Кодекс орындалуымен қҰнды елбасы қР ҚОРҒаныс министрлігінің басшылық ҚҰрамымен кездесті

9

zangazet@maiI.ru

№101/1  (2879) 

15 қыркүйек 2016

нің  қоғамдық  институт  ретінде 

танылғанын мына бір қазақ сөзі де 

дәлелдейді: «Бипыл, бипыл, бипыл-

ай, тартшы құрбым бір күйді-ай».

Аристотельдің  заңды  өлеңмен 

сөйлету  туралы  ойына  Абайдың 

өлең  туралы  бағасы  дәлме-дәл 

келеді: 

«Өлең – сөздің патшасы, 

 

                       сөз сарасы, 

Қиыннан қиыстырар ер данасы. 

Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, 

Теп-тегіс жұмыр келсін

                                айналасы». 

Қазақтың  дәстүрлі  қара  өлеңі 

әуенмен  өрілген  соң  Абай  жазып 

отырған  деңгейге  жеткен.  Ән  де, 

сөз де ретімен, жөнімен жұмсалған. 

Шеберлік  пен  білім  қатар  тұрған. 

«Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы, 

Ол – ақынның білімсіз бишарасы». 

Былғанышты бейне. Бөтен. Білімсіз 

бишара.  Бұл  –  Абай  сыны.  Бізге 

алдыртпай жүрген: Абай биігі. Абай 

білімі. Абай билігі. Білім – біліктілік 

кепілі.  Білімнің  қажеттілігін  біздің 

дәуірімізге дейінгі V мың жыл бұрын 

аты  шыққан  Білгемістің  есімінің 

өзі  «білім»  және  «анық»  атты  қос 

ұғымнан тұратындығы осыған тағы 

бір дәлел. 

Шумер  эпосы  кейіпкері  аты ның 

соңғы  буыны  «міс»  көне  ирланд 

тілінде  «ақиқат»,  «шын»  мағы-

насын  береді.  Сазды,  қоңыр,  бай-

салды  әуенді  қара  өлеңнің  көне 

атауы  «молқы»,  түбір  сөз  «мол» 

–  норвеждіктерде  тіл.  Сөз  бен  ән 

біртектес, өзара ұқсас, үйлес болуы 

талап етілгендіктен заң нормалары 

қысқа  да  нұсқа,  сөйлеу  дәстүрі 

негізінде құрыштай құйылып, атқан 

оқтай  шыңдалып,  жүйеге  түсіп, 

кодификациялық  деңгейге  жетіліп-

жетіп континентальдық кодекстердің 

құрамына енген. 

Ақиқаттан  аттамасақ,  IV  мың-

жылдықтан  бастау  алатын  алғы 

Азиядан  басталған  жазу-сызу 

заманынан  бар  адами  ғылымының 

ұғым-атаулары  алғы  адамның 

өмір  сүру  тәжірибесінен,  тәлім-

т ә р б и е с і н е н ,   ә д е т - д ә с т ү р і н і ң 

ауылынан  түлеп  ұшқан  адамзат 

мәдениетінің тұңғышы ауыз әдебие-

т і н е н   с о л   к ү й і н де   а у ы с қ а н ы н 

мойындау  қажет.  Жаңаның  бәрі 

өз  заманының  ыңғайына  қарай 

қажетті өзгеріске түскен қарапайым 

пішіннен  күрделі  жүйелерге  дейін 

жетіліп-жеткен  ескі  сөз.  Тек  сол 

таңдағы  үстем  түскен  көзқарас 

көңіл  күйге  тән  емес  болған  соң 

ол  терминдер  алғы,  көне  делініп, 

ел-жұрттың  бұрынғысын  есептен, 

естен  шығару  мақсатында  сөз 

қолданысына басқа бағыт  беріліп, 

мән-мағынасы  миграцияға  ұшыра-

ған дүние екенін растайтын дәлелге 

ескі қоры  үзілмей келе жатқан тілдік 

тарих өте бай. Бар тіршіліктің шығу 

тегі  ортақ.  Бар  дүние  қарапайым 

тіршілік  пішінінен  пайда  болған 

соң  тіршілік  ету  заңы  бір,  барлық 

саналы,  санасыз  зат  сол  заңның 

жолымен жүрмек. Бар заттың негізі 

ортақ болған соң барлық тілдердегі 

«рет» сөзі бар. Ісің оң болсын десең 

ретін таны, жолын тап. Ретін тану – 

құқықтық  мүмкіншілік,  жөн-жоба.  

«rid, ret» терминдерінің түбірі «ре» 

қазақтың  «жөнере»  сөзінде  жүр. 

Жөнере  –  жөн-жоба,  әдет-ғұрып. 

Жолын табу – заң нормасын таңдау.  

Дат тіліндегі келесі тіркес: «ret og 

skjel»  еңбегіне,  қызмет-қылығына 

сай  құрметтеу  яки  жазалау  деген 

мағынада.  Яғни,  мұның  астарынан 

сауап болды, шапағаты тиді,  игілікті 

іс  дегенді  аңғару  оңай.  Әрі  бұл 

сот,  құқық  және  құрметтеу  мен 

жазалаудың  синоним  сөздеріне 

айналған.

Абайдың билер мұрасына қатыс-

ты  атаған  билік  сөз  жанрлары  – 

«тақпақ, мақал, мәтел» – бұрынғы 

заң нормалары, адамзаттық тарихы 

бар көп елдерге ортақ мемлекеттік-

құқықтық терминдер, оның жүйесін 

жасаушы, жасақтаушы ойшыл, дана 

білімді билер болатын.

Мұхтар  Әуезов:  «Әуел  бастағы 

тағылықтан  өте  келе,  өсіп-өнген 

адам  баласының  ақылы  толыса 

келе,  бүкіл  дүние  жаралуы  туралы 

көлемді, тұтас ой құрала бастады. 

Ең әуелгі туған – тұтас ой. Бұл ой 

әлгі  дәуірдегі  шаруа  жағдайынан 

туды. Қауымда басшылық пен қара 

күштің  еңбегі  егіз  болды.  Басшы 

көпке  нұсқау  беріп,  бұйрықпен 

істеді,  оның  ісі  біліммен,  еппен 

істеледі,  сондықтан,  басшылыққа 

арнаулы білімді кісі керек», – деген 

екен  билік  институтының  пайда 

болуы жайында.

Бұл жалпыәлемдік үрдіс еді. Көне 

ирланд елінде бір әлеуметтік топты 

«aes  dana»  деп  атаған,  тура  мәні: 

«дарын  дарығандар»,  яғни,  құдай 

берген билік, ол топқа абыз (друид 

dru-uid-  es:  оқымысты,  білімдар), 

ақын,  сотты қосыпты.

Ертеде  ресейлік  ақ  патшаның 

тұсында,  XVII-XIX  ғасырларда  якут 

халқының  құқықтық  мәдениетінде 

«медиаторлық  сотқа»  әрқашанда 

көңілі кең, қолы таза бай адамдарды 

сайлапты,  ал,  кедейлерден  бұл 

лауазымға  тек  қана  жасы  үлкен, 

ақылы мен әділдігімен аты шыққан-

дарды ғана сайлаған. Медиаторлық 

сотта барлық жерге қатысты даулар 

қаралса,  төрелік  сотына  тараптар 

ара биді – ақиқатты анықтаушыны 

Сібір  халқы  тофалар-қарақас-

тарда ұлық басшысы мен судьяны 

«суглан»    деп  аталатын  халықтық 

кеңесте  сайлаған.  Ұлық  басы  – 

шү ленгір  3  жылдық  мерзімге  сай-

ланса,  бұл  кеңесте  аға  судья  – 

таршын  да  сайланады.  Көбінесе 

дәулетті,  бай  адамдар  таңдалған, 

кедей-кепшікке билік тимеген. Абай 

айтқандай:  «Елді  пысық  билегені 

несі?  Пысықтың  бәрі  кедей  келе-

тұғыны несі?» Тофаларда «таршын» 

– судья. Баршын. Аршын. «Алпамыс-

тағы»  Гүлбаршын.  Оғызға  билік 

еткен  жеті  қыздың  бірі  –  Баршын 

сұлу.  Урарту  тіліндегі  біздің  жыл 

санауымызға  дейінгі  IX  ғасырлық  

ұғым-сөз  «tarsu  anni»  –  мағынасы 

«адам». Мансы – вогул тілінде «tar»- 

тамыр.  Қарға  тамырлы  қазақпыз. 

Яғни, бағзы заманнан  келе жатқан 

адам баласымыз. «Тамыр» – адам. 

Сол уақыттарда «адам» атты термин 

таза  бірегей  құқықтық  мәнге  ие 

болған сыңайлы. 

Қазақтың «сөз тиді» тіркесінің де 

арғы тарихы сол жақтан. «Tiui» – сөз. 

«tiubi» – мен сөз айттым. Мұндағы  

«bi»  –  мен,  моңғол  тіліндегідей.  

Шумерлік  идеограмма  «Ті»  –  өмір, 

болу. «Шүленгір» термині де қазақта 

өз кезінде өмір сүріпті. Аталы бай, 

тұқымы орда таусылған соң пысық 

анттардың  кезеңі  туды  емес  пе. 

Шүленгір  бай  мырзаның  орнына 

атқамінерлер шықты алапат азамат 

соғысында.

Ертедегі  қытайда  біздің  дәуірі-

БИ — МӘДЕНИЕТ          МЕКТЕБІ, БІЛІМ БЕСІГІ

Құқықтық ғылымға қатысты ауыз 

әдебиетінің айрықша бір ерек шелігін 

Аристотель  атап  өткенін  ғалымдар 

еске салады: «адам заңды ұмыспас 

үшін  әнге  салып  айтқан».  Сөзді 

әнмен  билеткен.  Қазақ  заңының, 

құқықтық ғылым сабақтарының таза 

саф  күйінде  бұзылмай  сақталуы, 

болашаққа жетуі ауыз әдебиетінің, 

ән мен күйдің, бидің еңбегі. Ежелгі 

тарихқа, салт-дәстүрге зерттеу жүр-

гізгенде құқықтық мектептің қалып-

тасу  ретінен  гөрі    ауыз  әдебие ті 

үлгілерінің көп сақталғанын бай қай-

мыз. Заң нормасы – көңіл нотасы, 

нәпсі ноқтасы. Қисынымен қызық-

тырған қызыл тіл қып-қызыл есепке 

құрылған. Өне бойы мате матика мен 

музыка. Айтыс-тартыс. Білім таласы. 

Бас  қосылса  арысқа,  кім  шабады 

намысқа.  Билік  айтысы.  Намыс 

айтысы.  Билер  айтысы.  Тұтас тай 

тұнып тұрған тіршілік таңбасы. 

Мысал  ретінде  айтайық,  үнді, 

қытай халық тарында көктемде көр-

ші лермен  өзара  некелесу  міндеті 

бар  болған.  Осындай  ауылдардың 

жастары  белгілі  бір  алаңқайда 

кездесіп,  отбасылық  одақ  құрар 

алдында  қалыңдық пен жігіттің жар 

таңдау  мерекесінде  ән  салып,  би 

билеп, айтысу дәстүрі болған. Бұл 

мереке «Ай астындағы би» аталған, 

қазақтың  «Айгөлек»  биінің  шығу 

тарихы  да  «Қызғалдақ  мейрамы» 

аталған  некелесу  мерекесімен 

байланыстылығын  жоққа  шығара 

алмайсың.  Негізі,  ілкіде  би  өнері-

құқықтық  терминдердің  үні  де, 

мәні де, сәні де, әні де бір іспеттес, 

ұйқасы  ұқсас,  рет-жөні,  өлшемі 

сәйкес пайда болуы заңды. 

Мысалы, Абай өзіне дейінгі қара 

өлең  айту  дәстүрін  жоғары  баға-

лап: «Бұрынғы жақсылардан өрнек 

қалған, 

Биде тақпақ, мақал бар, байқап 

қара», – деген. 

Қазақта мұра мағынасын білдіре-

тін  «бида»  терминінің  бары ның 

өзі  сөздің  бірдің  ғана  емес,  бүкіл 

халықтың  еңбегі  екенін  растайды. 

Сөз  мұрасы  бір  ғана  әлеуметтік 

топтікі емес. Әлеуметтік топ уақыт 

өте келе, оны тудырған орта жоғал-

ған  соң  сахнадан  түседі.  Ал,  сөз, 

мұра,  мақал,  мәтел,  тақпақ  тарих 

тақтасында қалады. Біздің тілімізді 

байытып, қазақтың тілін әлемдегі ең 

шұрайлы, ең бай тілдердің қатарына 

қосып  тұрған  да  осы  ғасырлар 

бойы  тілді  дамытуға  байланысты 

атқарылған жұмыстың жемісі десек 

артық айтпаймыз. 

Көне  жоғарғы  неміс  тілінде 

«Mahal,  Mahalon»  –  сотта  сөйлеу, 

деу,  уәде  беру  дегенді  білдіреді. 

Қазіргі  неміс  тілінде:  «vermahlen;  

vermehelen,  gimahlen,  gimahalo, 

gimahala».  «Gemahl»  –  заңды 

некелесу  арқылы  қосылу  деген 

мағынада.  Құқықтық  терминнің 

қазақи  пішіні,  қалыбы  барлығын 

дат тіліндегі «құқық», «сот төрелігі», 

«сот»  ұғымдарын  қамтитын  «rеd, 

ret» терминдері дәлелдейді. Қазақта 

өздері  еркін  келісімімен  таңдап 

алатын.  Медиаторлық  сот  өтетін 

алаңқайды олар «ан дойду ычытә», 

яғни,  «әлем  есігі»  дескен.  Алқалы 

жиын өтетін жер жайында Сарамен 

айтысындағы  Біржанның  сөзі  де 

еске  түсіп  тұр:  «Арғынның  көз 

жеткісіз аймағы бар, Дөңгелек жеті 

рудан  ойнағы  бар»,  түпкі,  түбір 

сөз  –  ой.  Арғы  оғыз  халқында 

тайпалардың жалпы кеңесінің атауы 

–  «той»,  бірнеше  күнге  созылған 

соң  әрбір  кеште  жиынға  келген 

жұрттың  көңілін  арнайы  ән-бимен 

аулаған.   

Сондықтан  да,  би  –  музыка 

ырғағына  сай  дене  қимылымен 

бейнеленетін өнер түрі болғанымен 

бірге,  әлеуметтік  қызмет  атқарған 

деп кесіп айтуға болады. 

мізге  дейінгі  XIV–XI  ғасырлық 

Шань-Инь эпохасында ішкі-сыртқы 

қарым-қатынастың бағыт-бағдарын 

анықтаушы, бірігіп саясат жүргізетін 

топты  «байсин»  деп  атаса  керек. 

Бұлар  бұрынғы  «хуанда»,  «яньди» 

және  «и»  деген  үш  тайпа  одағына 

кірген  жүз  рудың  аталарынан 

тараған тұқым – ақсүйек,  төрелер. 

Төре  тақтан  тайса,  кім  көрінген 

төрге озғаны, ел тозғаны. 

«Би»  –  дойбы  кестесінде  төрге 

шыққан  дойбы  тасы.    «Дойбы»  – 

сөзінде  де  ой  тұр.  Атаудың  мәні 

қызметіне сай, әр дыбыстың арнайы 

өз қызметі, реті, жолы бар. Басты да, 

тасты да төрге сүйрер – ой. Төрге 

шыққан ойшыл қаған – би атағына 

ие болып, билік құрмақ. Сондай бір 

аласапыран заманда Білге қаған саяси 

ептілігімен, Күлтегіннің ерлігімен, жеке 

басының  мол  байлығымен  билікке 

қол  жет кізіп  жарлыларды  бай  етті. 

Білге қаған «түгі жоқ кедейлер емес, 

керісінше,  байлар  билік  жүргізеді» 

деп мәлімдеді. 723 жылғы Күлтегін 

ескерткішіндегі  жазу  мәні  осылай 

сөйлейді. 

Білге  қағанның  мақсаты  өз 

пай дасы  емес  болатын,  бар  түркі 

халқын  бай-қуатты  ету  еді.  Бұл    –

Абай  айтқан  «құдайдың  жолы». 

Абай:  «Ғаламнан  жиылсын,  маған 

құйылсын,  отырған  орныма  ағып 

келе  берсін  деген  ол  не  деген 

нысап? Не түрлі болса да, я дүние-

ден,  я  ақылыңнан,  я  малың нан 

ғадаләт,  шапағат  секілді  біреу-

лерге жақсылық тигіз бек мақсатың 

болса,  ол  –  құданың  жолы»,  – 

дейді  бізге.  Басқа  жолға  бұрылу 

– әділеттің жоқтығы. Абай көреген 

сезіп  айтқан:  «Жоқшылық  адамды 

хайуандандырып  жіберетіні  де 

болады»  –  деп.  Жоқшылықтан 

жосыған  жұрт  дәп  бүгін  байлығы 

асқан батысты басып-жаншып тас-

тағаны ойшылдың сөзін рас тай ды.

Білге  қағанның  бағанағы  сөзі 

мен Абай сөзін салыстырсақ,  біздің 

арғы түркі түп аталарымыздың ел-

жұртына  өсіп-өну,  өрістеу  жолын 

ұсынып,  жетпегеніңді  жетілтемін, 

көпке  пайдалы  жақсы  іс  қылсам, 

зарарым  тимесе  деп  халқының 

қамын жеген жетелі, тәрбиелі, ар-

ұяты бар қанағатшыл қаһан-билер  

болғанына қанықтық. 

Қиыр  Шығыстың  көне  халқы 

айндарда туыстық терминдер жүйе-

сінде  «sinrit»  –  ата-баба  ұғымын 

білдіргенімен,  тура  тіке  мағы насы 

– тамыр, түп-тұқиян. Біздің «қарға 

тамырлы  қазақпыз»  дегенмен 

ұғымдас. Жаңағы екі ұғым «bаysin» 

мен  «sinrit»  қазақтың  «Жиделі 

Байсыны» мен қырғыздың «жосын» 

ұғымына ұқсас, үндес. Асан қайғы-

ның да іздегені нақты жер, мекен, 

жұрт емес, ескі дәуірлердегі әлемде 

билік  құрған  ата-анасы,  шыққан 

тегі, ақиқат жолы, рас сөзі. 

Швед  тіліндегі  термин  sinn(e)- 

мән,  маңыз,  ақыл-парасат.  Гот 

тілінде  «sunja»  –  ақиқат.  Адам 

ақылы шектеулі, болмыс – шексіз, 

өлшеусіз.  Ақылды  адам  ақиқатты 

анықтамаққа  талпынбақ.  Демек, 

адам  баласының  іздеген  ататегі, 

Жиделі  Байсыны  да  –  болмыс, 

ақиқат, рас.

«Растың  бір  аты  –  хақ,  хақтың 

бір аты – Алла, бұған қарсы қару-

ласқанша,  мұны  ұғып,  ғадаләт пен 

тәптіштеуге  керек».  Міне,  Абай 

нұсқаған  би  жолы,  қазақтың  ескі 

сөзі  –  ғалами  заңды  ықыласты 

ынталы  жүрекпен  ұғу.  «Құлшылық 

құлу» дегеніңіз – ғалами ғылымды 

жан-жақты,  орнықты  түрде  сезіну. 

Және де осы жолда ғадаләтті болу 

міндет.  Сұрау  салғанда  ұятқа 

қалмас  жауапкершілігі  тағы  бар. 

Алла  жолына  түсу  үшін  бар  ерік-

жігеріңмен  өз нәпсіңді – менмендікті, 

надандықты,  өзімшілдікті  жеңу, 

билеу керек. Жол мәні – жеңіс, билік. 

Адамшылыққа апарар адалдық. 

Сонымен,  «арт  жағы  хабарсыз 

қараңғылықта  қалған»  делінетін 

қазақтың  арғы  құқықтық  негізі 

жалпыадамзаттық құқық  мәдение-

тімен  бір  екендігі,  бәрінің  негізі, 

бастауы  –  би  жолы  екенін  көріп 

отырмыз.

Ғалымдардың  зерттеуіне  қара-

саң, «би» терминінің мән-мағынасы 

алғы  арғы,  ықылым  замандарында 

ағылшын, герман, қытай, көне грек, 

скандинавтар  мәдениетінде «адам», 

«ана», «ауыл» ұғымдарының ғылыми 

символы,  белгісі,  жолы  ретінде 

қалыптасыпты. Оның себебін Абай-

дың келесі сөзінен табамыз: «Құдай 

табарака уатта ғаланың барлығының 

үлкен  дәлелі  –  неше  мың  жылдан 

бері  әркім  әртүрлі  қылып  сөйлесе 

де, бәрі де бір үлкен құдай бар деп 

келгендігі,  уа  һәм  неше  мың  түрлі 

діннің  бәрі  де  ғаделет,  махаббат 

құдайға лайықты дегендігі». 

Сонымен,  Абай  ойына  сай: 

махаббат  пен  ғаделет  –  ғалами 

ғылым,  заң,  тура  би.  Қазақтың 

«тура  би»  ұғымы  адамға  деген 

д о с  т ы қ т а н ,   а т а - а н а ғ а   д е г е н 

махаббат тан, ауылға деген әділдік-

тен  жаралған.  Тура  би  –  тәңір, 

жаратушы,  махаббат  пен  әділдік 

и е с і .   Қ а з а қ   ж е р   б е т і н д е г і   е л 

билеушілері    соған  ұқсап  бақсын 

деп: «Тура биде туған жоқ, туғанды 

биде  иман  жоқ»  деп  заң  енгізген. 

Абай жаңағы ойын әрі қарай дамыта 

келе  былай  депті:  «Біз  жаратушы 

емес, жаратқан көлеңкесіне қарай 

білетұғын пендеміз. Сол махаббат 

пен  ғаделетке  қарай  тартпақпыз, 

сол  Алланың  хикметін  біреуден 

біреу анығырақ сезгенімен артыла-

ды. Инандым, сендім демек инан-

дырамын, сендіремін деген емес».

Міне, бар мәселе осы «анығырақ» 

сезуде  ғой.  Сезім  –  жүрек  ісі, 

ақырын  жүріп  анық  басар.  Ғылым 

мен  қайратқа  билік  қылар,  әмір 

етер  жүрек.  Анықты,  расты  іздеу 

сезімі тәлім-тәрбие, үлгі-өнегемен, 

бір  сөзбен  айтсақ,  мәдениетпен 

өсіп-өнбек.  Әлділікке,  байлыққа 

қол  жеткізер  дүние  –  ғылымға, 

білуге  ынтықтық.  Махаббат  жоқ 

жерде  мәдениет  жоқ.  Әділі  де, 

шыны  да  сол.  Қазақтың  қайратын 

шыңдап, ғылымын шындап, жүрегін 

таза  сақтаған  би  жүйесі  –  білім 

бесігі, мәдениет мектебі дейтініміз 

содан. 

ТАҒЫЛЫМ

Е

ртеде ресейлік ақ патшаның тұсында, XVII-XIX 

ғасыр ларда якут халқының құқықтық мәдениетін-

де «медиаторлық сотқа» әрқашанда көңілі кең, қолы 

таза бай адамдарды сайлапты, ал, кедейлерден бұл 

лауазымға тек қана жасы үлкен, ақылы мен әділдігімен 

аты шыққан дарды ғана сайлаған. Медиаторлық сотта 

барлық жерге қатысты даулар қаралса, төрелік сотына 

тараптар ара биді – ақиқатты анықтаушыны өздері еркін 

келісімімен таңдап алатын. Медиаторлық сот өтетін 

алаңқайды олар «ан дойду ычытә», яғни, «әлем есігі» 

дескен. Алқалы жиын өтетін жер жайында Сарамен 

айтысындағы Біржанның сөзі де еске түсіп тұр: «Арғын-

ның көз жеткісіз аймағы бар, Дөңгелек жеті рудан ойнағы 

бар», түпкі, түбір сөз – ой.

10

№101/1 (2879) 

15 қыркүйек 2016

zangazet@maiI.ru

Киімнен кесел 

жұқпасын!

Жалпы  елімізге  келген  барлық 

киімнің  сапасы  жаппай  тексеруден 

өткізіле  бермейді.  Алыпсатарлар 

қырғыздың жайма базарынан көтере 

алған  дүниесін  шекарадан  ебін 

тауып  өткізіп,  базарымызға  әкеліп, 

ойына  келген  бағасын  қойып  емін-

еркін  саудалай  береді.  Тек  арнайы 

науқан  кезінде  тиісті  орындардың 

шекара асып келген оқушылардың оқу 

формасын  тексеруі  кезінде  талапқа 

сай еместігін анықтап жатады. 

Мәселен,  өткен  оқу  жылында 

еліміздегі  базарлар  мен  дүкендер-

дегі  балалар  киімдерінің  құрамын 

тексерген  мамандар  еріксіз  дабыл 

қақты.  Өйткені, шекара асып келетін 

киімдердің  құрамынан  сәбилерді 

түрлі  дертке  ұшырататын  химиялық 

қоспалар табылған. Талап бойынша, 

сәби  киетін  киімдерге  синтетикалық 

талшықтар мүлдем қосылмауы керек. 

Алайда оқушылар формасынан бөлек, 

бесіктегі  нәрестелердің  киімдерін 

тексерген  Метрология  комитетінің 

мамандары  киім  құрамының  жарты-

сынан көбі синтетика екенін анықтаған. 

Ең сорақысы, бұл киімдердің балалар 

денсаулығына  тигізер  зардабының 

үлкендігі  соншалық,  тіпті  келешекте 

баланың белсіз болып қалу қаупі де 

бар көрінеді.

Қытай  мен  Қырғызстаннан  жет-

кізілетін  балалар  киімдері  ұрпақ 

тамырына балта шауып қана қоймай, 

жеткіншектердің  аяғын  майтабан 

қылып,  буын  ауруларының  пайда 

болуына да әсер ететіні дәлелденген. 

Алайда,  ұрпағымызды  улап,  денсау-

лығына  зиянын  тигізіп  жатқан  бұл 

киімдерге  тосқауыл  қоюға  әзірге 

қауқарсыздық  танытып  отырмыз. 

Денсаулыққа қатер төндірер киімдер 

қара  базарларымызда  самсап  тұр. 

Қытайдан  әкелінетін  киімдердің 

ешқайсысының сертификаты да жоқ. 

Яғни,  кімдердің  шығарып  жатқаны 

белгісіз.  Тек  зертхана  мамандары 

киімдердің  қытайдікі  екенін  анық-

таған.  Әйтсе  де,  үстерінде  жара, 

аяқтарында  бөртпе  пайда  болып, 

тері ауруларына ұшыраған балаларға 

араша  түсер,  яғни,  тұтынушының 

құқығы  мен  мүддесін  қорғайтын 

отан дық  өндірісіміз  болмай  отыр. 

Осылайша, балаларымызды жалаңаш 

қойғымыз келмегендіктен, амал жоқ, 

қайтадан Қытайдың киіміне қол созуға 

мәжбүрміз.

Айта  кетер  жайт,  мамандардың 

балалар киіміне бұлай шоши қарауы 

бірінші  рет  емес.  Бұған  дейін  де 

сарапшылар  Қытай  мен  Қырғыз-

станнан  жеткізілетін  оқушы ларға 

арналған  мектеп  форма ларының 

оқушылардың  денсаулығына  кері 

әсер етіп, білім алуға деген қабілетін 

төмендететіні жайлы сан рет шулаған 

еді. Мектеп формаларына сараптама 

жасаған мектепке дейінгі балалар мен 

білім  беру  ұйымдарын  санитарлық-

гигиеналық  қадағалау  бөлімі  мектеп 

формаларының  сапасы  физикалық-

химиялық  талапқа  сай  келмейтінін 

анықтап,  алдын  ала  дабыл  қаққан 

болатын.  Бірақ,  баласын  білімсіз 

қалдыра  алмайтынын  және  киімсіз 

мектепке  жібере  алмайтынын  ұққан 

ата-аналар  қара  базардағы  бағасы 

«удай»,  сапасы  тұқымыңды  тұздай 

құртар  мектеп  формасын  сатып 

алғаннан басқа амал таппай отыр. 

Өйтпеске  амалдары  қайсы?! 

Сапа сына  бағасы  сай  отандық  киім 

дүкендерде толып тұрмағаннан кейін, 

ата-аналар адал ақшасына қытай мен 

қырғыздың  денсаулыққа  кері  әсер 

етер киімдерін алуға мәжбүр. Негізгі 

талап  бойынша,  оқушының  мектеп 

киімі  60  пайыз  табиғи  мақтадан 

тігілуі тиіс. Ал қара базардағы мектеп 

формаларында көбінесе өнім туралы 

ақпарат тұрмақ, құжаты да жоқ болып 

келеді. 

жүктеу/скачать 7,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: