Конференциясының ЕҢбектері

343 

ҼОЖ 37.022 

 

МӘДЕНИ-ТЫНЫҒУ МЕКЕМЕЛЕРІНІҢ ЖҦМЫСЫН ӘДІСТЕМЕЛІК ҚАМТУДЫҢ 

ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ 

 

Уалиханова А., Жҧмабай Л.Ж.  

М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 

 

Резюме 

В  статье  рассматриваются  проблемы  повышения  эффективности  методического  обеспечения 

работы культурно – досуговых учреждений 

 

Summary 

The  article  is  considered  the  problems  of  raising  the  effecbive  methodological  work  in  cultural  leasure 

institubions 

 

Кҿркем  шығармашылық  пен  мҽдени  –  тынығу  жҧмысының  қазіргі  даму  жағдайында  ең 

алдымен осы саланы ҽдістемелік басқару, сондай – ақ ҽдістемелік орталықтар ҥшін жоғары білікті 

мамандарды дайындау мҽселесіне кҿңіл бҿлу қажет. Ҽдістемелік кабинеттер  мен орталықтардың 

жҧмысы  мҽдени  –  тынығу  мекемелерінің  кҥнделікті  іс  –  ҽрекетінде  қалың  бҧқараның  рухани 

ҿсуіне  ықпал  ететін,  бос  уақыт  саласындағы  қызығушылықтары  мен  сҧраныстарын  мақсатты 

тҥрде  зерттеп,  ескеруге  мҥмкіндік  беретін  кҿркем  шығармашылық  пен  мҽдени  –  тынығу 

жҧмысының  теориясы  мен  практикасының  шығармашылық  жҽне  органикалық  байланысын 

қамтамасыз етуге бағытталған. 

Клубтар,  мҽдениет    ҥйлері    мен      сарайларының      қызметін      жетілдіру,      нарықтық   

экономика   талаптарына   сай       мҽдени   -  тынығу  жҧмысының     тиімділігін    кҿтеру    мҽселелері  

«Мҽдени        мҧра»      стратегиялық  бағдарламасының      ҿзегі  жҽне      республикадағы    ҽдістемелік  

жҥйенің    ҥнемі  басты  назарында. Қазақстан Республикасы   Президентінің   Жолдауын     жҽне 

«НҧрОтан»      ХДП  –ның    ХІІ  съезінің          шешімдерін    басшылыққа  ала    отырып          жергілікті  

жерлерде      мҽдени    -  тынығу    мекемелерінің    жҧмыс    сапасы  мен    тиімділігін      кҿтеру,  жҧмыс   

мазмҧнын    тереңдету,    бҧқара    кҿпшіліктің      идеялық    -    саяси    тҽрбиесін  жолға  қоюға  кешенді  

тҧрғыдан  келу мҽселелері бойынша   нақты  бір  жҧмыстар  жҥргізілуі  тиіс. 

Қазақстан      халықтарының    идеялық    -    саяси,    еңбек,    адамгершілік   жҽне    эстетикалық  

тҽрбиесіне    кешенді    тҧрғыдан    келуді    жҥзеге    асыра    отырып,      республикадағы      мҽдени    - 

тынығу  мекемелерінің  жҧмысын  тҥбегейлі  реформалау  жҽне  жаңартудың  ҥздіксіз   ҥрдісін  

жҥргізіп  отыру   керек. 

ҚР Президенті  жҽне  Ҥкіметі  тарапынан  мҽдениетті   қолдау  жҽне  дамыту ─ бҧл   тек  

қалада  ғана  емес,  ауылдық  жерлерде  де  мҽдени  қҧрылыстың бірден  - бір маңызды,   басым 

сипаттағы      бағыттарының    бірі    болып    табылатын─    тҧрғындарға      мҽдени    қызмет   кҿрсетуді  

ҧйымдастыру  жҽне  іске асырудағы  жаңа  сапалық  кезең.  Мҧндай   мемлекеттік  шаралардың  

бҽрі       кҽсіби  мамандарды      неғҧрлым          ҧтымды      пайдалануға    ықпал   етеді,        саяси    тҽрбие  

жҧмыстарының барынша тиімді   тҥрлерін  қолдануға  жҽне   жҧмыстан  бос  уақытта   халықтың  

тынығуының  адамгершілік   потенциалын  кҿтеруге қосымша  жағдайлар  тудырады.  Мҽдениет  

қызметкерлерін,  мҽдени    -  тынығу    жҽне      ҽдістемелік    жҥйенің    материалдық    жҽне    қаржы  

ресурстарын   қайта  бҿлу   оның  материалдық  - техникалық  базасының нығаюына  ықпал етіп  

қана    қоймайды,  сондай    -    ақ      мҽдени  -  тынығу    жҽне    ҽдістемелік    жҧмыстың  тиімділігін  

арттырады,    ҽрбір  мҽдениет ошағының  іс  -  ҽрекет саласын  кеңейтеді. 

Ҿзіне  тҽн  функциялары,  міндеттері,  жҧмыс  мазмҧны  мен  тҥрлері  бар  кҥрделі  жҥйені 

қҧрайтын  мҽдени  –  тынығу  жҧмысы  мен  қазіргі  кҿркем  шығармашылықты  ҽдістемелік  басқару 

мамандардың,  кҿркем  шығармашылық  ҧжымдары  мен  ҽдістемелік  мекемелер  жетекшілерінің 

кҽсіби  дайындықтарын  қосымша  жетілдіруді  болжайды.  Мҽдени  –  тынығу  жҧмысы  мен  кҿркем 

шығармашылық жҿніндегі жетекші мамандар ҿз міндеттері негізінде кҿркем шығармашылық жҽне 

мҽдени  –  тынығу  жҧмысының  теориясы,  ҽдістемесі  жҽне  практикасын,  сондай  –  ақ  ҽдістемелік 

басқару мен жетекшілік теориясын жақсы білуі, нақты ҽлеуметтік жҽне педагогикалық зерттеулер 

ҽдістерін  меңгеруі  тиіс.  Ҽдістемелік  жҧмыстың  міндеті  кҿркем  шығармашылық  пен  мҽдени  – 

тынығу  жҧмысын  басқарудың  анағҧрлым  тиімді  тҥрлері  мен  ҽдістерін  мақсатты  тҥрде  іздестіру, 

сондай  –  ақ  ҥдемелі  ҽдістемені,  белсенді  жҽне  интерактивті  ҽдістерді  тҽжірибеге  енгізу  болып  

344 

табылады.  Сонымен  бірге  кҿркем  шығармашылық  пен  мҽдени  –  тынығу  жҧмысының  одан  ҽрі 

дамуы кҿп жағдайда аса маңызды ҽлеуметтік қҧбылысты басқаруды жетілдіруге тҽуелді. 

Ҽдістемелік жҧмыс мҽдени - тынығу жҧмысы мен кҿркем шығармашылық, оның тҥрлері, 

ҿнер  жанрлары  мен  мҽдени  –  тынығу  мекемесінің  жҧмыс  бағыттарын  жетілдіру,  аймақтардың, 

еңбек  ҧжымдарының  ҽдеуметтік  -  экономикалық  даму  жоспарының  ерекшеліктерін  есепке  алу, 

кҿркем  шығармашылық  пен  мҽдени  –  тынығу  жҧмысын  ҧйымдастыру  мен  жетілдіруге  кешенді 

тҧрғыдан келуге нҧсқаулар дайындауды  жҥзеге  асырады. 

Мҽдени – тынығу жҧмысын мазмҧндық байыту, тҥрлерін дамыту, тҽжірибелік ҽдістемесін 

жетілдіру  кҿп  жағдайда  мҽдениет  қызметкерлерін  қажетті  ғылыми  негізделген  қҧралдармен, 

нҧсқаулармен ҧйымдастыру – ҽдістемелік қамтуға тҽуелді. Бҧл мҽселені шешу кҿбіне ҽдістемелік 

ҥрдістерді  басқара  білуге,  осы  сала  қызметкерлерінің  теориялық  жҽне  ҽдістемелік  дайындығына 

тҽуелді.  Мҧның  бҽрі  кҿркем  шығармашылық  ҧжымдары  мен  мҽдени  -  тынығу  мекемелерінің 

жҧмысын ҽдістемелік қамту мен қызмет кҿрсетудің маңыздылығын кҿрсетеді. 

Нарықтық      экономика    жағдайында    ҽдістемелік    қызметтердің  ролін  ерекше    атап    ҿту  

керек.      Мҽдениет    жҽне    халық  шығармашылығының    республикалық,    облыстық    ҽдістемелік  

орталықтары  жаңа     қҧрылымдарға    ҽдістемелік   жҽне    практикалық   кҿмек    кҿрсетуде    ҥздіксіз  

жҧмыс    жасауға,      мҽдени    -  тынығу  мекемелері    ҥшін      ҽдістемелік  материалдарды  басып  

шығаруды   кҥшейтуге     шақырады. 

Осыған      орай  кҿркемҿнер    шығармашылығы      ҧжымдарының    жҧмысын      объективті  

бағалау,    кҿркемҿнер  шығармашылығы ҧжымдары   жетекшілері  мен  ҧйымдастырушыларының  

біліктілігін,      ҽсіресе    олардың      идеялық    дайындығы    деңгейін  жоғарылатумен    байланысты  

міндеттер  туындайды. 

Аудандық мҽдениет  ҥйі  алдына  клуб  мекемелеріне   мҽдени   - тынығу   жҧмысы  мен 

халық    шығармашылығын    реформалау    жҽне    жаңартуға    ҧйымдастыру    -    ҽдістемелік    жҽне  

практикалық    кҿмек    кҿрсетуді    жетілдіру    міндеті      қойылған.    Осылайша,  ҽдістемелік    қамту 

арқылы   жеке  тҧлғаның саяси  мҽдениетін  қалыптастыру  мақсатындағы  идеологиялық  жҽне  

саяси -  тҽрбиелік  жҧмыстарының  сапасы  жақсарады. 

Ҽдістемелік   басшылықтың  тиімділігін арттырудың  бір  жолы   біліктілікті  жоғарылату  

жҥйесін  жетілдіру  болып  табылады. Бҧған   ҥнемі   ҿткізіліп  отыратын  клуб  мекемелері   мен    

кҿркемҿнер  ҧжымдары  жетекшілерін  аттестаттау   ҥлкен  кҿмек  береді. 

Ҽдістемелік      басшылықтың    тиімділігін  арттыруда      тҥрлі    кҿрсетілім    іс    -  шараларын  

дайындау,  ҧйымдастыру  жҽне  ҿткізіп  отыру   маңызды. 

Осыған      байланысты  аудандық  жҽне  ауылдық  мҽдениет    ҥйлері  тҿмендегідей    іс    -  

шараларды   ҧйымдастыра   алады: 

а)  отбасылық    ансамбльдер      мен      жекелеген      ҽуесқойлардың  шығармашылығын   

жоспарлы   тҥрде  насихаттау; 

б)    ҽуесқойлар  ҥшін кҽсіби  кеңестер  беру, аудандық жҽне ауылдық мҽдениет  ҥйлерінде       

тҧрақты   кеңес беру кҥндерін   белгілеу; 

в)  бастапқыда      эпизодтық,    кейіннен    тҧрақты      жҧмыс    жасайтын    шығармашылық  

зертханалар,  семинарлар ҧйымдастыру; 

г)  жеке  жҽне  топтық    кҿрмелер,  шығармашылық есептер ҧйымдастыру; 

д) ҽуесқойларға тҧрғылықты жері  бойынша  кҿрмелер,   кесдесулар  ҿткізуге  кҿмек  беру; 

Дегенмен,   кҿптеген  артықшылықтарына қарамастан   сауалнамалар  нҽтижесін    талдау  

аудандық жҽне ауылдық мҽдениет  ҥйлерінің жҧмысында   кейбір  кемшіліктердің    орын алып  

отырғанын   кҿрсетеді. Атап  айтқанда,   онда  ҿткізіліп  отырған  ҽдістемелік  жҧмыс  сапасын    

жақсарту  қажеттілігі.  Ауыл  клубтарына   қазіргі  таңда  беріліп  отырған  кҿмек  мардымсыз.  Ол  

кҿбіне      сценарийлер,        тақырыптық    кештердің      бір    ҥлгідегі    ҽдістемелік    нҧсқаулықтарын  

жіберіп  отырумен   шектеледі,  ал  аймақтық  жҽне  ҧлттық  ерекшеліктер  ескерілмейді  десе  де  

болады.  Кҿрсетілім  іс  -          шаралары  ҿте    сирек    ҿткізіледі    жҽне    кҿбіне  ҿз      деңгейінде  емес. 

Мҽдениет    қызметкерлерінің,    кҿркемҿнер      шығармашылығы    ҧжымдары    жетекшілерінің  

біліктілігін  жоғарылатуға  байланысты  іс  -  шараларды  дайындауда  белсенділік   тҿмен. 

Ҽдістемелік  қызметке  университеттердің    мҽдениет    жҽне    ҿнер      факультеттері  мен  

колледждердің    ғылыми  жҽне    шығармашылық    қызметкерлері      жеткілікті      дҽрежеде  

тартылмайды.    Кҿркемҿнер    ҧжымдарындағы    оқу    -  тҽрбие    жҧмысын      жҥргізуде  Аудандық 

мҽдениет   ҥйінің   ҧйымдастырушылық   ықпалы    ҿз  деңгейінде  бола  бермейді,  Аудандық 

мҽдениет      ҥйіауылдық    клуб    қызметкерлерін      оқытуда      белсенді    ҽдістерді    ҿз    дҽрежесінде  

пайдаланбайды. 

345 

Осыдан   келіп  «Ҿз   ісіне жауапкершіліксіз  қарайтын   қызметкерлер   қайдан  шығады?»  

деген  сҧрақ   туады.    Жҽне олар  неге пайда  болады?  М.Ҽуезов  атындағы  ОҚМУ –де  мҽдени  - 

тынығу  жҧмысының  қазіргі  талаптарына  жауап беретін  теориялық  -  ҽдістемелік  материалдар  

жеткілікті  деуге  болады.  Ҽдістемелік  кабинеттер    мен      ҿзге  де  клубтық    қҧрылымдардың  

ҽлеуметтік   тҿлқҧжаты,  жарғысы, ережесі т.б. ҥлгілері   жҽне   бҥгінгі  кҥнгі  ҿзекті  мҽселелерге  

арналған  нҧсқаулықтар   мен кҿмекші  қҧралдар  да   жетерлік. 

Ауылдық   жерлерде  мҽдени   - тынығу  жҧмысында  бҥгінгі    заман  талаптарына  сай  

келмеушіліктер  байқалады. Себебі,  ауылдық мҽдениет  қызметкерлерінің  кҽсіптік  білім деңгейі    

уақыт  талабына   жауап бермейді   жҽне  клуб  қызметкерлерінің арасында  арнайы  білімі  жоқ,  

ҿз  жҧмысына,  ондағы сапалық   ҿзгерістерге  қызығушылықпен  қарамайтын   қызметкерлер   де   

кезедеседі.  Сондай  -  ақ  кейбір  клубтардың  материалдық -  техникалық  базасы  нашар,  айлық  

жалақы   мҿлшері     тҿмен  жҽне  жҧмыс  кҿлемі  ҿте  ҥлкен. 

Қуанарлық  жағдай,      жҧмыстың        мҧндай        кемшіліктерін      мҽдениет    қызметкерлері   

ҿздері   де  тҥсінеді. Сауалнаманың  «Сіздің  ескертулеріңіз  бен  ҧсыныстарыңыз»   деген  соңғы   

қорытынды   сҧрағына    тҿмендегідей  жауаптар  болды: «Аудандық мҽдениет   ҥйінде   кҿрсетілім  

іс - шараларын  жиі  ҿткізіп  отыру,   сценарийлер  мен  нҧсқаулықтар сапасын  жақсарту,  атап   

айтқанда,   олардың  нақты   болуы,  ҽрі   ҽдістемелік  нҧсқаумен  ғана   шектелмеуі.   Аудандық 

мҽдениет      ҥйі,  Облыстық    мҽдениет    жҽне    халық    шығармашылығы    орталығы    базаларында   

ҿткізілетін  семинар  сабақтары   арқылы  клуб  қызметкерлерінің  біліктіліктерін   жоғарылату,  

озат  тҽжірибені   плакаттар,   жергілікті  газеттер,  радио арқылы  насихаттау,   бҧқаралық  - саяси  

жҽне  мҽдени – тынығу  іс - шараларын  дайындау  мен ҿткізуге  практикалық  кҿмек  беру. Ең   

бастысы,    жоспарлар,   бҽсекелестікке  қабілеттілік  тек  есептерде   ғана  тіркелмей,  кҥнделікті  

тҽжірибеде  сауатты жҽне   сапалы   кҿрініс  тапса». 

Аудандық  мҽдениет      ҥйі  ҿзге    де      ҽдістемелік    қызметтермен,    аудан  мекемелерімен,  

аудандық  білім  бері  бҿлімімен,   кино  жҥйесімен,  жастар  ҧйымымен  жҽне    идеялық  -  тҽрбие  

жҧмысының    тҥрлері    мен    ҽдістерін,    мазмҧнын,  мақсатын    қамтитын  ҿзге    де    арнайы  

институттармен  ҿзара  тығыз  байланыста  жҧмыс атқарады. 

Тҽрбие    мақсатының,  қағидаларының    ортақтығы    Аудандық  мҽдениет      ҥйі    мен   

мҽдениет,  білім  беру  жҽне  спорт мекемелерінің    ҿзара   байланысының  алғышарты   болып  

табылады. 

Ҽдістемелік  қамту  мен  қызмет  кҿрсетудің нақты   тҥрлері   ҽрбір  мекеменің  (Аудандық 

мҽдениет      ҥйі,      кітапхана,  халықтық      мҧражай,    музыкалық    мектеп,  сондай    -    ақ    аудандық  

спорт  комитеті)  ҿзіндік  ерекшеліктеріне байланысты   тҥрліше  болады. 

Ҽдістемелік  қызметті  жетілдіру  жолдары   тҿмендегі   іс  - шараларды  жҥзеге  асырғанда  

нҽтижелі  болмақ: 

-    жоғары    сатыдағы    ҽдістемелік    орталықтар  тарапынан    Аудандық  мҽдениет      ҥйіне   

теориялық    жҽне    практикалық    кҿмек    кҿрсету    мақсатында  ҽдістемелік    нҧсқаулықтарды  

мақсатқа  сай  дайындау  жҽне    баспадан  шығару; 

-      жастар    орталығын,    ойын    -    сауық    мекемелерін      қҧру    арқылы  Аудандық  мҽдениет   

ҥйінің    басқарушы  ҽрі  ҥйлестіруші    буын    ретіндегі    ролі      артады.  Осыған    орай      бірыңғай  

ҽдістемелік  орталық  жҿніндегі  ереже   қажет; 

-    Ауылдық    мҽдениет    ҥйі    мамандарының    біліктіліктерін    жоғарылату    бойынша  

қызметкерлерді оқытуды   ҧйымдастыруды  Аудандық мҽдениет   ҥйінің  тҽжірибесіне енгізу.  Бҧл   

оқулардың    бағдарламасында    қызметкерлердің      зерттеу    -  сараптамалық,    конструктивті    -  

модельдеу,  оқу  - насихат   жҽне   ҧйымдастыру  - шығармашылық   іс -  ҽрекет  бойынша   білік,  

дағдыларын  қалыптастыру  мҽселелері  қамтылады. 

Бҧл міндеттерді жҥзеге  асыру  Аудандық мҽдениет   ҥйі  ҽдістемелік   қызметінің  деңгейін  

кҿтереді  жҽне   ауылдық  мҽдени  - тынығу  мекемелерінің   жҧмысына   ҽдістемелік  басшылық  

жасауды жетілдірудің   маңызды   қозғаушы   кҥшіне  айналады. 

 

Әдебиеттер 

1.

 

Послание Президента РК народу Казахстана (ақпан, 2011г.). 

2.

 

Багов  И.  Т.,  Абишев  М.  А.  Методическая  деятельность  межсоюзных  Домов,  Дворцов 

культуры и ОМДСТ. – Чимкент, ОМДСТ, 1989г. 

3.

 

Багов И.Т. Методическое обеспечение культурно – досуговой работы.- Учебник.- Шымкент, 

ЮКГУ им. М.Ауезова, 2009.-82-83 с. 

 

346 

ҼОЖ 152 26 

 

ЖЕТКІНШЕК ЖАСЫНДАҒЫЛАРДЫҢ АГРЕССИЯСЫНЫҢ КӚРІНІС БЕРУ ТҤРЛЕРІ 

 

Умбетбаев Б.Ш. 

ОҚПУ «Отырар» институты, Шымкент, Қазақстан 

 

Резюме 

В  статье  дано  определение  агрессии  как  качества  личности  и  проанализированы  различные 

подходы к определению видов проявления агрессии. 

 

Sumary 

This  article  about  reasons  of  aggressive  behavior  of  school  children  are  investigated  and  aspects  of 

aggressive behavior. 

 

Салауатты ҿмір салтына тҽрбиелеудің ерекше қажеттілігі ҚР Президент Н.Ҽ. Назарбаевтың 

Қазақстан  халқына  2007  жылғы  Жолдауында  қандай  себептермен  байланысты  екені  келесі 

сҿздермен айтылған: «Біріншіден, осы ҿңірде тҧрақсыздық пен діни экстремизм етек жая бастауы. 

Екіншіден,  географиялық  орналасуы  жағынан    алғанда  Қазақстан  бел  ортасында  тҧрған  ҿңірде 

есірткі  таратудың  тыйылмай  отыруы»  [1].  Мінез-қҧлқында  ауытқушылық  байқалған  балалар 

біртіндеп ҿзгеге қиянат жасау, зорлық кҿрсету сияқты жағдайларға жақын болып, адам бойында 

кері ҽсердің жиылуына, сыйысымсыздық ҽрекеттерге жиі  баруына,  ҿзін  жҽне  ҿзгені  талқандауға 

қҧмарлық туындауына негіз болатыны психологияда дҽлелденген. 

Қазіргі  кездегі  психологияда  қалыптасқан  анықтама  бойынша  агрессия  –  бҧл  адамның 

ҿзінің  іс-ҽрекеті,  сҿзі  арқылы  ҿзгеге  қиянат  келтіру  ниеті.    Агрессияның  кҿрініс  беруі  жас 

кезеңдерінің ерекшеліктерімен де байланысты. Барлық жас кезеңдері ішінде жеткіншек жас кезеңі 

кҿптеген тек ҿзіне тҽн ерекшеліктермен сипатталады. Ҿйткені жеткіншектің ересектік белгілерді 

қабылдауда соларға теңелсем дейтін ҥлгілердің алуан тҥрлі болуына байланысты. Қалыптасатын 

ҿмірлік  қҧндылықтардың  мазмҧны,  жеткіншектің  жеке  басының  қалыптасуының  жалпы  бағыты 

кҿбінесе  белгілі  бір  ҥлгілерге  бағдарлануға  байланысты  болады.  Осы  ҥлгіге  негіз  болатын 

ересектердің сыртқы келбетінің ҿзіне тҽн белгілері мен мінез-қҧлық мҽнерлері, кейбір ҿздеріне тҽн 

ерекшеліктері  болғандықтан  балалармен  салыстырғандағы  артықшылық  жағдайлары  неғҧрлым 

айқын кҿрінетін ересектіктің сыртқы белгілері жеткіншектер ҥшін тартымды болып кҿрінеді. Олар 

–  темекі  тарту,  карта  ойнау,  шарап  ішу,  сҿйлеу  мҽнері,  киім  мен  шаш  қоюдағы  ересектерге  тҽн 

мода сҽндік, опа-далап, ҽсемдік заттар, қылымсу тҽсілдері, дем алу, кҿңіл кҿтеру, ілтипат білдіру 

т.б. тҽсілдерін басшылыққа алады. 

Ҥлкендер ҿміріне ҽуестену қҧштарлық сипатта болып, ондайда бірқатар уақыт (бос уақыт 

қана  емес,  сабақ  даярлауға  кажетті  уақыттың  да)  сол  ҿзіне  ҥнамды  іспен  шҥғылдануға  кетеді. 

Қайсыбір  іске  ынталы  жеткіншек  ҿте  белсенді  болады:  қажетті  кітаптарды,  материалдарды, 

аспаптарды  іздестіріп,  ҽр  тҥрлі  тҽсілдермен  игереді.  Мҥдделердің  ҥйлесуі  негізінде 

жолдастарымен қарым-қатынас орнайды. Балалар ҽр тҥрлі мҽселелерді талқылайды, кітаптармен, 

материалдармен  алмасады,  ҽр  тҥрлі  қиыншылықтарда  ақыл-кеңеспен  жҽне  іспен  жҽрдемдеседі. 

Ықыластанған  білімді  табу  немесе  сҽтсіздіктің  себебін  анықтау  ҥшін  жеткіншек  кітаптар  мен 

анықтамаларды  қарайды.  Мҧның  ҿзі  ынта-ықылас  пен  нҽтижелі  іс-ҽрекеттің  дамуындағы  ҿте 

маңызды  қадам:  жаңа  білімдерді  қажетсіну  дербес,  яғни  ҿздігінен  білім  алу  арқылы 

қанағаттандырылады.  Ал  осы  қажеттілік  қанағаттандырылмаса  бала  мінезінде  ауытқулар  анық 

байқала  бастайды.  Ол  ауытқулардың  аса  кең  тараған  тҥрі  дезадаптациялық  мінез,  акцентуация 

кҿрінісі баланың жеке басының неврозды жҥйкесі мен психикасының бҧзылуынан деп сипаттауға 

болады, оның себебі, мҧғалім мен оқушы қатынасының бҧзылуынан болады. 

А.А.  Реан    «агрессия»  жҽне  «агрессивтілік»  деген  екі  ҧғымның  бір-біріне  ҧқсамайтын 

бҿлек  мағына  деп  қарастырады.  Агрессия  –  бҧл  бҿгде  адамға  болмаса  адамдар  мен  жануарлар 

тобына  тура  бағышталған  қиянат.  Агрессивтілік  –  бҧл  жеке  тҧлғалық  қасиет,  ҽлеуметтік  ортада 

ҿзгелерден қорғануға жҽне оларға шабуыл жасауға дайындық кҿрінісі [2]. Осылай тҥсіндіре келе, 

мҧны  былай  тҧжырымдауға  болады.  Егер агрессия  –  бҧл  ҽрекет болса,  ал агрессивтілік осындай 

ҽрекетке дайындық. 

Адамдағы  агрессия  мҽселесі  қазіргі  біздің  қоғам  ҥшін  ең  маңызды  мҽселелердің  бірі.  

Қоғамдағы  болып  жатқан  террор,  жҽбірлеудің  ҿсуі  сияқты  ҽлеуметтік-қауіпті  қҧбылыстардың  

қатты  бел  алуына  байланысты  агрессия  сҧрағы  зерттеудің  негізгі  объектісі  болып  отыр. 

347 

Агрессия  қҧбылысы  сапалық  жҽне  сандық  сипаттамаларға  ие.  Барлық    қасиеттер  сияқты 

агрессияда жеке тҧлғада ҽртҥрлі кҿрініс табады, біреулерде мҥлдем жоқ болса, басқаларда шексіз 

дамиды.  Агрессивтіліктің  болмауы  енжарлық  пен  конформдылыққа,  ал  оның  шектен  тыс  дамуы 

конфликтіге,  қоршаған  ортамен  ҿзара  тҥсініспеушілікке  алып  келеді.  Ф.Е.Василюк 

агрессивтіліктің  кҿріну  ауыртпашылығын  сипаттайтын  бір  қатар  параметрлерді  анықтаған.  Олар  

агрессияның  пайда  болуының  жиілігі  жҽне  жеңілдігі;  агрессияны  туындыратын  жа5дайды4  

адекваттылық      дҽрежесі;    агрессияның  екпінділігі;    агрессивті    ҽрекеттің    асқыну    дҽрежесі.  

Агрессия  жеңіл  жағдайда  вербальды  формада,  ал  ауыр  жағдайларда  физикалық,  ауто  жҽне  

гетеро  агрессия  тҥрінде  кҿрініс береді [3]. 

Осы  агрессияның  барлық  тҥрлерін  бҥкіл  жастағы  адам  бойынан  табуға  болады,  ал  кей 

жағдайда бҧл ерте жастан-ақ кҿрініс бере бастайды. Агрессиялы мінездің ҽртҥрлі формасы мектеп 

жасына  дейінгі  жастағы  балаларда  да  кездеседі.  Психологияда    вербальды  жҽне  физикалық 

агрессияны бҿліп қарастырады, бҧлардың ҽр қайсысының тікелей жҽне жанама тҥрі бар. 

Адамдағы  агрессия  мҽселесі  қазіргі  біздің  қоғам  ҥшін  ең  маңызды  мҽселелердің  бірі.  

Қоғамдағы  болып  жатқан  террор  жҽбірлеудің  ҿсуі  сияқты  ҽлеуметтік-қауіпті  қҧбылыстардың  

қатты  белең  алуына  байланысты  агрессия  сҧрағы  зерттеудің  негізгі  объектісі  болып  отыр. 

К.Леонгардтың  айтуы  бойынша  акцентуация,  агрессия,  дидоктогенді  невроздар  баланың 

тҧлғалық қалыптасуына теріс ҽсерін тигізіп, оның мотивтік сферасының бҧзылуына алып келеді. 

Білуге тырысушылық мотиві оқу ісінде басты болудан қалады [4]. Қҧндылықтарды бағалау, ҿзін-

ҿзі  бағалауы  ҿзгереді.  Оқушыны  қатты  шаршау,  ҥйге  берген  тапсырмаларды  орындауға  шамасы 

келмеуі  оны  невротикалық  жағдайға  алып  келуі  мҥмкін.  Осындай  ыңғайсыз  жағдайлар  кҿбінесе  

бала мінезінде агрессияның анық байқалуына алып келуі мҥмкін. 

Агрессияны зерттеушілер оны кҿптеген тҥрге бҿледі. К.Леонгард аграссивтіліктің кҿрінісін 

екі  типке  бҿліп  сипаттайды.  Біріншісі  –  қорғану  типі.  Бҧл  типтегі  агрессивтілік  ерекше  қиын 

сипатпен  ерекшеленеді.  Мҧндай  балалар  тҿбелескіш,  жаушыл,  конфликтігі  тҥскіш,  тҧрақсыз, 

мектептегі  тҽртіпті  бҧзуды  ҧйымдастырғыш  болып,  бҧл  балалар  дҿракі  бҧзылысқа  барады. 

Алкогольдікке  салынуы  мҥмкін.  Мҧның  басты  себебі  баланың  туылуы  ата–анасына  қажетсіз 

болған жҽне бала оны анық сезінетін жағдайда жиі орын алады. Екінші типі – оппозициялық тип. 

Бҧған негіз болатын себеп ретінде ата-аналардың ҿз балаларын «соқыр махаббатпен» жақсы кҿруі, 

балалардың  барлық  еркеліктерін  кҿтеруі,  кемшілігіне  мҽн  бермеуі,  оларды  ешқандай  себепсіз 

«аспанға  кҿтеруі»  т.с.с.  Осының  негізінде  олар  ҽлеуметтік  ортаға  тиісінше  бейімделе  алмай6 

нҽтижесінде  оларда    «ішкі  конфликт»  туады.  Бҧл  сонымен  бірге,  тік  мінездік,  жоғары 

ҿкпелегіштік,  айналамен  конфликтілік  қатынаста  болуды  туадырады.  Мҧндай  оқушылар  ҿзін 

ерекше  тҧлға  ретінде  кҿрсеткісі  келіп  тҧрады.  Сондықтан  басқалармен  тең  статусқа 

қанағаттанбастан, олар кері мінез-қҧлық кҿсете бастайды. Сонымен қатар, мҧндай қырсық мінез-

қҧлық  жеткіншектердің  ҿз  ата-аналарынан  тҽуелсіз  ҿмір  сҥргісі  келгенінен,  ҥлкен  адамдар 

олардың  қажеттіліктерімен,  қҧқықтарымен  санасқандығын  талап  етіп,  ҥлкендердің  жастарды 

шектен  тыс  қадалағандығынан  туады.  Осы  себептен  оппозициялы  типтегі  балалар  қалыптасуы 

мҥмкін.  Ал  бҧл  теріс  мінез  жеткіншекті  қз  қатарларымен  жҽне  оқытушылармен  тіл  табысуына 

ҥлкен кедергі жасайды. Соның салдарынан балаларда агрессивті мінез орын алады. 

Агрессия  жеңіл ситуацияда вербальды формада, ал ауыр ситуацияларды физикалық  ауто 

жҽне  гетеро  агрессия  тҥрінде  кҿріс  береді.  Агрессияның  тҥрін  анықтаған  ғалымдар  А.Басс  жҽне 

А.Дарки оны екі топқа жҽне тҿрт тҥрге бҿліп кҿрсеткен [5]. Бірінші топты вербальды агрессия деп 

атап оның ҿзін екі тҥрге бҿлген: 

а)  жанама  вербальды  агрессия  –  қҧрбыларын  айыптап,  қорқытуға  бағышталған.  Бҧл 

ҽртҥрлі  айыптау  сҿз, шағым  тҥрінде,  кҿпшіліктің кҿңілін аудара,  айқайлау,  агрессиялы фантазия 

тҥрлерінде кездеседі; 

ҽ)  тікелей  вербальды  агрессия  –  балағаттау,  қорлаудың  вербальды  формасы.  Балалар 

арасында бҧрыннан келе жатқан тікелей вербальды агрессияның дҽстҥрлі тҥрі – ашуын келтіретін 

келеке сҿздермен бір–бірін мазақтау; 

Екінші топты физикалық агрессия деп атап, ол топтағы ҽрекеттерді келесі екі тҥрге бҿлген: 

а)  жанама  физикалық  агрессия  –  ҿзгеге  физиологиялық  ҽрекет  арқылы  материалды  залал 

келтіруге бағышталған. Бҧл ҿзгенің іс-ҽрекетін затын бҧзуы (басқа баланың қҧрастырып отырған 

конструкторын бҧзу, салып отырған суретін жырту, т.б.); біреудің затын талқандау болмаса бҧзу 

(бала  біреудің  ойнап  отырған  ойыншығын  алып,  еденге  лақтырып,  сындырып,  оның  иесінің  кҿз 

жасы мен ҥрейін бақылау). 

348 

ҽ) тікелей физикалық агрессия – ҿзгеге тікелей физиологиялық ҽрекет арқылы шабуылдап, 

жарақаттауға  бағышталған.  Бҧл  қорқыту  тҥрінде  (бала  қҧрбыларына  жҧдырығын  кҿрсетуі); 

физикалық тікелей шабуылы (балалар тҿбелесі, тістеу, тырнау, шашын жҧлу, суық қҧрал ретінде 

таяқ жҽне басқа қҧралдарды қолдануы). 

Кейінгі  зерттеулерде  Р.Бэрон,  Д.Ричардсон  ҧсынған  классификация  бойынша  агрессия 

тҥрлерін жҥйеге келтіріп сыныптастыру нҽтижесінде оның сегіз тҥрі анықталған [6]. Олар келесі: 

1 Физикалық агрессия - басқа адамға бағытталған физикалық кҥш кҿрсету, заттарына зиян 

келтіру,  заттар  ментабыс  кҿзін  талқандау,  тҿбелесу,  қҧрал-жабдықтар  мен  қару-жарақтарды 

ҿзгелерге зиян келтіру ҥшін пайдалану. 

2  Жанама  агрессия  -  адамға  тікелей  бағытталмаған,  басқа  адамдарға  ҿз  пікірін  айту, 

жамандау,  ҿсек  айту,  сыбыс  тарату  арқылы  кҿрініс  береді  немесе  ешкімге  бағытталмаған  ҿзінің 

кҿңіл-кҥйінің тҿмен болып жҥруіне байланысты кҿрініс беретін агрессия. 

3 Тітіркенушілік - ҿзінің кері сезімдерінің себіне тҥсіне алмағандықтан  ашуланшақтықпен, 

дҿрекілікпен,  ешқандай  сын  кҿтерместен,  айтқан  ескертулердің  барлығын  теріс  қабылдауымен 

агрессиясын кҿрсетуге даярлық. 

4  Негативизм  -  мінез-қҧлықтағы  оппозициялық  кҥйде  болу,  барлық  айтылған  ой-

пікірлермен  келіспеушілік,  кейде  пассивты  қарсылық  байқату,  қалыптасқан  ҽдет-ғҧрып,  салт-

дҽстҥр, заңдылықтар мен ережелерге қарсы кҥреске дейін жеткізетін эмоционалдық кҥй жағдай. 

5  Ҿкпелеу  -  қоршаған  адамдарда  кҿрініс  берген  деген  нақтылы  жҽне  ойдан  шығарылған 

олардың  іс-ҽрекеттеріне,  қарым-қатынастарына  қызғанушылық  пен  қарау,  нҽтижесінде  оларға 

сенбеушілік білдіріп, жеккҿрушіліктің орын алуы. 

6  Кҥдіктенушілік  -  қошаған  адамдардың  оған  кҿзқарасына,  айтқан  сҿздеріне  қатысты 

сенбеушілік білдіру жҽне ҿзіне басқа адамдардың барлығы немесе нақты біреулері зиян келтіруді 

жоспарлайды деген ойға бҿленуі, сақтанғыштығы, адал ойлылар бар екеніне сенбеушілік. 

7 Вербальды  агрессия  -  негативты  сезімдерді неше тҥрлі формадағы балағат сҿздермен, 

себепсіз айқай шығару арқылы жҽне, сонымен бірге, жағымсыз сҿздік жауаптар мазмҧны арқылы 

(қарғау, басқада жаманға жоритындай сҿздер айту) теріс қатынасын кҿрсету. 

8 Кінҽні сезіну – жеке тҧлғаның ҿзінің кҥшіне сенбеушілік білдіруі, ҿзін тҿмен бағалауы, 

ҿзін басқалардан кем, жаман адаммын деп есептеуі жҽне жақсы болуға мҥмкіндігі жоқ екендігіне 

сенімділігі,  сонымен  бірге  ар-ҧятын  тҿмен  беп  бағалап,  ол  жағдайдан  шығуға  мҥмкіндігі  жоқ 

екендігін сезінуі, ата-анасының жҽне басқа ҥлкендердің сенімін ақтамастан қалатын болдым деп 

уайымдау арқылы кҿрініс береді. 

Мектеп  тҽжірибесінде  агрессия  терминімен  жеке  тҧлғаның  субъект-субъекттік  қатынаста 

деструктивтік ҽрекетке жақындығын белгілейді. Деструктивтік ҽрекет дегеніміз адамның алдында 

тҧрған бҿгетке шабуыл жасап, қиындықты жеңуге деген белсенділігі. Сондықтан агрессияның оң 

жҽне теріс кҿріністері бар екенін жақсы тҥсіну қажет. Мысалы, адамның ҿз ҿмірін, немесе басқа 

адамдардың ҿмірін сақтауға, табыс кҿзіне тҿнген қауіпті жоюға бағытталған агрессиясын ақтауға 

болады. Сонымен қатар, ешқандай ақтауға болмайтын агрессия тҥрлері байқалуы мҥмкін. 

Барлық  талданған  еңбектерде  агрессияны  жеткіншек  жас  кезеңіндегі  даму 

ерекшеліктерімен  ҧштасып  келетін  эмоционалдық  тҧрақсыздықтың,  ҥлкендермен  балалар 

арасындағы  қақтығыстар  барысында  жҽне  жеке  тҧлғаның  ҿзін  қорғау  механизмдерінің  қазметі 

салдарынан  оран  алатын  мінез-қҧлықтың  жағымсыз  кҿрінісі  ретінде  кҿрсетеді.  Шамадан  артық 

кҿрініс берген агрессияны тҿмендетуге психологиялық кҿмек кҿрсету жолдары анықталған. Олар 

агрессияның  орын  алу  себептерін  диагностикалап,  нҽтижесі  боынша  психопрофилактика, 

психологиялық кеңес беру, психокоррекция жасау жҽне басқа шараларды пайдалану. 

 

жүктеу/скачать 5,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: