шыныдай  түнык  суы  да,  көл 
ж иегіндегі  иірім-иірім  ауыл  да,  бырылдап, 
кісінеп,  окыранып,  өріске  тартып  бара  жаткан 
жылкы да, жылқышынын Кызыл ала тысты ты- 
мағы да, анау қозы алып жүрген кайкы төс келін- 
шектін жасыл  көйлегі  де,  аттын жалы да,  жең- 
гесінін басындағы  кулді-бадам орамалы да ба- 
тар күннін сарғылтым саңғырап турғанда,  Ак- 
білек туып-өскен  аулына жетті».
Романда казак әйелінің әл^меттік ажары бар 
жаңа түрпатты бейнесі жасалған. Ол ®ді тағдыр- 
дың  тәлкегінш   ада.  Әлдебіреудін  басыбайлы 
күңі де,  ермегі де емес.  Бүрынғысындай казан- 
ошак маңынан айналсоктап шыға алмай жүрген 
жок.  Қоғам  сахнасына  көтерілген.  Және  осы 
өзгерістін бәрі нактылы, кейіпкердін іштей түле- 
у іқ   білім  аясының  тереқдеуін,  рухани  баюын 
көрсету аркылы суреттелген.
Бұдан  туатын  корытынды  сол  -  Аймауытов 
казак әдебиетінде көркем характер жасау кұрал- 
дары  жүйесіне  психологизмді  барынша кең  ш-

ігізген жазушы демекпіз. Бірақ жазушы мүнымен 
шектелмеген.  Шығармадағы оқиға мен психоло­
гизм  арақатысына  елеулі  өзгеріс  енпзген.  Про- 
тотипі Әміре Қашаубаев болған «Әнші» әңгіме- 
сіндегі Әмірқан келбеті калай ашылған? Мүнда 
шиыршык  аткан  окиға  жок.  Жазушы  Әмірқан- 
ның әншілігін тамашалай  келіп, оның адамдык 
қасиетіне  үңіледі.  Яғни  психологиялық  сюжет 
түзеді.
Әмірқан «барды баламайды, жокты санамай- 
ды»,  өзінің  бірдемесін  сүрасаң,  бере  салады, 
кісінің  нәрсесін,  киімін  де  өзі  де  киіп  жүре бе- 
реді  ¥ я т  екен-ау демейді. Ол кісі алдауды, арын 
сатуды  білмейді.  Кім  көрінгенге  сенеді.  Өзін 
әркім  талай  алдап  кетсе  де,  сенуін  қоймайды. 
Ондай  саппасты  таппассың».
К ей іп к ер д ің   осынау  мінезін,  м оральды к 
кейпін,  қожанасырлығын  дәлелдей  түсетін  ар- 
гық-ауыс окиғалар шгізу психологияльгқ сюжет 
үшін кажетсіз. Әмірқанның үй іші ш  болып жат- 
қанымен  ici  жоқ  екенін,  жұрттың оны  «алақүс» 
дейтінін айта келе, кенет әңгімш ің арнасын кілт 
бүрады.
«Осы  Әмірқан  бір  мезет есі  кіріп,  ойлана ма 
екен ? Мүңая ма екен?» - деп сйлаушы ем. Мүңай- 
мақ түгілі,  Әмірқанның жылағанын көрдім».
Бұдан былайкы әңгімеден әнш ініңтаңғажай- 
ып дауыс  иесі  ғана емес  екені  анықталады.  Иіс 
алмас,  ақ  жаркын,  бейғамдык  оның  бет  жағы 
ғана  болып  шығады.  Ол  Ақтамақ  деген  шын 
гашығымен  бір  апта  ғана  өмір  сүргшін  арман 
етеді екен.
К е р ек у -Б ая н   кітапханасы   “Р ухнам а"

Ж үсіп б ек  А йм ауы тов
-  Армансыз  жан  бола  ма?  Қалай  айрылды 
Ақтамактан? - деген  сүракка:
-  Дүниеде  күліп-ойнап  жүрген  жолдастың 
мінезі жаман  екш.ч.  - дегендей екі үшты жауап 
қайтарады.
Ар  ж ағын  ж азуш ы  қазбалап  сүрамайды. 
Әңгіме сонымен бітеді. Оқиғалық сюжет аяқсыз 
қалады.  Актамақтьщ  былайға  тағдыры  оқушы 
үшін белгісіз.  Сол жүмбақтың өзі әңгіменің ро- 
мантикалық  әрін  арттыру  үшін  жетіп  жатыр. 
Әйтпесе  есесіне  психологиялык  сюжет төмам- 
далды ғой. Әмірканның жанын біз үктық. Өсіре- 
се,  оның  мінезіндегі  екі  қасиет  сүйсіндіреді. 
Бірсуі  -  махаббатынан  айнымауы.  Екіншісі  - 
жолдастьщ достықка қсир талабының ерекшелігі. 
Ақтамақ пен Әмірканның ексуі кашып келе жат- 
канда оларды үрьшар ұстап алады. Бірақ әншінің 
әнін естігш соң, қся береді, Әміркан жолдаста- 
рының  сол  үры  қүрлы  болмағанына  налиды 
екен. «Не де болса, ердің қолынан келеді ғой»,
- дейді ол.
Сөйтіп жазушы  кым-киғаш  оқиғаларсыз-ак, 
кейіпкер жан жүйесін тікелей сурет объектісі ете 
отырып,  үлкен  адамгершілік  проблеманы  алға 
тартып отыр. Ия. Адалдыққа да ерлік керек, Ол 
алдымен өзінді жеңуің, - деген корытындыға ке- 
леміз.  Ал  көнілімізде  Әмірқан  әншінің  бейнесі 
биіктей береді.
Қазір көркем характер жасаудағы әрекет пан 
психологиялык  мотивтердің  арақатысы  жаңа 
түрге  енген.  Характер  психологиясын  ашуда 
ішкі  монолог,  ішкі  диалог  кең  колданылуда. 
Әдебиетке сезімге бай интеллекті иесі келді. Ол

К е р е к у -Б а я н  кітапханасьг  "Р ухнам а'
I арғы-бергі  тарихты  да,  б ү п н п   өмірдін  толғақ- 
ты  мінін  көрігінен  өткізеді.  Міне,  осы  жетістік- 
терді дамытуда Аймауытовтың психологиялык 
прозаны  тудырудағы  аса  қүнды  тәжірибесінің 
манызы  еш  кеміген жок.
Жүсекең әңпме  жанрына  публицистикалык 
элементтерді  де  кен  енгізген.  Мәселен,  «Елес» 
әңпмесі  -  көркем  бейне  мен  публицистиканын 
күймасы  П ублиц и сти ка  болған да,  бүл  өзі 
кәдуілгі сын.  «Елесте» жиырмасыншы жылдар- 
дағы казак совет әдебиеті дамуының көкейкесті 
міндеттері  койылған.  Қаһарман  түс  көрген  бо­
лып  отырып,  алдымен  әдеби  процестегі  бірка- 
тар куйкілі жайларды еске салады. Біз күр кызыл 
жалын  сөз  киюге  киім,  ішуге  ас  болмайтынын, 
іс керек екенін бүпнгі революциялык бетбүрыс 
кезеңінде  аз  айтып  жатканымыз  жок  Ол  кезде 
де солай болғаа
«Міне,  сендердщ  төңкерісті  үқпағандығың. 
Кунде айғай, кунде даурык,  желдеткш кара бо- 
ран сөз мезі кылған жок па?» - деген сүрак койы- 
лады  әңпмеде.  Жазушы  өткенді  ойлап  аһ  үру- 
дын да пайдасы шамалы екенін ескертеді. Бірак 
жанашыл болғаннын жөні сол деп, ескінщ бәрін 
мансүктай бермеу  керек.  Ескі  мәдаш ет, әдеби- 
ет байдікі дсу мулде кате. Рухани ризыктың бәрі 
халықтікі.  Аймауытов  орныкты  жауап  катады. 
Шын өмірді, деректі жазу керек дейді. Әрі карай 
ю ілей такырыпка жазу керектігі жайлы мәселе 
көтеріледі.  Бүдан  шығатын  корытындымыз  - 
Жүсекең  Қазакстан  жерінде  болған  от-жалын- 
ды окиғалардың ел өміріж  тигізетін әсерін зерт- 
теуге  ерекше  мән  бергаі  деген  ұйғарынды.  Ре-

Жусіпбек Аймауытов 
;-Q:
--------------------------
волюиия әкелгаі жаксылык жаңалыкты барыщ 
ша  көрсетіп,  бостандық  үшін  алыскан.  жан 
киған ерлердін жаркын бейнгсін жасауға керек. 
Соным®  катар  көленкелі  түстарды  ла  кағажу 
каллыруға  болмайды.  «Қазак  жүтқа,  ашаршы- 
лыкка  үшырады.  Онын  ауыртпалығы.  өлімі. 
шығыны. кайғысы, зардабы кандайлык болды?» 
Яки Аймауытов шындықты бөліп жармай тутас 
жазуды калайлы.
Біздің бүгіндер ежіктеп  айта бастаған  мәсе- 
лелерімізді  Жүсекен кай  уакытта көтерген  ек® 
деп,  «Елестін»  жарияланған  датасын  карасам. 
1924 деген  цифр түр екен.
«Әдебиет сынмш  көркейеді».
Жүсіпбек  Аймауытов  осылай  деген  Сынды 
жоғары  бағалаған.  «Бәйгеге  коеатын  атты  жа- 
ратып,  күйрык-жалын  сүзіп  жіберсе.  көрікті 
болып  жүтынып  шығады.  Әдебиетке  сондай 
күтім, сондай сын  керек».
Жүсекең өзі осындай  алғыр да  алымды сын- 
нын өнегесін көрсеткен. «Магжанның акындығы 
туралы» макала - соның куәсі. Мүнда ол әдеби- 
ет жөніндегі  өзінін пікірін  үштай түседі.  Акын 
замана  толғағын  толғайтынын  баса  айтады. 
Әсіресе,  Мағжан  поэзиясы  көңіл  күйінін казак 
үлтынын жай-күйіне карай өзгеріп отыратынын 
тап  басканы  үнайды.  Бұл  енбектен  талай  идея, 
талай ой таратып әкетуге болады.  Макала Мағ- 
жан творчествосын терен әрі толымды талдаган 
туынды  деп  түсінуіміз  керек.  Ол  жалпылама 
кетпейді,  Мағжан  поэзиясынын  ерекшелігін 
дәуірі меи әдеби ортасынан шығарады. М. Жума- 
баевтың Абайдан сонгы ірі түлга, куатты лирик,

К ер ек у -Б а л н   кітапханасы  “Рухнама"
әзік  суреткер  екенінг  бұлжымас  дәлелмш  көз 
жеткізген.
Не жазсаң да, сөз жазғанға не жетсін. «Аудар- 
ма  туралы»  макаланың  көлгмі  нгбәрі  жүз  жол- 
дай.  Ал оған соншама мағына сыйғызған, түтас 
бір ғылыми теориялық трактат тезистері дерсің. 
Аудармаға кандай шарт, қандай тілек коюымыз 
керек? Сөзге сөз тауып, бүлжытпай аудару бар. 
Бүл  - көбінекей ғылыми дүниелерді  аударғанда 
керек тәсіл   Ал  көркем,  әдебиеттің жөні баска. 
«Орыс; Европа тіліндегі көркем, әдеби сөздерді 
қазақшаға айналдыруға мақсүт жалаң, карапай- 
ым  адамға үгымды  ету  емес,  мәдениетті  жүрт- 
тың үлгісімен, сөз кестесімщ, олардын салыстыру 
бернесімен  таныстырып,  оқушыны  тереңге  ай- 
дап, киялын байыту, сезімін үстарту болу керек. 
Оқушының  ыңгайына  көше  бергш  акын,  сүгі- 
ретші  жақсы  емес,  окушыны  өз  ыңғайына,  өзі 
жеткш  түрғыға сүйрей білген  сүгіретші жаксы. 
Аткосшы б о п удан  көш басш ы  болған
 жақсы».
Осыдан  барып,  дәлме-дәл  аудару,  көркем 
аудару, «еркін аудару», «Бәлшшш щ сарынымен 
аудару»  деген  тәржіманың  не  түрлері  шығады. 
Жүсекенде осы түрлердің бәрі табылады. Өйткші 
ол  да,  Ш әкөрім,  Ахмет  Байтүрсынов,  Мағжан 
Ж үмабаев сияқты үлкен  аудармашы болған.
«Смағүл жолдасқа»  жауабында ол  к ім іи   не 
аударғаны жайлы біраз мағл үмат қалдырған. Ол 
П ушкиннің  «Сараң  сері»  («Скупой  рыцарь»), 
«Tac мейманын» («Каменный гость»), казакша- 
лайды.  Гогольдің  «Бакылауш ы»  («Ревизор») 
комедиясын  аударады.  Виктор Гюгодан  аудар- 
дым  дегені  «Биш аралар»  («О тверж енны е»),

Ж үсіпб ек   Ай-чауытов
A. Дюмадан «Дәмелі» («Тамилла») романдары.{г_ 
Сондай-ак  тәржіма  тізімінде  К.  Берковичтін  YnS* 
алты  әнгімесі  жүр.  «Бұл  күнде  басылып  шык- 
кан әңгіме кітаптарым» дегві бөлімде «Тау елін- 
дегі  окиға»  деген  әнгіме  аударылғаны  сөз  еті- 
леді.  Бүл  -  шынында  роман.  Онын  аудармасы 
К-  Мүхамегжановтын колында көрінеді.  Жазу­
шы  романға  арнайы  кіріспе  жазған.  Оны  «Та- 
ныстыру»  деп  атапты.  Сонда  былай  делінген: 
«...Чуйковтын  бүл  әңгімесі  -  Европа  жазушы- 
ларыны н  кезінде  мактаулы,  күнды  әңгіме. 
Мүндай  әнгімені  окып,  казак  өмірімен  таныс 
болдык дегізерлік әнгіме». «...Ескілікті тастап, 
жана  заманға  аяк  басқан  дәуірде  адамға  жана 
талап,  жана жігер  керек.  Жасымас  кайрат,  жа- 
лынды  жүрек,  кайтпас  ерлік  керек.  Идеянын 
жолында бас  байлауға, жан киюға жас  буынды 
үндеу  керек...  Осы  жағынан  карағанда  бүл 
әнгіме жас буынға өте пайдалы үлгі кітап  бола 
ма деп  ойлаймын...»
Ж үсекеңнін  көркем  шығармаға  психоло- 
гизмді  кенінаі  енгізу жөнінде көп талап кылға- 
нын  жоғарыда  айттык.  Осы  салада  ол  ғылыми 
ізд&пстер  де  жасаған.  Тіпті  айрнайы  ғылыми 
еңбектер  туғызған.  Ол:  «Психология»  және 
«Психология  (жан  жүйесі)  мен  өнер  тандау» 
енбектері.  Ж.  Аймауытовтың  «Тәрбиеге  же- 
текші»  кітабы  бала  окытушылар  үшін  таптыр- 
майтын  методикалык  күрал  ретінде  кезінде 
жүртшылык тарапынан жоғары  баға алған.
Сөйтіп ол өзінін үстаздык тәжірибесін ортаға 
салып  кеткаі

Аймауытов баспаға тапсырған кітаптарынан 
'  «Сұлтанмахмұт Торайғырүлынын түгел сөзде- 
рін» атайды. Қ.Мүхаметқанов: «Аймауытов бол- 
маса,  Торайғыровтың  толык  жинағы  шығуы, 
оның толык өмір тарихын білуіміз нгғайбіл еді» 
деп жазады. Әрі досы, әрі Сүйіндіктен тарайтын 
аталас туысқаны Сүлтанмахмұт кайтыс болған- 
нан  кейін  (1920  жылы)  оның  шығармаларын 
ж инаумш   болады.  1933  жылы  жарык  көрген 
Сүлтанмахмұттын  шығармалар  жинағы  -  сол 
Жүсекен еңбегінің жемісі.
Ж.  Аймауытов қоғамдык-саяси, тарихи әде- 
биеттегі  аударуға да  көп көңіл бөлган.  Сол түс- 
тағы атакты тарихшы академик М. Покровский- 
дің енбектерін «Төңкеріс тарихы», «Орыс тари- 
хы» (III бөлім) деген атпен казак тшінг аударады.
Жүсекең  аудармаларының  әлі  бас  аяғы  то­
лык жиналып болған жок.  Максим Горькийден, 
Мопассаннан, Джэк Лондоннан, Тагордан аудар- 
ған әңгімелерім  бар деген.  Өз  каламынан туған 
ірілі-үсакты прозалык шығармалар, өлендер қан- 
шама.  Осылардың  бәрін  әдебиет  қазынасына 
косу  -  алдағы  күндердін абыройлы  міндеті.
*  *  *
Жүсіпбек Аймауытов аскан таланты мең тау- 
дай талабыньш аркасында әдебиетіміздің бойы- 
на европалық ж әж  дүние жүзілік көркем мәде- 
ниет  үрығын  екті.  Өзі  де  білімді,  парасатты 
каламгерлердің арасына косылды. Әсіресе, оның 
төгілген  тілі,  жан  жүректің не  килы  пернелерін 
баса білетін психологизмі күні бүгінге дейін таң- 
дай  кактырмай  коймайды.
К е р ек у -Б ая н   кітапханасы  кухнам а

Ж усіпб ек   А йм ауы тов
Қазак әдебиетін дүниежүзілік аренаға шығар 
ған кейінгі жылдардың табыстарында тың жанр- 
ларға  жол  салып,  көркем  сөзбен  замана  жана- 
лықтарын  кестелей  білген  Аймауытовтың  ко- 
макты үлесі бар екеніне ешкім күмәнданған емес.
Жүсіпбек  шығармаларындағы  туған  еліне, 
халкына  дегш   махаббат  бүгінгі  үрпак  журегі- 
нен орын табады.
Ол Қазакстанынын баска туыскан халыктар- 
мен  бірге  терезесі  тен  республикаға  айналуын 
арман етгі. Онын кейіпкерлері осы арман жете- 
гінде күресті.
Жүсіпбек Аймауытов туғызған тамаша шы- 
ғармалар - халык мүрасы. Ол мүра рухани казы- 
намыздан берік орын алады.

К е р ек у -Б ая н   кітапханасы  "Р ухн ам а'
Ә Ң Г ІМ Е Л Е Р І
ӘНШІ
I
Жетішатыр - дақсы қала.
Қаптап  жаткан  казақ.  Жазы-кысы  -  қымыз, 
ойын-сауык -  «кататься».  Айт, той,  кұдалык, ат 
жарыс,  күрес.  Маскүжм.  Төбелес.  Үй  кыдырған 
көлең-көлең  ақ ж аулы қ...  Жак  шықса пароход, 
паром,  желкайық,  жасыл  арад  калың  орман... 
Көкке  шыккан,  гуләйт соккан,  масайраған  шат 
көңіл...  Сырнай-кержй...  Қызық думан...  Қайт- 
кэшш 
сергек кала.
Степендиядан жырмалаған азды-көпті тиын- 
ның  қызығын  көргелі  адам  сияктаны п  отыз 
тиынға  берж абай  жалдап,  жексенбі  күні  ар 
жакка тарттык.
Келген  жылымыз.  Қаланың  жай-жапсарына 
қанык емеспіз.
- Ағай, жақсы кымыз  кімде бар?
Бержабай әйелдердщ атын шүбырта бастады.
- Жұмаш кімнщ катыны?
- Қатын  емес, қ ы з...
Бақсақ,  «Әбуқанипа»,  «Имам  агзамшылап», 
кымызшылар қатындардың атымен айтады екш.
Он  минутта арғы  қабаққа шықтық.
Ар жак  -  қазақ даласы.  Өзаі  өрлей салынған 
екі мешітті, бір шіркеулі, ығы-жығы тайпак қала. 
Ағашы, кіршші, төбесі, тоқалы жапырайған тәу- 
кеншік үйшіктер:  «Бізді  казақтан баска кім ме- 
кендесін?» дегендей, бет-аузы қисайып, көздері 
сығырайып,  кемсеңдеп түрған  іспетті.  Байлар- 
дың көк шатырлы салауатты сарайлары жаман-

Ж усіпб ек  А ймауы тов
жұман баспаналарды басып кететіндей коразда 
нып,  басын көкке созады.  Көк шүға тысты,  жа- 
нат  қүндызды  көк  күмыра  бөрік  киген  маубас, 
бордақы байлар ат-түрманы жаркырап, көкмой- 
ын  жегіп,  былкылдак кашабада шалкайып жа- 
тып,  кататься  соғады.  Ескі-күсқы  киім,  етік- 
метігін  қолтыктап,  дорбасын,  бокшасын  кала- 
нын  кедейлері  жаяу-жалпы  сүмеңдеп,  сақалы- 
на сунгі түрып, базарға кетіп барады.  Көлшілік 
тамак тауьш кайта ма? Әйтпесе сандалып, кура- 
май кауып кайта ма? Кім білсін?... Жоқшылык 
кысып,  енсесі  тусіп,  мең-зен  болған  сорлылар 
мундай болғанын қайдан  білсін?...
-  Балалар,  кайда  апарайын?
- Қай  жақынына апар!
- Жақыны Аккатын...  Ш әкет те алые емес...
- Қай кызы барына апар, - дейміз.
Бержабайшы  кос терезелі токал үйдін алды-
на  ойысып  тура калады.
Тымактарын  шекесіне  салған  төрт-бес  жел- 
бегей  с ал  даурығып,  итермелесіп,  тәлтіректеп 
үйден  шығып  келе  жатады.  Бізге  окшия  карай- 
ды да,  «зиянсыз балалар» екенімізді  білгш сон, 
тұмсығын көтеріп  жүріп  кетеді.
Көптаі күткаі жеңешедей, ауыз үйдегі алтын 
сырғалы,  ак  күба,  бидай  өңді  кербез  жеңгей: 
«Балалар, жоғары  шығындар!» - деп  майысып, 
төргі үйге карай сілтейді.
Төсек-орны, дөңгелек устелі, тегоесі,  кесесі 
біріш-бірі сай шак-шак кана бөлмеде екі-үш жігіт 
кымыз ішіп, томашадай аппак кана Шәкет сыр- 
лы касықтай сары ожаумен кымыз сапырып оты­
рады.  Мурты  токпактай  түксиген  сары  жігіт

К ер ек у -Б а я н   кітапханасы  "Р у х н ам а”
Цсырғып  орын  беріп,  отырысымш  кесесін  ұсы- 
нады.  Бұл  каланың  бір  жаксы  жері  -  казақтың 
оқыған  балаларын  сыйлайды.  Балалары  үлкш- 
дерін  сыйлайтын  болғаны  ғой.
«Қымыз әкелейін бе?» - дегендей, Ш әкет көзі 
күлмендеп  бізге  қарайды.
-  Бір шерік қымыз...  - деп аузыңнан шығуы- 
ақ  мүң,  Ш әкет  жалп  етіп,  бір  үлкен  бөтелкэи 
алып келеді. Даярлап қояды-ау деймін. Кемешті 
сары  тегешті  алдына тақап  койып,  төңкере лы- 
кытып,  бүрап-бұрап  ш орылдатып,  кымызын 
лезде күя қояды. Қою сары қымыз көбігі бүркы- 
рап, быжылдап иісі  ке/деңді жарады.
Әупілдекше кекіріп, қымыз кеңірдекке келіп, 
көзі  қызарған конактар шүлеңгер жігітсіп:
- Мә, карындасым, өзщ іш!  - деп кезек-кезек 
Шәкетті сыйлайды.  Шәкет ернінің үшін тигізіп 
бір жүтады да, аяк иесіне кылмындап бір карап, 
қайта күйып  береді.
Ш әкет - он бес - он алтыдағы жас бала. Пәлен 
сүлу да емес.  Бірак. бет пішіні, көз қарасы нгше 
алуан  күбылады.  Кейде  қасын  керіп  сызыла 
қалады;  кейде  назданғандай көзін қысыңқырап 
қылымсиды,  кейде  сш і  сүйем  дегендей  күлык- 
танып  терең  карайды;  кейде  көзін  жалт  еткізіп 
жайдарылана калады. Әйтеуір токсан қүлпырып 
отырған  бір  көз.  Қонақтарын  не  бір-екі  ауыз 
әзілімен,  не  сикырлы  кезімен  сыйлай  біледі. 
Аңғал  адам  ішінен  «мені тәуір  көріп  отыр» деп 
ойлап қалатын.  Ш әкет кімді жақсы көргетін бір 
алла білмесе, кім білсін...  Көзімен алдап, акша- 
сын  каққалы  отырғанын  ақы мақтар  қайдан 
білсін...

Ж усіп б ек  А йм ауы тов
Әркім  барын  базарға  салып,  мал  таппак 
күиелтпек қой. Шәкет те көзін сатып күлгірленіп 
отырғаны - күнелтудің карасы. Тұрмыс, жокшьь 
лык  не  қылғызбайды,  Ш әкетті  бүзған  да  сол 
мүктаждык- Ш әкет бір үйлі жанды көзімен асы- 
рап  отыр.  Ш әкет  ақш аға  кызықса,  әлдекім 
біледі...  Аяйсьщ  Шәкетті.  Қарғайсың  мынау 
отырған  есіріктерді.  Мынау  жүгшсіздер,  анау 
қасын кергш жеңгесі Шөкетгі бүзбай қояр ма?...
Қала жігіттері  қалжыңға топас келеді ғой.
Әзілі  жараса  алмай,  кымыз  үсынуға  зорлап 
отырғанда,  арсалаңдаған  бір  жігіт  кіріп  келді. 
Өз үйіжн жана келе бір кесені алып, «күйшы!» - 
деп, Шәкетке сүйкене отыра кетті.
Қонактар:  «Бәрекелді! Жақсы келдің!» - деп 
аяқтарын үсынды.
- Шәкет, карағым, гармонды әперші!
-Ойбай уақытым жок, бержабай кутіп т ұ р ...
- Барарсың,  азырак ән салып кет...
Жігітгер  жабылып  болмаған  сок,  әнші  сан-
дыкка отырды.  Шәкет сырнайын әперді.  Әнші 
Шәкетке карап мырс етіп:  «Болмас, болмас», - 
деп,  гармонды колына  алды.
Әнші, еркін, ерке екен.  Шәкетке қарап:
- Бетімнен бір сүй, ән салайын, - деді.
- Ойбай-ау!  Сөйтпей..
деп Шәкет назданды.
- Онысы дүрыс. Әйтпесе нашына келмейді, - 
деп отырғандар кеу-кеуледі.
Шәкет сүйе ксймады. Әнші үялып калатынын 
сезді  білем,  еңкейген  кісі  болып,  байкаусызда 
Шәкеттің бетінен сүйіп алды. Шәкет әнтек кыза- 
рып,  басыла калды.
Әнші  көңілі дауалағандай,  ырғаландап мой-

Днын  бүрып  салып,  гармонды  барылдатып  күй-
леді.
Үшатын кустай кымтанып, қомданып калды. 
Отырғандар аузын ашып аңырды. Әнші жіберді. 
Бір-бір  ауыздан  ән  салды.  Аз  да  болса  бірегей
болды.
Сүмірейте,  кылмита  сокгы;  желдете  қүтырта 
соқты.  Лебізі  күлакка  жағып  кетті,  жүректі  тер- 
бетті, тамырды желпіндірді; бойды шымырлатты.
- Ойт,  ш іркін!...  Па, сабазым-ай!
-  Ой,  пәле-ай!
М идайжазык  күла  түзде  ішің  пысып  келе 
жатқанда,  көзіңе  сүлу  орман,  сәулетті  тау  кө- 
рінсе; көріктен, оттан айырылған, кабағынан кар 
жауған кариялардың ортасында,  кенеттш аткан 
таңдай сүлу сәулем қыз керінсе; караңғы түнде 
ел  таб а  алм ай   сан д ал ы п   келе  ж а тк а н д а , 
аяғыңның астынан киуадан от жылт етіп көрін- 
се,  кандай  куанып,  кшеліп  каласың.  Жапа-тар- 
мағай  жым  болып  томсарып,  тон.-торыс  отыр- 
ган жандарға әнш ш щ  әні де сондай эсер берді. 
Көңіл  бір  жадырап  ш айдай  ашылды.  Әттең, 
ауыздын дәмін ала алмай, күмарымыз қана ал­
май калдық.
-  Бүл қай әнші?
- Әнші Әміркан осы, - деді.
- Әмірканды жүрт мактайтын.  Бір естуге м<я 
де ынтык едім..
- Әмірқанның үйі  осында ма?
-  Осында.
- Үйінен  қашан табылар екен?
- Оны  кайтесіңдер?
- Әнш ейін...  Әнін  бір  естуге...
У  
К ер ек у -Б а я н   кітапханасы  " Р ухн ам а”

Ж үсіпбек  Аймауы тов
- Оны үйден ұстай алмайсындар. Ол -  бір са 
ғым.
- Өзі не кәсіп істейді?
- Әмірканда кәсіп бола ма? Ән салғаннан бас­
ка...
-  Акша тапса, жарайды ғой...
- Көп үстіндегі жігіт емес пе? Оған кедейлік 
бар ма?
- Өленді акша сұрап айта ма? Ж оқ...
-  Аштан өлуге  бейіл,  өлең  айтып  ақша  сүра- 
ғанын көргеміз жок.
- Онысы кызык екені...
-  Өзі  де  кызык жігіт.  Онсыз  топтың  ажары 
кірмейді. Әйтеуір жандырып жүреді.
Расында жандырып жіберді.
Әмірканнын жайынан аз әңгімелесіп, кымыз- 
ға канған соң пәтерімізге қайттык.

жүктеу/скачать 4,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: