Көшпенділер 2

278 
Әдеби KZ 
 
Алдыңғы  жақта  келе  жатқан  Тәтіқара  жырау  бұрылып  кейін  қарады.  Ай  жаңа 
туып,  жер-дүние  сәл  ақшыл  тартқан.  Жігіттің  қатыңқы  қабағынан  өте  күйінішті 
екенін ұқты. 
 
 
— Ауыл иті ортаға алса, көкжал қасқыр да қашып құтылуға тырысады, — деді 
ол  жігітті  жұбатып.  —  Асықпа,  иттер  андыздап  соңынан  түскенде  ғана,  көкжал 
қасқыр біртіндеп құртады... 
 
Жігіт  жауап  қайырған  жоқ.  Енді  біраз  жүргеннен  кейін  қалың  қол  Іленің  бір 
жалпақ  өңіріне  келіп  аттан  түсті.  Әскер  кешкі  асын  ішіп,  азырақ  көз  шырымын 
алсын  деп  бұйырды  Абылай.  Заматта қостар  тігіліп,  әр  жерде  қазандар    көтеріле 
бастады.  Бірақ  жауынгерлердің  түрінде  рең  жоқ.  Қашқандарына  қорланғандай 
мойындарына су кетіп, иықтары салбырап, әр жерде топ-топ боп жиналып, күбір-
күбір сөйлеседі. Абылайдан рұқсат алып, Тәтіқара мен Көтеш жырау осы жүдеген 
топтардың арасына барып, көңілдерін көтермек болды. 
 
Қазақтың  шырқай  салған  ән  шыққан  жерге  заматта  жиналатын  әдеті.  Бір 
ошақтың  жанында  отырып  Тәтіқара  «алты  қырдың  астынан  естілетін»  күшті 
даусымен бір айқайлап ап, термені желдірте жөнелгенде, әр жерде шоғырланып 
астың  пісуін  күтіп  жүрген  жігіттер,  лезде  сол  маңға  жинала  қалды.  Жырау  осы 
ұрыста көзге түскен жігіттердің ерлігін айтып, жұрттың жабыққан көңілін көтеріп-
ақ тастады. Енді көп арасынан: 
 
— Уә пәле! Жігіт болсаң Малайсарыдай бол! 
 
— Япырай, Қаракесек Қапан қандай мерген еді! 
 
— Уа, Бөгенбай батырға кім жетсін! Алты алаштың айдары ғой! 
 
—  Ойпырмай,  шүршітті  қырамыз  деп  жүріп,  көп  қызықты  көрмей  қалыппыз 
ғой,  Тәте-еке,  әлгі  жуан  Қытай  сыпайының  қалай  қашқанын  қайтадан  айтып 
беріңізші! 
 
Тәтіқара жырау екі көзі оттай жайнап, термеге қайта басты. 
 
 
Жуан қарны іркілдеп, 
Қытай қашып келеді. 

279 
Әдеби KZ 
әзірейілдей зіркілдеп, 
Жабай қуып береді. 
О заман да бұ заман 
Мұндай қызық кім көрген 
Сан бәйгеде жүлде алған 
Шабысы соққан желмен тең, 
Аты шулы Кертөбел, 
Қалды кейін жете алмай, 
Жуан құрсақ, май басқан 
Сыпай кетті құтылып, 
Қашқан кезде, жігіттер, 
Бұл шүршіттен кім асқан! 
 
 
Осының алдында ғана иіндері түсіп, салбырап отырған жұрт мәз-мейрам боп, 
дуылдасып қалды. 
 
— О, ерің-ай! 
 
— Шіркіннің жанының тәттісін қарашы, Кертөбелге де жеткізбей кеткен. 
 
Ошақ басы ду-ду күлкі... 
 
...  Біраздан  кейін  жігіттер  астарына  тоқымын,  бастарына  ерін  жастанып,  тәтті 
ұйқының құшағына енді. Бұдан мың жыл, екі мың жыл, үш мың жыл бұрын да ата-
бабалары  дәл  осылай  ұйықтаған.  Ежелден  келе  жатқан  осы  көне  халықтың  етін 
жеп,  сүйегін  мұрнынан  шығарып  тастамақ  боп,  Қытай  айдаһары  қазақ  даласына 
дәл осылай сан рет кірмек болған. Бірақ әрқашан да басқыншы жаудың күрек тісі 
быт-шыт  боп  сынып,  маңдайлары  тасқа  соғылып,  Жоңғар  қақпасының  тар 
шатқалынан  әзер  өтіп,  талай  рет  кейін  шегінген...  Жыраулар  бүгін  ата-
бабаларының сол ерлігін жас ұрпаққа жыр ғып толғады. Жырау сөздері миларына 
қонған  жігіттердің  түсіне  айдаһарлар  кіріп,  кейбіреулері  шошып  оянып, 
алдаспандарына жабысты... 

280 
Әдеби KZ 
 
Олар  таң  саз  бере,  әлемді  тітірете  күн  күркіреп,  шелектеп  жауған жаңбырдан 
оянды.  Абылай  бар  қолын  тез  атқа  қондырып,  құйып  тұрған  қалың  жауынға 
қарамай, жолға шықты. 
 
Күн  шыға  жаңбыр  басылысымен  қосын  буырқана  ақ  көбік  атып,  долдана 
тасыған  өзенге  кеп  тірелді.  Тасыған  өзеннің  түрі  адам  шошырлық,  жұдырықтай 
тастарды  шыр  көбелек  айналдырып  қақпақылша  қағады.  Алдарында  өткел 
бермес  долы  өзен,  арттарында  Қытайдың  қалың  әскері,  жұрт  дағдарып  қалды. 
Осы  кезде  мың  жауынгерімен  Батыр  Баян  кеп  қосылды.  Қазақ  жігіттері  таң  ата 
Қытай  шебіне  тиіпті.  Бұлардың  аз  екенін  біліп  қалған  Чжао  Хойдың  атты  әскері 
қарсы  шауыпты.  Әйтеуір  жер  жағдайын  жақсы  білетін  қазақ  жігіттері,  жұбын 
жазбай ұрыса шегініп, құтылып кетіпті. Қытай қуғыншылары соңдарына түсіп,  тек 
қалың  жауын  басталған  соң  ғана  кейін  қайтқан  көрінеді,  Сөйтіп  қазақтардың 
қашқаны  Қытайларға  мәлім  боп  қапты.  Бұларды  Қытайдың  көп  әскері  қайтадан 
қууы  мүмкін.  Қауіп  әр  сағат  сайын  күшейе  берді.  Оның  үстіне  тасыған    өзен 
қайтатын емес, арнасынан  асып, бұрынғысынан да бетер құтырына бастады. Жұрт 
бұл  араны  «Күркіреуік»  деп  бекер  атамаған  екен,  ақ  көбік  атқан  толқындары 
гүрілдей  өкіріп,  адамның  қарадай  зәре-құтын  алады.  Қалың  қол  долы  өзен  мен 
жау  әскерінің  арасында  қалып,  қатты  қысылды.  Міне  осы  кезде  Тәтіқара  алға 
қарай суырыла шығып, домбырасын безектете, саңқылдап қоя берді. 
 
 
Қамыстың басы майда, түбі сайда, 
Жәнібек Шақшақ ұлы болат найза. 
Алдыңнан су, артыңнан жау қысқанда, 
Ер жігіттің ерлігі осындайда! 
 
Бөкейді айт Сағыр менен Дулаттағы, 
Дербісәлі, Маңдайды айт Қыпшақтағы, 
Өзге батыр қайтса да бір қайтпайтын. 
Сары менен Баянды айт Уақтағы. 

281 
Әдеби KZ 
Ағашта биікті айтсаң қарағайды айт, 
Жігіттік, ерлікті айтсаң Бөгенбайды айт, 
Найзасының ұшына жау мінгізген 
Еменалы Керейде ер Жабайды айт! — 
 
деп батырлардың аруағын қозғап, өзенге түсіңдер деп ұран тастады. 
 
Қоянды  қамыс,  ерді  намыс  өлтірген.  Аты  аталған  батырлар  тасып  жатқан 
өзенге  түсуге  ыңғайлана  бастады.  Бәрінен  бұрын,  үстіндегі  ауыр  киімін  де 
шешпестен, долы ағысқа бірінші боп Батыр Баян  қойып кетті. Абылай оған қарап 
тұрып:  Батыр  Баянның  кеше  шегінген  әскерге  қалқан  боп  өзі  сұранып  қалуынан, 
бүгін  тасып  жатқан  өзенге  жұрттан  бұрын  түсуінен,  аяулы  батырды  айдап  салып 
жүрген — жалғыз інісі Нояннан айрылып, әлі жазылмаған қасіреті екенін ұқты. 
 
Батыр  Баянмен  ілесе  аты  аталған  батырлар  суға  түсе  бастады.  Оларға  өзге 
жігіттер де қосылды. Сөйтіп қалың қол аман-есен өзеннен өтті. Бұлар бергі бетке 
шығып,  үстеріндегі  киімдерін  кептіріп  жатқан  кезде,  Күркіреуіктің  арғы  бетінде 
Чжао Хойдың атты әскерінің барлаушылары да көрініп қалды. 
 
—  Өзеннің  бергі  бетіне  бірде-бір  шүршіт  шығушы  болмаcын!  —  деп  Абылай 
тағы  да  Батыр  Баянның  мың  жігітін  тастап,  өзі  қалың  қолмен  алға  қарай  жүріп 
кетті. 
 
Бірақ, бұлардың соңынан сол күні де, келесі күні де ешкім қуып келмеді. Арғы 
бетке  жіберілген  барлаушылар:  бұ  жақта  шағын  қолмен  қалқан  қалыпты.  Ал 
Қытайдың  басқа  бар  әскері  өздері  жақында  ғана  басып  алған  жаңа  өлке  — 
Шыңжанға  қайтыпты  деген  хабар  әкелді.  Чжао  Хой  әскері  бері  қарай  өтісіменен 
Шыңжандағы  қазақ,  ұйғыр  қайтадан  бас  көтерген.  Қазақ  қолдарын  қумақ  түгіл, 
«байтал түгіл бас қайғының» кебіне ұшырап, көтерілісті басу үшін, Чжао Хой әскері 
кейін  шегінген.  Атты  әскер  қолбасшысымен  араздасып  қалған  генерал  Фу  Де  де, 
ел  талаудағы  олжадан  құр  қалмаймын  деп  Чжао  Хой  әскерінің  соңынан  кеткен. 
Сөйтіп  қазақ  даласы  бұ  жолы  да  Қытай  басқыншыларының  қаһарынан  аман 
құтылды. 

282 
Әдеби KZ 
 
Бір жетіден бері жауын күтіп тынығып қалған Батыр Баян жасағы енді бір күні 
түнде Күркіреуіктен өтіп, Қытай шебіне қарай беттеді. 
 
Батыр  Баян  ертеңіне-ақ,  қас  қарая  өздерінің  осыдан  он  күн  бұрын  тастап 
кеткен  бекіністерінің  тұсына  кеп  жетті.  Мың  жігітін  төменгі  қойнауындағы  адыр, 
асулардың  арасына  тастап,  өзі  екі  серігімен  биіктеу  бір  төбенің  басына  шығып, 
арғы  жақтағы  ойпатта  жатқан  Қытай  жауынгерлерінің  қостарына  көз  жібереді. 
Ымырт жаңа ғана түскен, әскерлер кешкі асын дайындап жатса керек. Бүкіл алқап 
бойы  быжынаған  от...  Санап  көріп  еді,  мыңға  таяй  беріп  жаңылысып  кетті.  «әр 
ошақтың  жанында  жеті-сегіз  адамнан  болған  күннің  өзінде  де  мынау  ойпатта 
кемінде он мыңнан астам Қытай жауынгерлері бар-ау. Ал біз болсақ — мыңға әзер 
жетеміз»  деді  ол  ішінен.  Сөйтті  де  бір  тәуекелге  бел  буды  «ойламаған  жерден 
тиген  қолдың  бірі  жүзге  татиды,  оған  тыныш  жатқан  елін  шапқан  Қытай 
басқыншыларына  деген  қазақ  жауынгерлерінің  жүрегіндегі  ашу-кегін  қос! 
Тәуекел!» 
 
 
 
 
Батыр Баян сол күні түн ортасы ауа, Қытай әскерлері тегіс ұйқыға кеткен кезде 
жауын шаппақ болды. Бірақ күзетшілер отырған бекініс-шепті оралып өтіп, ұйқыда 
жатқан жауынгерлердің арғы түкпірінен тиюді дұрыс көрді. Сонда ғана бұлардың 
күлін көкке ұшыруға болады. Батыр Баян өз ойын жігіттеріне жеткізді. 
 
—  Сіздің  бұл  әрекетіңізді  Абылай  қостар  ма  екен?  —  деді  әлдекім  Батыр 
Баянның ту сыртынан. 
 
Бірақ Батыр Баян өз шешімін өзгерткен жоқ. Түн көзге түртсе көрінбейтін тым 
қараңғы еді. Төгілетін қанды жасырғысы келгендей түксие түнерген. Қытай шебіне 
жіберілген  барлаушылар  жау  қостарының  бер  жағында  терең  сай  бар  екенін 
айтып келді. 
 
Батыр  Баян  дереу  қозғалуға  әмір  берді,  сайдан  өткенше  үн  шығармауға 
бұйырды.  Іле  жағасының  жиделі,  тораңғыл  тоғайын  жағалай  отырып,  қазақ 

283 
Әдеби KZ 
жігіттері  сайдың  арғы  бетіне  шығып,  қайтадан  сап  құрды.  Алдарында  бір 
шақырымдай жерде жау жатыр... 
 
—  Уа,  аруақ!  Ақжол  ата!  —  деп  Батыр  Баян  тықыршып  тұрған  Тұлпаркөгіне 
бірінші боп қамшы басты. 
 
— Абылай! 
 
— Қарақожа! 
 
— Қабанбай! 
 
Ұрандасқан  мың  жігіт  ұйықтап  жатқан  жау  үстінен  жөңкіліп  келіп  қалды. 
Екпіндері  қауға  түскен  өрттей  жан  шыдатар  емес.  Түнде  шапқан  жау  қандай 
қорқынышты, үстеріне қазақ жігіттері, жетіп келгенде, Қытай сыпайлары не істерін 
білмей, қостарынан шыға, беттері ауған жаққа қашты. Көбі қара басып қарсылық 
көрсетпей,  жан  сауғалап  жүргендерінде  сойылға  жығылды,  найзаға  ілінді.  Бүкіл 
дала Қытай, манжур әскерінің айқай-ұйқайына толды. 
 
Жер  тартып  аламыз  деп  келген  Қытайдың  көп  жауынгерлері  осы  жат  жерде 
қаза  тапты.  Өліп  бара  жатқандарында  ғана,  сорлылардың  көз  алдарында  сонау 
туған өлкелерінің көк орманы, мөлдір аспаны, ақырын толықсып аққан мол сулы 
сұрғылт  өзендері  елестеді...  Көбі  «әттеген-ай,  бекер  келген  екенбіз,  сол  туған 
жерде неге өлмедім» деп өкінді... Бірақ көк найзаның ұшыменен еріп келген ажал 
ешқайсысын мүсіркеген жоқ, тас құшағына ала берді... 
 
Бұл  айқаста  бір  мыңға  таяу  кісі  қаза  тапты.  Қытай  қолбасшылары  әскерін 
тәртіпке  келтіріп,  қарсы  тұрып  үлгіргенше,  қазақ  жігіттері  көзден  ғайып  болды. 
Бұларға  тиген  жын  емес,  адам  екенін  Қытай  сыпайларымен  қатарласа  жатқан 
қазақ жігіттерінің өліктері ғана анықтады... 
 
Көп кешікпей бозарып таң да атты. Жау қостарынан үш шақырымдай бүйірдегі 
қамысты  тоғай  арасына  кіріп  үлгірген  Батыр  Баян  жасағы  шығындарын  есептеп 
еді, қолға түскені, жараланғаны, қаза болғаны бар, үш жүздей жауынгер жоқ боп 
шықты.  Батыр  Баянның  түсі  қашып  кетті.  Енді  Іле  өзенінің  арғы  бетіне  шығып, 
кейін қайтпақшы боп тұрған қолға, кенет ол: 

284 
Әдеби KZ 
 
—  Жау  қолына  серіктерімізді  тастап  кеткеніміз  болмас.  Өлсе  өлігін,  өлмесе 
жаралысын  алып  шығуымыз  керек!  —  деді  ызалы  жүзі  сұп-сұр  боп,  —  Қытай 
қостарын қайтадан шабамыз!.. 
 
Жұрт үндемеді. Тек бір қартаң жауынгер: 
 
— Осы шабуылды бізге қисаң қайтеді, Батыр Баян, — деді, — бір тәулік  бойы 
астымыздағы  аттарымыз  да  тыным  алған  жоқ.  Және  өзіміз  де  әлсірейік 
дегендейміз бе, қалай... 
 
— Сонда шынымен-ақ серіктеріңді жау қолына тастап кетпексіңдер ме? 
 
—  Тірі  қалғанын  құдайға  тапсырайық,  ал  өлгеніне  жәрдем  беру  тек  алла-
тағаланың ғана қолынан келеді... 
 
Тағы бір-екі жауынгер күңкілдеді. 
 
— Құрылған қақпанға өзіміз барып түспекпіз бе? 
 
— Кешірер бізді, шіркін боздақтар... 
 
Көп ішінен қара қасқа жүйрік мінген қара сұр жігіт суырылып алға шыға берді. 
Бұл Тәтіқара жырау ең алғаш шегініп келе жатқандарында «Күйігіңнің кегі қайтар 
күн туар» деп жұбатқан жауынгер еді. 
 
— Жігіттер, өлсек біз өлгендерден артықпыз ба? Серіктерімізді тастап кету жөн 
емес. Баста, Батыр Баян. Мен ердім соңыңнан! 
 
— Анадан ұл боп туған жалғыз сенсің бе, мен де ердім! 
 
— Мен де! 
 
— Тәуекел, тағы бір шабалық! 
 
— Иә, сөйткен жөн... Аты құрғыр... 
 
— Менің атым да осы шабуылға жараса игі еді... 
 
—  Жә,  болды!  —  деді  Батыр  Баян.  —  Аттарың  жарайтындарың  бері  шық. 
Жарамайтындарың осы арада қалыңдар. 
 
Жұрттың бәрі Батыр Баян тұрған жерге қарай шықты. 
 
— Бәсе, менің қырандарым осылай болса керек-ті!.. 
 
— Уа, Батыр Баян, сенің бұл әрекетіңе Абылай сұлтан қалай қарар екен? — деді 
тағы бағанағы дауыс. 

285 
Әдеби KZ 
 
Батыр Баян тағы жауап бермеді. Атын тебініп қап алға түсе берді. 
 
Жасақ Қытай  қостарына  бір  шақырымдай  жер  қалғанша, құрақты,  тобылғылы 
ойпатпен аяңдай жүріп келді де, тізгінді қоя берді. Жер бетін ұран басып кетті. 
 
— Ақжол! 
 
— Абылай! 
 
— Қарақожа! 
 
— Бөрібай! 
 
— Саптыаяқ! 
 
Батыр  Баян  мен  жаңағы  қарасұр,  жауынгер  өзіне  қарсы  ұмтылған  Қытай 
сыпайларын жайпай ұрыса бастаған кезде, аттары болдыруға айналған, ең соңғы 
жауынгерлері  де  жетті.  Бұл  жолы  Қытай  сыпайлары  білте  мылтықтарымен  қазақ 
жігіттерін көздеп атып, орасан қарсылық көрсетті. 
 
Дүние  жүзі  әлем-тапырық  ұрысқа  айналды.  Қытайлар  да  қапы  қалмады, 
қазақтар  да  аянған  жоқ.  Кескілескен  ет,  жосылып  аққан  қан,  ата  жауына  қарсы 
өшіге  ұмтылған  ерлер,  алдыңғы  екі  аяқтарын  көкке  көтере,  найзаға  кеудесін 
тосқан кер төбел, мақпал қара, құлагерлер... 
 
Ұрыс  күн  көтерілгенше  созылды.  Екі  көзі  оттай  жанған  Батыр  Баян  жан-
жақтарын  тұтаса  қоршаған  Қытай  қылыштарынан  қазақ  жігіттерінің  екшеліп 
қалғанын аңғарды. Көптің аты көп, күш тең түспеген еді. Бірақ қызыл қанға батып 
жер құшып жатқан Қытай жауынгерлері де аз емес. «Аяулы қырандарым, өлсе де 
жастығын  ала  өлейін  деген  екен!  —  деді  ол  ішінен.  —  Бұл  айқас  жауымыздың 
есінде  мәңгі  қалар.  Қанша  өлігі  жатыр.  Жоқ,  біз  текке  айқаспаған  екенбіз.  Біздің 
жерімізге шүршіттер енді аяғын байқап-байқап басар!» 
 
Сол-ақ  екен,  өн  бойын  бір  алып  күш  билеп,  өзіне  қарама-қарсы  келіп  қалған, 
есік пен төрдей қара ат мінген Қытайдың бір жалпақ бет сыпайын қайқы бел қара 
алдаспанмен  қақ  бөліп  түсті.  Дәл  осы  сәтте  қолтығының  астынан  ұп-ұзын  сүйір 
ұшты  көк  найза  келіп  қадалды.  Көк  найзаны  Қытай  сыпайы  тағы  бір  ырғағанда 
өкпе тұсынан өткендей болды. Батыр Баян ат үстінен сырғып жерге құлай берді... 

286 
Әдеби KZ 
 
Батыр  Баянның  құлап  бара  жатқанын  көрген  қара  сұр  жігіт  қолындағы 
алдаспанын  жарқ  еткізіп  көкке  көтерді  де,  құлаштай  сермеп,  аяулы  ерге  найза 
салған  жауының  басын  допша  қағып  түсірді.  Сөйтті  де  ат  жалын  құшып, 
арпалысып жатқан  Батыр  Баянды  жерге  түсірмей  көтеріп  алып,  жау  қоршауынан 
өтпек боп атын тебініп қалды. 
 
Бұлардың  соңынан  қазақтың  сиреп  қалған  жауынгерлері  найза,  қылыштарын 
кезей  ұстап  алға  ұмтылды.  Мұндай  әрекетті  күтпеген  Қытай  сыпайлары  өздеріне 
қадалғалы  келе  жатқан  ажалдың  суық  ұштарынан  сескеніп,  жолды  аша  берді. 
Батыр  Баянның  денесін  алдына  өңгерген  қара  сұр  жігіт  жау  ортасын  жарып  өте 
шықты. Бұны көрген өзге қазақ  жігіттері де, алдаспандарын жарқылдата сермеп, 
жау шебін үзіп, қоршаудан өтіп үлгерді. 
 
...Үлкен  Орда  ханы  Әбілмәмбет  пен  Орта  жүздің  сұлтаны  Абылай  қатарласа 
отыр.  Әбілмәмбет  сәл  жоғарылау,  Абылай  сәл  төмендеу.  Жоңғар  мен  Қытайға 
қарсы айқастарда сан жеңіске жетіп, Абылай бүкіл қазақ еліне әйгілі болғанменен, 
хан  отырған  жерде  ол  тек  сұлтан  ғана.  Ал  жалпы  халық  ұғымында    Әбілмәмбет 
қанша  хан  болғанмен  Абылайдан  абыройы,  даңқы  төмен.  Абылай  халықты 
басқарады. Әбілмәмбет — Орданы. 
 
әрине,  Әбілмәмбет  ханның  сонау  Хантағыдан  жеті  күн  жүріп,  Көкше  теңіздегі 
сұлтан ордасына текке келмегенін Абылай жақсы біледі. Ел ардақтағанды хан да 
мақтаған. Абылайдың шүршітпен соғысып, әскерін қырып алмай, аман қайтқанын 
қошаметтеп,  ұлы  тойға  Әбілмәмбеттің  өзі  келген.  Хан  басымен  немере  інісіне 
алғысын айтып, батасын бермек. 
 
Иә,  бұл  соғыс  Абылайдың  қастары  ойлағандай  боп  бітпеді.  Енді  міне,  алдағы 
уақытта  қазақ  елі  шүршітпен  соғыса  ма,  әлде  бейбітшілік  бітімге  келе  ме,  тек 
Абылай ғана шешетін жағдай туды. Егер шүршітке қарсы тұрып соғыса бергенінде, 
бар  әскерінен  айрылатын  еді.  Әскерсіз  елге  кім  қорған  бола  алады.  Ал  бар 
жасақтарымен  Шыңжандағы  ұйғыр  мен  қазақтарға  барып  болысып,  Қытай 
әскерлерімен қайтадан айқасуға дәл қазір Абылайдың мүмкіндігі жоқ. Жат жерде 
жүріп  жауды  жеңу  қиын.  Онда  бәрі  де  қазір  ауыл  шетіндегі  қаралы  үйде  жатқан 

287 
Әдеби KZ 
Батыр  Баянның  кебін  киер  еді.  Жоқ,  Абылай  дер  кезінде  шегінді.  Ертең  «Үлкен 
Ордаға»  хан  бола  қалса,  өзіне  керек  қалың  қолын  апаттан  аман  сақтап  қалды. 
«Үлкен Орда» ханы? Абылай тұнжырап кетті. 
 
«Үлкен  Орда»  төңірегіндегі  сұлтан,  батыр,  билердің  ой-мақсаттары  Абылайға 
алақанында  тұрғандай  аян  еді.  Өздері  хан  болудан  үміттенбесе  де,  Әбілмәмбет 
өлген күнде хан көтерсек деген адамдары әлдеқашан белгіленген. 
 
Бақ  күндес  жақындары  қазір  Абылайдың  әр  қадамын  аңдуда,  тілейтіндері  — 
сүрінуі.  Россия  қол  астына  кіруді  жақтағанында  Абылайға  олар  қандай  айып 
тақпады! Кейбіреулер бұған қара халықты қарсы қоймақ та болды. Әне, анау бір 
тәспі тартып отырған қария «екі көрші» туралы мысал да айтқан. 
 
«Момын  шаруаға  ала  аяқ  көршісі  келіп,  татулық  достық  үшін  өгіз  терісіндей 
жер бер деп сұрапты. «Ала ғой» депті момын шаруа. Сонда әлгі қу, өгіз терісінен 
таспа  тіліп,  момын  көршісінің  бар  жерін  қоршап  алып,  «осындай  жер  маған 
ауысады»  деп,  момынның  бар  жерін  өзіне  қалдырыпты.  Сенің  орыс 
жандаралдарың да әлгі қуға ұқсайды, — деген осы қария. — Ең алдымен бекініс 
салуға болмашы жер сұрайды. Соңынан оған егін, бақша салатын жерді өзі қосып 
алады.  Артынан  мұжық-төлеңгіттерін  әкеп  орналастырып,  қазақты  өз  қонысынан 
қуады...». 
 
Ал қазір  қазақ  елін шүршіт  кеп  жан  алқымнан  алғанда,  енді  бірде-біреуі  «сен 
бізді  кәпірге  саттың,  ханды  да  соған  көндірдің»  демейді.  Шүршіт  айдаһары 
жоңғардың  тарғыл  ырбызы  емес,  анағұрлым  күшті.  Онымен  артында  орыс 
бекіністері тұрғанда ғана жөндеп сөйлесе аласың... 
 
Жоқ, Абылайдың қазір арқа сүйері төре тұқымы емес. Абылай жағындағылар, 
әне, анау халықтан шыққан атақты батырлар. Өз аттарын ел-жұртына найзасымен 
әйгілі еткен ата-бабасы белгісіз жаман тымақ, жыртық тон бұқара жұрт. Тілін таба 
білсең бұлар жетім лақтай соңыңнан ере береді... 
 
Міне,  тізесіне  тізесі  тие  отырған,  кексе  тартып  қалған  Бөгенбай,  оған  таяу 
Еменәлі мен Жабай батыр, одан әрі Қыпшақ Дербісәлі мен Маңдай, Дулат Бөкей, 
Алтайдың ақбас атаны Сеңгірбай, Уақтан шыққан Сары батыр... Бәрінің де даңқы 

288 
Әдеби KZ 
жер  жарады.  Соңдарынан  ерген  топтары  да  көп.  Ешқайсысы  Абылай  берген 
бұйрыққа қарсы шыққан емес. 
 
Егер  Абылай  «кейін  шегін»  демесе,  осылар  шүршітті  жеңіп,  оның  табанының 
астында жатқан Шығыс Түркістанның біраз елін құртар ма еді, қайтер еді? Бүкіл үш 
жүз болып атқа қонуға әзір. Бірақ Шығыс Түркістан елі  Арқа мен Сыр бойындағы 
бауырларынан  жәрдем  күтіп  отырғанда,  Абылай  өз  әскеріне  «кейін  қайт»  деді. 
Өйткені  болашақ  «Үлкен  Орда»  ханына  шүршітпен  қазір  соғысу  тиімсіз  болды. 
Ханға тиімсіз дүние, бүкіл қазақ даласына тиімсіз болып саналуға тиіс. 
 
Басындағы  қалпағын  мылқау  атып  түсірген  күні  Абылайдың  Алтынемелдегі 
ордасында  екі  бейшара  дәруіштің  болып  шыққанын  осы  отырған  адамдардың 
бірде-бірі  білген  жоқ,  Дәруіштер  күзетшілер  арқылы  Абылайға,  жалғыз  ғана 
иероглифы бар, күміс теңге көрсетті. Сұлтан дәруіштерді ордаға кіргізуді бұйырды. 
Ордаға  кірген  дәруіштердің  бірі  үстіндегі  шапанын  шешіп,  басындағы  сәлдесін 
тартқанда, Абылайдың денесі мұздап кеткен. 
 
Сұлтан  жас  кезінде  Қалден  Цереннің  қолында  тұтқында  жатқанда,  Ташкентке 
осы  көсе  дәруіш  екі  рет  келген.  Тәкаппар,  адуынды  Қалден  Цереннің  басын  иіп 
бұнымен ілтипатпен сөйлесіп отырғанын Абылай өз көзімен көрген. Соңынан, осы 
көзі іріңдеп кеткен көсе шал ұлы Жоңғарияның құрып кетуіне себеп болған еді... 
 
Ақ  ордадағы  әңгіме  ұзаққа  созылмады,  қарт  дәруіш  есегіне  мініп,  белгісіз 
жаққа  құрып  кетісіменен,  Абылай  Алтынемелден  Көкше  теңізге  дейін  шегінуге 
бұйырған. Ертеңіне ақ бура да Көкше теңізге қарай шөккен... 
 
Иә,  Абылай  сол  күні-ақ  осы  жолды  қалаған  Алтынемелде  шүршітті  жеңу 
болашақ  «Үлкен  Орда»  ханына  тиімсіз  көрінді.  Қытай  жағынан  қауіп  азайды 
десең-ақ  осы  отырған  төре,  билер  басқа  әнге  басатыны  хақ...  Жау  шабуылы 
алыстаса-ақ  болғаны,  саясатшыл,  қызыл  өңеш  ділмәрлар  әрқайсысы  өз  ұлысын 
бөліп алмақ боп, шарт жүгініп сөзге кіріседі, Мықтылары сойылына да жол беруге 
тырысады...  Онда  үш  жүздің  басын  қосып,  «Үлкен  Ордаға»  бағынған  ел  болуы 
адыра қалады... Ал шүршіт гүрзісі қазақ елінің басына төніп тұрғанда, Абылай да 
күшті. Мұндай жағдайда «Үлкен Ордаға» хан болуы айдан анық. Сонда барып ол 

289 

жүктеу/скачать 1,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: